زمان تقریبی مطالعه: 28 دقیقه
 

حاکم جشمی




‌حاکم جِشُمی، ابوسعد محسن‌ بن محمد بَروقَنی، عالم و متکلم زیدی قرن پنجم می‌باشد.


۱ - ولادت و نسب


وی در ۴۱۳ در روستای جِشُم از توابع بیهق (سبزوار کنونی) به دنیا آمد.
[۱] ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۲، ص۸۹۱ـ۸۹۲، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۲] علی ‌بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۱۲، چاپ احمد بهمنیار، (تهران ۱۳۶۱ش).
[۳] ابراهیم‌ بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۶۹۲، (اصل از) عبدالغافربن اسماعیل فارسی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
نسبش، به واسطه محمد بن حنفیه (متوفی ۸۱)، به امام علی علیه‌السلام می‌رسد، لیکن به علوی بودن شهرت نداشته است.
[۴] علی ‌بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۱۳، چاپ احمد بهمنیار، (تهران ۱۳۶۱ش).


۲ - مشایخ حاکم


از سالهای آغازین حیات وی اطلاعی نیست. بیشتر مشایخ او از عالمان نیشابور بوده‌اند؛ از این‌رو، وی احتمالا مدتی در این شهر اقامت داشته است.
[۵] ابراهیم‌ بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۶۹۲ـ۶۹۳، (اصل از) عبدالغافربن اسماعیل فارسی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
[۶] ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۲، ص۸۹۱، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.


۲.۱ - حاکم و اساتید او


نخستین استاد وی، ابوحامد احمد بن محمد بن اسحاق نجار نیشابوری، از عالمان حنفی نیشابور بوده.
[۷] محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح العیون»، ص۳۶۷، چاپ فؤاد سید، تونس (بی‌تا).
[۸] ابراهیم‌ بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۶۹۳، (اصل از) عبدالغافربن اسماعیل فارسی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
که نزد وی کلام و اصول فقه خوانده است.
[۹] د.اسلام، تکمله ۵ـ۶، ذیل مادّه.
[۱۰] محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح العیون»، ص ۳۸۹ـ۳۹۰، چاپ فؤاد سید، تونس (بی‌تا).
. ظاهراً تا زمان حیات نیشابوری، حاکم نزد فرد دیگری شاگردی نکرده است.
[۱۱] عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۷۷، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
بعد از وفات نیشابوری، حاکم نزد ابوالحسن علی ‌بن عبداللّه نیشابوری بیهقی به شاگردی پرداخت.
[۱۲] علی ‌بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، ج۱، ص۱۸۵، چاپ احمد بهمنیار، (تهران ۱۳۶۱ش).
بیهقی تعالیم معتزله را به واسطه ابوطالب یحیی‌ بن حسین هارونی از قاضی عبدالجباربن احمد همدانی دریافت کرده بود. حاکم نزد بیهقی برخی متون کلامی، اصول فقه و تفسیر خواند و هم‌زمان با تلمذ نزد او، نزد عالم نامدار حنفی و قاضی‌القضات نیشابور، ابومحمد عبداللّه ‌بن حسین ناصحی، نیز شاگردی کرد
[۱۳] عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۷۷ـ۷۸، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
و در ۴۳۶ از وی حدیث شنید.
[۱۴] ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۲، ص۸۹۱، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
ناصحی نیز دارای عقاید معتزلی بود و جز در مسئله وعید، با معتزله مخالفتی نداشت. حاکم نزد او اصول محمد بن حسن شیبانی و کتابهای الجامع، الزیادات و مسائل الحساب را خواند.
[۱۵] عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۷۸، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
حاکم نزد افراد دیگری نیز شاگردی کرد.
[۱۶] ابراهیم‌ بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۶۹۲ـ ۶۹۳، (اصل از) عبدالغافربن اسماعیل فارسی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
[۱۷] محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح العیون»، ص ۳۶۷، چاپ فؤاد سید، تونس (بی‌تا).
[۱۸] عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۷۸ـ۷۹، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).


۳ - بازگشت حاکم و املای حدیث


وی بعد از اتمام تحصیلات خود، به زادگاهش بازگشت و در ۱۳ رمضان ۴۷۸ املای اثر حدیثی خود، جلاء الابصار فی متون الأخبار، را در مسجدجامع جشم آغاز کرد. این اثر، که در شصت مجلس است، در ۴۸۱ بعد از بازگشت حاکم از سفر حج، به پایان رسید. عمده احادیث این کتاب به نقل از ناصحی است.
[۱۹] محمدکاظم رحمتی، معرفی جلاءالابصار فی متون الأخبار، ج۱، ص۱۰۷، پانویس ۱۷، علوم حدیث، سال ۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۰).


