زمان تقریبی مطالعه: 6 دقیقه
 

ترابی بلخی




ترابی بلخی، از شاعران اواسط سدۀ ۱۱ق بود وی سراسر عمر خویش و یا بخشی از آن را بر سر مزاری در بلخ که به مرقد امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) مشهور است، معتکف بود.


۱ - معرفی اجمالی


وی در روستای خواجه خیران بلخ زاده شد.
[۱] دائرة المعارف آریانا، کابل، ج۳، ص۲۵۴۸، ۱۳۲۸ش.
برخی نیز زادگاه او را هرات دانسته،
[۲] Bankipore، ج۳، ص۲۰.
و از این‌رو، وی را ترابی‌هروی نیز خوانده‌اند.
[۳] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۹، ص۱۶۹.    
[۴] نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، ج۱، ص۶۷۶، به کوشش محمد مدقق یزدی، یزد، ۱۳۷۸ش.
[۵] هدایت، محمود، گلزار جاویدان، ج۲، ص۲۷۶، تهران، ۱۳۵۳ش.


۲ - ترابی در دربار پادشاهان


ترابی بعد از کسب برخی علوم، به شعر روی آورد و به دربار اکبرشاه (سل‌ ۹۶۳-۱۰۱۴ق) راه یافت و در دوران این پادشاه به شکوفایی رسید.
[۶] Bankipore، ج۳، ص۲۰.
[۷] Marshall، DN، ج۱، ص۴۶۸، Mughals in India، London، ۱۹۸۵.
برخی ترابی را شاعر «مُسلَّم الثبوت و استاد بی مثال عهدِ خویش» دانسته‌اند.
[۸] عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، ج۱، ص۲۹۴، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، ۱۹۸۱م.
به گزارش تذکره‌ها، ترابی سراسر عمر خویش و یا بخشی از آن را بر سر مزاری در بلخ که به مرقد امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) مشهور است، معتکف بود.
[۹] عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، ج۱، ص۲۹۴، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، ۱۹۸۱م.
[۱۰] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۹، ص۱۶۹.    
[۱۱] نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، ج۱، ص۶۷۶، به کوشش محمد مدقق یزدی، یزد، ۱۳۷۸ش.
[۱۲] گوپاموی، محمدقدرت‌الله، نتایج الافکار، ج۱، ص۱۳۰، بمبئی، ۱۳۳۶ش.
ترابی در ۱۰۳۵ق/۱۶۲۶م به بخارا رفت و قصیده‌ای در ۴۹ بیت در مدح امام‌قلی‌خان، والی بلخ (حک‌ ۱۰۲۰-۱۰۵۱ق) و معاصر شاه عباس دوم صفوی (سل‌ ۱۰۵۲- ۱۰۷۸ق)، سرود و نزد وی تقرب یافت
[۱۳] عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، ج۱، ص۲۹۴، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، ۱۹۸۱م.
[۱۴] نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، ج۱، ص۶۷۶، به کوشش محمد مدقق یزدی، یزد، ۱۳۷۸ش.
[۱۵] آزاد بلگرامی، غلامعلی، خزانۀ عامره، ص۱۷۱، کانپور، ۱۸۷۱م.
[۱۶] عبدالغنی، محمد، تذکرة الشعرا، ج۱، ص۳۲، به کوشش محمدمقتدی شروانی، علیگره، ۱۹۱۶م.
[۱۷] مطربی سمرقندی، نسخۀ زیبای جهانگیر، ج۱، ص۲۵۰، به کوشش اسماعیل بیک‌جانوف و علی موجانی، قم، ۱۳۷۷ش.
مطربی سمرقندی،
[۱۸] مطربی سمرقندی، نسخۀ زیبای جهانگیر، ج۱، ص۲۴۸-۲۵۰، به کوشش اسماعیل بیک‌جانوف و علی موجانی، قم، ۱۳۷۷ش.
او را در بلخ در ملازمت امام قلی‌خان ملاقات کرده، و فصاحت او را ستوده است.

