تحقیق مناطــ تحقیق مَناط از راه‌های دستیابی به علّت حکم است. ــ تحقیق مناط به تلاش مجتهد برای کشف علت « حکمِ اصل » در فرع گفته می شود. ۱ - تعریفتحقیق مناط، به معنای تحقیق و جستجو برای یافتن علت «حکم اصل» در موضوعاتی است که صلاحیت «فرع» قرار گرفتن برای آن « اصل » را در یک قیاس دارند تا از این طریق (یافتن مشابهت بین فرع و اصل در علت) حکم آن فرع‌ها (موضوعات) روشن گردد. این گونه جستجو و تحقیق برای یافتن علت و مناط حکم در وقایع و موضوعات دیگر، در مواردی صورت می‌گیرد که مجتهد علت و مناط «حکم اصل» را از طریق نص ، اجماع و دیگر « مسالک علت » به دست آورده و به آن علم داشته باشد. بنابراین، به تلاش مجتهد برای اثبات علت در فرع، «تحقیق مناط» می‌گویند. ۱.۱ - مثالبرای مثال، در موردی که مجتهد علم دارد که مناط حرمت خمر نزد شارع « اسکار » (مست کنندگی) است و سپس تحقیق می‌کند و درمی یابد که این مناط و علت در فقّاع ( آب جو ) نیز وجود دارد، آن گاه حکم به حرمت آن می‌نماید، او حکم حرمت فقاع را از راه تحقیق مناط به دست آورده است. هم چنین اگر مجتهدی پیرامون مست کنندگی شرابی که از خرما و سایر میوه جات گرفته می‌شود، تحقیق کرده و اسکار را در آنها ثابت نمود، دست به تحقیق مناط زده است. [۱]
اصول الفقه الاسلامی، زحیلی، وهبه،ج۱، ص۶۹۴.
[۲]
الوجیز فی اصول الفقه،زحیلی، وهبه، ص۸۲.
۲ - ارکان قیاسبرای قیاس چهار رکن ذکر شده است: اصل (مَقیسٌ عَلَیه)، فرع (مَقیس)، حکم و علّت (وجه جامع و مشترک بین اصل و فرع). اصولیان برای دستیابی به علت حکم سه راه بیان کرده‌اند: تحقیق مناط، تخریج مناط و تنقیح مناط. ۳ - انواع تحقیق مناطبرخی، تحقیق مناط را به دو نوع تقسیم کرده‌اند: ۳.۱ - نوع اولاینکه قاعده کلّی ثابت به اتفاق فقها یا نص معتبر وجود داشته باشد و مجتهد در تطبیق آن بر مصادیق اجتهاد کند، مانند اجتهاد در قبله در جایی که قبله معلوم نیست. در اینجا حکم قبله به نصّ معلوم است، لیکن اجتهاد در تشخیص قبله از بین جهات است، یا اجتهاد در تشخیص عادل و یا مقدار کافی از نفقه و غیر آن. تحقیق مناط به این معنا راهی است که مجتهد یا قاضی برای تطبیق قواعد کلّی بر مصادیق و استنباط حکم رخدادها از اصول می‌پیماید. ۳.۲ - نوع دوماینکه علّت حکم به نصّ معتبر یا اتفاق فقها در اصل معلوم باشد و مجتهد نسبت به وجود آن در فرع اجتهاد کند. به عنوان مثال بر پایه روایتی که عامّه از رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل کرده‌اند: گربه نجس نیست و علّت آن، طواف کننده بودن گربه بر انسان ذکر شده است. در اینجا مجتهد با اجتهاد خود، علّت یادشده را در نظایر گربه، همچون موش، مار و سایر حشرات به دست آورده و حکم به عدم نجاست آنها می‌کند. [۵]
الفصول فی الاصول، ج۴، ص۱۲۲.
[۶]
الاحکام فی اصول الاحکام، آمدی، علی بن محمد، ج۳، ص۳۰۲.
از این عنوان در اصول فقه سخن رفته است. ۳.۲.۱ - نتیجهنوع اوّل از تحقیق مناط در حقیقت اجتهاد به منظور تطبیق موضوع کلّی بر مصادیق و استخراج حکم فرع از اصول است نه به منظور تشخیص علّت، از این رو، مفهوم قیاس بر آن منطبق نیست و صحّت آن اجماعی است. مراد از مناط در این نوع، قاعده کلّی است نه علّت. امّا نوع دوم از تحقیق مناط که علّت حکم در اصل به دلیل معتبر معلوم است از اقسام منصوص العلّه به شمار می‌رود و نزد بسیاری از امامیّه با دو شرط، حجّت است: یکی علم به تامّه بودن علّت منصوص، و دیگری علم به وجود آن در فرع (مَقیس). ۴ - پانویس
۵ - منبعفرهنگنامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۲۸۷، برگرفته از مقاله «تحقیق مناط». فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیه السلام ج۲، ص۳۷۳-۳۷۴. |