۴ - حاکم جشمی در منابع زیدیه


در منابع زیدیه از حاکم جشمی به عنوان استاد زمخشری یاد شده
[۲۰] ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۲، ص۸۹۲، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۲۱] عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۸۰، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
اما همان‌گونه که مادلونگ
[۲۲] مادلونگ، ص ۴۸۷.
اشاره کرده است، شاهدی درباره دیدار زمخشری و جشمی در دست نیست، تنها می‌دانیم که زمخشری کتاب جلاءالابصار جشمی را از شاگرد وی، احمد بن محمد بن اسحاق خوارزمی، که در جشم ساکن بوده، روایت کرده است. به نظر مادلونگ
[۲۳] مادلونگ، ص ۴۸۷.
، زمخشری بعد از وفات جشمی به جشم رفته و نزد شاگردان او درس خوانده است. مادلونگ
[۲۴] مادلونگ، ص ۴۸۷.
شاهد این ادعا را سلسله سندی در روایت قصیده‌ای از عالم معتزلی، ابوالحسن جرجانی، می‌داند.
[۲۵] عبدالوهاب ‌بن علی سبکی، طبقات‌الشافعیة الکبری، ج۳، ص۴۶۰ـ۴۶۱، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
همان‌گونه که مادلونگ
[۲۶] مادلونگ، ص ۴۸۸ـ۴۹۲.
نشان داده است، ظاهراً زمخشری، برخلاف جشمی که از مکتب ابوهاشم جُبّائی پیروی کرده، از مکتب اعتزالی ابوالحسینِ بصری (متوفی ۴۳۶) متأثر بوده و آرای وی را در خوارزم، رکن‌الدین محمود خوارزمی (متوفی ۵۳۶) به وی درس داده است. این خود می‌تواند دلیلی بر رد فرضیه شاگردی زمخشری نزد جشمی باشد.
[۲۷] عبدالکریم یافی، «فی سیرة الزمخشری جاراللّه»، ج۱، ص۳۶۸، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، ج ۵۷، ش ۳ (شوال ۱۴۰۲).
بنابر برخی منابع، حاکم جشمی در سال ۴۹۴ در مکه، به علت تألیف کتاب رسالة ابلیس الی‌اخوانه المناحیس، کشته شد.
[۲۸] ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۲، ص۸۹۴، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۲۹] عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۷۲ـ۷۳، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).


۵ - اثر کلامی


از حاکم آثار فراوانی باقی‌مانده که اغلب آن‌ها به صورت نسخه خطی در کتابخانه‌های مختلف، خاصه در کتابخانه‌های یمن، موجود است. مهم‌ترین اثر کلامی او، شرح عیون المسائل است. این کتاب شرح کتابی از خود وی، یعنی عیون المسائل است. حاکم شرح خود را موجز خوانده، اما زرزور
[۳۰] عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۱۰۱ـ ۱۰۲، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
آن را شرح جامع و تفصیلی دانسته است. این کتاب، شش بخش دارد، شامل فرق غیرمسلمان، فرقه‌های مسلمان، معتزله و آرا و عقاید آنها، توحید، تعدیل و تجویر، و نبوت. با توجه به دلبستگی حاکم جشمی به ابوهاشم، شگفت‌آور نیست که وی در این کتاب به آرای قاضی عبدالجبار تکیه کرده است.
[۳۱] عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۱۰۱ـ ۱۰۲، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
از کتاب عیون المسائل، نسخه‌ای در کتابخانه آمبروزیان
[۳۲] بروکلمان، ج ۱، ص ۷۳۲.
، و از شرح عیون المسائل نسخه‌های متعددی در موزه بریتانیا، کتابخانه آمبروزیان، لیدن و صنعا باقی‌مانده است.
[۳۳] محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، رسالة ابلیس الی اخوانه المناحیس، مقدمه مدرسی، ص ۱۲، چاپ حسین مدرسی، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
در کتابخانه‌های خصوصی یمن نیز نسخه‌ای از این کتاب موجود است.
[۳۴] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۴۷۴، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
فؤاد سید، بخشی از این کتاب را که در شرح احوال عالمان معتزلی از قاضی عبدالجبار تا زمان جشمی است، در کتاب فضل‌الاعتزال و طبقات‌المعتزلة
[۳۵] محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح العیون»، مقدمه فؤاد سید، ص۳۶۵_۳۹۳، تونس بی‌تا.
. به چاپ رسانده است.