۳ - وفات


ترابی سرانجام در بلخ درگذشت.
[۱۹] نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، ج۱، ص۶۷۶-۶۷۷، به کوشش محمد مدقق یزدی، یزد، ۱۳۷۸ش.


۴ - اثر وی


دیوانی منسوب به وی در دست است، ولی هیچ‌ یک از ابیات و اشعاری که تذکره‌نویسان در ذیل نام شاعران متخلص به ترابی آورده‌اند، در آن یافت نمی‌شود،
[۲۰] Bankipore، ج۳، ص۲۰.
اما از قصاید مدحیِ دیوان دربارۀ اکبرشاه و اشخاص معروف دربار او و نیز اشاره به زادگاه شاعر در یکی از قطعات مندرج در آن،
[۲۱] Bankipore، ج۳، ص۲۰-۲۱.
گمان می‌رود که اثر یاد شده، از آن او باشد. این دیوان مشتمل است بر غزلیاتی به ترتیب الفبایی و به تقلید از حافظ، قصاید و ترکیب بندهایی در مدح اکبرشاه که با نعت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) آغاز می‌شوند و رباعیات و غزلیاتی که با خط نستعلیق عادی و بدون تاریخ در حواشی آن نوشته شده.
[۲۲] Bankipore، ج۳، ص۲۰-۲۱.
ترابی یک مثنوی هم به نام لطیفة العذب در ۱۰۰۰ق/۱۵۹۲م، دربارۀ مکر زنان سروده است.
[۲۳] منزوی، خطی مشترک.
این مثنوی با حمد، مناجات و... آغاز می‌شود و سپس با داستان در مکر زنان ادامه می‌یابد. شاعر در ابیات پایانی مثنوی به عنوان آن اشاره کرده است.
[۲۴] منزوی، خطی مشترک.
ترابی قصیده‌ای نیز در ولایت حضرت علی (علیه‌السلام) سروده است.
[۲۵] اطهرشیر، سید، مرآة العلوم، ج۳، ص۴۴، پتنه، ۱۹۶۷م.


۵ - فهرست منابع


(۱) آزاد بلگرامی، غلامعلی، خزانۀ عامره، کانپور، ۱۸۷۱م.
(۲) آزاد بلگرامی، غلامعلی، سرو آزاد، به کوشش عبدالله‌خان و عبدالحق صاحب، حیدرآباد، ۱۹۱۳م.
(۳) آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة.
(۴) اطهرشیر، سید، مرآة العلوم، پتنه، ۱۹۶۷م.
(۵) اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مطلع‌الشمس، تهران، ۱۳۰۱ق.
(۶) اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخه خطی کتابخانۀ ملی ملک، شم‌ ۵۳۲۴.
(۷) دائرة المعارف آریانا، کابل، ۱۳۲۸ش.
(۸) داور، محمدمفید، مرآت الفصاحه، به کوشش محمود طاووسی، شیراز ۱۳۶۸ش.
(۹) دیوان بیگی، احمد، حدیقة الشعرا، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۴ش.
(۱۰) سیستانی، ملک‌ شاه حسین، خیرالبیان، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز.
(۱۱) صبا، محمدمظفرحسین، تذکرۀ روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌زادۀ آدمیت، تهران، ۱۳۴۳ش.
(۱۲) عبدالغنی، محمد، تذکرة الشعرا، به کوشش محمدمقتدی شروانی، علیگره، ۱۹۱۶م.
(۱۳) عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، ۱۹۸۱م.
(۱۴) علی‌حسن‌خان، صبح گلشن، به کوشش مولوی محمد عبدالمجیدخان، کلکته، ۱۲۹۵ق.
(۱۵) گلچین معانی، احمد، کاروان هند، مشهد، ۱۳۶۹ش.
(۱۶) گوپاموی، محمدقدرت‌الله، نتایج الافکار، بمبئی، ۱۳۳۶ش.
(۱۷) مطربی سمرقندی، نسخۀ زیبای جهانگیر، به کوشش اسماعیل بیک‌جانوف و علی موجانی، قم، ۱۳۷۷ش.
(۱۸) منزوی، خطی مشترک.
(۱۹) نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، به کوشش محمد مدقق یزدی، یزد، ۱۳۷۸ش.
(۲۰) نهاوندی، عبدالباقی، مآثر رحیمی، به کوشش محمد هدایت حسین، کلکته، ۱۹۳۱م.
(۲۱) هدایت، محمود، گلزار جاویدان، تهران، ۱۳۵۳ش.
(۲۲) واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعرا، نسخه عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز.
(۲۳) Bankipore.
(۲۴) Marshall، DN، Mughals in India، London، ۱۹۸۵؛

۶ - پانویس

 
۱. ↑ دائرة المعارف آریانا، کابل، ج۳، ص۲۵۴۸، ۱۳۲۸ش.
۲. ↑ Bankipore، ج۳، ص۲۰.
۳. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۹، ص۱۶۹.    
۴. ↑ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، ج۱، ص۶۷۶، به کوشش محمد مدقق یزدی، یزد، ۱۳۷۸ش.
۵. ↑ هدایت، محمود، گلزار جاویدان، ج۲، ص۲۷۶، تهران، ۱۳۵۳ش.
۶. ↑ Bankipore، ج۳، ص۲۰.
۷. ↑ Marshall، DN، ج۱، ص۴۶۸، Mughals in India، London، ۱۹۸۵.
۸. ↑ عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، ج۱، ص۲۹۴، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، ۱۹۸۱م.
۹. ↑ عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، ج۱، ص۲۹۴، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، ۱۹۸۱م.
۱۰. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۹، ص۱۶۹.    
۱۱. ↑ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، ج۱، ص۶۷۶، به کوشش محمد مدقق یزدی، یزد، ۱۳۷۸ش.
۱۲. ↑ گوپاموی، محمدقدرت‌الله، نتایج الافکار، ج۱، ص۱۳۰، بمبئی، ۱۳۳۶ش.
۱۳. ↑ عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، ج۱، ص۲۹۴، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، ۱۹۸۱م.
۱۴. ↑ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، ج۱، ص۶۷۶، به کوشش محمد مدقق یزدی، یزد، ۱۳۷۸ش.
۱۵. ↑ آزاد بلگرامی، غلامعلی، خزانۀ عامره، ص۱۷۱، کانپور، ۱۸۷۱م.
۱۶. ↑ عبدالغنی، محمد، تذکرة الشعرا، ج۱، ص۳۲، به کوشش محمدمقتدی شروانی، علیگره، ۱۹۱۶م.
۱۷. ↑ مطربی سمرقندی، نسخۀ زیبای جهانگیر، ج۱، ص۲۵۰، به کوشش اسماعیل بیک‌جانوف و علی موجانی، قم، ۱۳۷۷ش.
۱۸. ↑ مطربی سمرقندی، نسخۀ زیبای جهانگیر، ج۱، ص۲۴۸-۲۵۰، به کوشش اسماعیل بیک‌جانوف و علی موجانی، قم، ۱۳۷۷ش.
۱۹. ↑ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، ج۱، ص۶۷۶-۶۷۷، به کوشش محمد مدقق یزدی، یزد، ۱۳۷۸ش.
۲۰. ↑ Bankipore، ج۳، ص۲۰.
۲۱. ↑ Bankipore، ج۳، ص۲۰-۲۱.
۲۲. ↑ Bankipore، ج۳، ص۲۰-۲۱.
۲۳. ↑ منزوی، خطی مشترک.
۲۴. ↑ منزوی، خطی مشترک.
۲۵. ↑ اطهرشیر، سید، مرآة العلوم، ج۳، ص۴۴، پتنه، ۱۹۶۷م.


۷ - منبع

دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ترابی بلخی»، شماره۵۸۵۳.    


رده‌های این صفحه : شاعران بلخ | شاعران بلخ سده یازدهم(قمری) | شاعران سده یازدهم(قمری) | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.