۶ - اثر کلامی دیگر


حاکم جشمی آثار کلامی دیگری چون التأثیر و المؤثر، نصیحةالعامة یا الرسالة التامة فی نصیحة العامة، تنزیه الانبیاء و الأئمه
[۳۶] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۳۵۷، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۳۷] نموی، ص ۸۸.
و رسالة ابلیس الی اِخوانه المناحیس نگاشته که به صورت نسخه‌های خطی باقی‌مانده است.
[۳۸] عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۹۷ـ۱۰۱، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
این رساله، با عنوان رسالة الشیخ ابی‌مُرَّة إلی اخوانه المجبرة
[۳۹] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۵۲۷، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
نیز مشهور است. متن این رساله را سیدحسین مدرسی به چاپ رسانده است. نسخه‌ای از تلخیص این کتاب به دست عالم امامی، عبدالرحمان ‌بن محمد عتایقی (قرن هشتم)، با عنوان الدّر النفیس من رسالة ابلیس موجود است.
[۴۰] احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ج۲۱، ص۲۱۵ـ۲۱۶، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش.
رساله نصیحةالعامة در اصل به زبان فارسی نگاشته شده، که فقط ترجمه‌ای عربی از آن باقی است.
[۴۱] مقدمه مدرسی، ص ۱۳، محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، رسالة ابلیس الی اخوانه المناحیس، چاپ حسین مدرسی، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.


۷ - اثر حاکم در اصول دین


اثر مهم دیگر حاکم جشمی در اصول دین، کتاب تحکیم العقول فی تصحیح الأصول است که عبدالسلام وجیه آن را براساس یک نسخه منحصر به فرد و کهن (کتابت ۶۲۹) به چاپ رسانده است (عمان ۱۴۲۱). حاکم جشمی در کتاب هدایةالمسترشدین و ریاضة المتدبرین نیز درباره مسائل کلامی بحث کرده است.
[۴۲] محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، تحکیم العقول فی تصحیح الاصول، مقدمه وجیه، ص ۱۹، چاپ عبدالسلام وجیه، عمان ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
جشمی در آغاز تحکیم العقول
[۴۳] محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، تحکیم العقول فی تصحیح الاصول، ج۱، ص۳۰، چاپ عبدالسلام وجیه، عمان ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
گفته است که وی همانند جعفربن حرب بحثی از مباحث پیچیده کلام به میان نمی‌آورد. کتاب با مقدماتی از دانش کلام که از دانستن آن‌ها گریزی نیست آغاز شده
[۴۴] محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، تحکیم العقول فی تصحیح الاصول، ج۱، ص۳۱ـ۳۹، چاپ عبدالسلام وجیه، عمان ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
و با فصولی درباره حدوث عالم و اثبات محدث و صفات آن،
[۴۵] محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، تحکیم العقول فی تصحیح الاصول، ج۱، ص۴۱ـ ۱۱۵، چاپ عبدالسلام وجیه، عمان ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
تعدیل و تجویر
[۴۶] محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، تحکیم العقول فی تصحیح الاصول، ج۱، ص۱۱۷ـ۱۹۶، چاپ عبدالسلام وجیه، عمان ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
و نبوت
[۴۷] محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، تحکیم العقول فی تصحیح الاصول، ج۱، ص۱۹۷ـ ۲۱۷، چاپ عبدالسلام وجیه، عمان ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
ادامه یافته است. حاکم جشمی به مسئله امامت در ذیل آخرین بخش کتابش
[۴۸] محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، تحکیم العقول فی تصحیح الاصول، ج۱، ص۲۲۹ـ۲۳۴، چاپ عبدالسلام وجیه، عمان ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
اشاره کرده است.

۸ - اثر حاکم در تفسیر


مهم‌ترین اثر تفسیری او، التهذیب فی تفسیرالقرآن در نه جلد است. نسخه‌های خطی کهنی از آن موجود است.
[۴۹] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۲۸۶، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۵۰] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۳۳۰ـ۳۳۳، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۵۱] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۵۶۴، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۵۲] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۲، ص۱۴۵، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۵۳] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۲، ص۳۶۵ـ۳۶۶، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۵۴] احمد عبدالرزاق رقیحی، عبداللّه محمد حبشی، ج۱، ص۱۳۲ـ۱۳۹، و علی وهاب آنسی، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر صنعاء، (صنعا ۱۹۸۴).
عدنان زرزور درباره این تفسیر، اهمیت آن و آرای تفسیری حاکم جشمی بررسی مفصّلی کرده است. اهمیت اصلی تفسیر حاکم در نقل قولهایی از تفاسیر عالمان معتزلی، چون ابوعلی جُبّائی، ابومسلم محمدبن بحر اصفهانی، ابوالقاسم بلخی/ کعبی و ابوبکر اصمّ، است که به‌عنوان مصادر اصلی جشمی یاد شده‌اند.
[۵۵] عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۱۶۱ـ ۱۶۲، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
[۵۶] د.اسلام، تکمله ۵ـ۶، ذیل مادّه.
درباره تأثیر تفسیر حاکم جشمی گفته‌اند که زمخشری تفسیر خود را با افزودن مطالبی براساس تفسیر حاکم جشمی تألیف کرده است.
[۵۷] عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۴۶۰، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
[۵۸] مجدالدین ‌بن محمد مؤیدی، التحف شرح الزلف، ج۱، ص۲۳۶، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
زرزور
[۵۹] عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۴۶۲ـ۴۸۲، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
با آوردن شواهدی، نادرستی این مطلب را نشان داده است.

۹ - اثر حاکم در مباحث قرآنی


حاکم جشمی کتاب دیگری در مباحث قرآنی با عنوان تنبیه الغافلین عن فضائل الطالبیین نوشته و در آن، آیات نازل شده در حق اهل بیت و علی علیه‌السلام را براساس ترتیب سوره‌ها گردآوری کرده و روایات مرسلی را نیز در تفسیر آیات به آن افزوده است. نسخه‌های خطی متعددی از این اثر موجود است.
[۶۰] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۱۹۶، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۶۱] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۳۵۷، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۶۲] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۵۷۰، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۶۳] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۲، ص۹۷، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۶۴] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۲، ص۴۲۳، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
این کتاب چندین‌بار به چاپ رسیده است. آخرین چاپ آن به کوشش ابراهیم یحیی درسی در صَعْده در ۱۴۲۱ منتشر شده است.

۱۰ - اثر حاکم در حدیث


جشمی آثار حدیثی نیز تألیف کرده و کتاب جلاء الابصار فی متون الاخبار مهم‌ترین اثر حدیثی اوست. او در جلاء الابصار، فقط به نقل و گردآوری احادیث اکتفا نکرده است. کتاب وی حاوی نکاتی درباره فرق اسلامی،
[۶۵] محمدکاظم رحمتی، «معرفی جلاءالابصار فی متون الأخبار»، ج۱، ص۹۴ـ۹۸، علوم حدیث، سال ۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۰).
[۶۶] محمدکاظم رحمتی، «معرفی جلاءالابصار فی متون الأخبار»، ج۱، ص۱۱۰ـ۱۱۴، علوم حدیث، سال ۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۰).
[۶۷] محمدکاظم رحمتی، «معرفی جلاءالابصار فی متون الأخبار»، ج۱، ص۱۱۷ـ۱۲۰، علوم حدیث، سال ۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۰).
[۶۸] محمدکاظم رحمتی، «معرفی جلاءالابصار فی متون الأخبار»، ج۱، ص۱۲۴ـ۱۲۶، علوم حدیث، سال ۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۰).
[۶۹] محمدکاظم رحمتی، «معرفی جلاءالابصار فی متون الأخبار»، ج۱، ص۱۲۸ـ۱۳۰، علوم حدیث، سال ۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۰).
تاریخ زیدیه و مسائل کلامی مورد مناقشه میان اشاعره و معتزله است.
[۷۰] محمدکاظم رحمتی، «معرفی جلاءالابصار فی متون الأخبار»، ج۱، ص۱۰۶ـ۱۰۸، علوم حدیث، سال ۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۰).
[۷۱] محمدکاظم رحمتی، «معرفی جلاءالابصار فی متون الأخبار»، ج۱، ص۱۱۰ـ۱۳۶، علوم حدیث، سال ۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۰).
ویلفرد مادلونگ بخشهایی از این کتاب را، که درباره امامان زیدیه است، به نقل از تحفةالابرار، تألیف احمدبن سعدالدین مِسْوَری
[۷۲] مادلونگ، ص ۱۱۹ـ۱۳۳.
، در مجموعه اخبار ائمةالزیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان به چاپ رسانده است (بیروت ۱۹۸۷). نسخه‌های خطی متعددی از کتاب جلاءالابصار باقی است.
[۷۳] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۲۱۵_۲۱۶، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۷۴] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۴۷۴، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۷۵] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۳۷۷، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۷۶] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۷۷] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۵۱۸، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۷۸] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۵۳۸، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۷۹] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۵۶۸، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۸۰] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۲، ص۱۰۲، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۸۱] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۲، ص۲۴۰، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۸۲] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۲، ص۵۳۵، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۸۳] احمد عبدالرزاق رقیحی، عبداللّه محمد حبشی، ج۱، ص۳۴۰، و علی وهاب آنسی، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر صنعاء، (صنعا ۱۹۸۴).
مسوری کتابی با عنوان المجالس من کتاب جلاء الابصار نگاشته است که اگر همان تحفةالابرار نباشد، تلخیص دیگری از کتاب جلاءالابصار است.
[۸۴] احمد عبدالرزاق رقیحی، عبداللّه محمد حبشی، ج۲، ص۷۲۸، و علی وهاب آنسی، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر صنعاء، (صنعا ۱۹۸۴).


۱۱ - اثر حاکم در تاریخ


اثر دیگر حاکم در حوزه تاریخ با عنوان السفینة الجامعة لانواع العلوم است که در آن به گردآوری اخبار انبیا، پیامبر اسلام، سیره صحابه و عترت پیامبر تا زمان خود پرداخته است. این کتاب چهار مجلد بوده و بخش اعظم آن به صورت خطی باقی‌مانده است.
[۸۵] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۴۷۴، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۸۶] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۵۱۸، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۸۷] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۲، ص۹۶ـ۹۷، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۸۸] عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۲، ص۱۴۷، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
جشمی حنفی‌مذهب بوده، اما در اواخر عمر به زیدیه گرویده است. وی در کتابی با عنوان المنتخب، به گردآوری آرای فقهی زیدیه براساس آرای الهادی الی‌الحق یحیی بن حسین ‌بن قاسم رسّی (متوفی ۲۹۸) پرداخته است که نسخه‌ای از آن باقی نیست.
[۸۹] عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۸۱، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
[۹۰] عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۱۱۲ـ۱۱۳، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).


۱۲ - راویان آثار حاکم جشمی


آثار حاکم جشمی از طریق عالمان زیدی مهاجر ایرانی به یمن راه‌یافته است. برخی از آثار او را تاج‌الدین زید بن احمد بیهقی بروقنی، که در سال ۵۴۰ به یمن رفته، در آن‌جا روایت کرده است.
[۹۱] محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، تنبیه الغافلین عن فضائل الطالبیین، ج۱، ص۲۷ـ۲۸، چاپ ابراهیم یحیی درسی، صعده، یمن ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
راوی دیگر آثار جشمی در یمن، قاضی جعفربن عبدالسلام مسوری (متوفی ۵۷۳) است که در مکه از شمس‌الدین علی‌بن عیسی مشهور به ابن‌وهّاس (متوفی ۵۵۶) کتاب جلاء الابصار و شماری از آثار جشمی را سماع کرده و از او اجازه روایت آثار زیدیه را گرفته است.
[۹۲] ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۱، ص۲۷۵، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۹۳] ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۲، ص۷۷۴، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
قاضی جعفر همچنین بخشی از تفسیر التهذیب را نزد ابوجعفر دیلمی سماع کرده و دیلمی اجازه روایت آثار جشمی را به او داده است.
[۹۴] ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۱، ص۲۷۵، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
قاضی محمد بن عامر بن علی اصفهانی، تفسیر التهذیب حاکم جشمی را با عنوان التقریب المنتزع من التهذیب خلاصه کرده و در آن اسباب نزول آیات را براساس روایات حاکم همراه با اخبار و مطالبی از تفسیر حاکم و آثار دیگر تألیف کرده
[۹۵] عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۴۸۷، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
که نسخه‌ای از آن باقی است.
[۹۶] عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، ص ۹۱۵، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.


۱۳ - توجه عالمان زیدی به آثار حاکم جشمی


آثار حاکم جشمی مورد توجه فراوان عالمان زیدی بوده
[۹۷] ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۱، ص۶۱، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۹۸] ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۱، ص۱۰۳، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۹۹] ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۱، ص۱۱۹، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۱۰۰] ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۲، ص۶۹۹ـ ۷۰۰، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
و در منابع زیدی از وی با عنوان الحاکم یاد شده است.
[۱۰۱] ابن ابی‌الرجال، مطلع البدور و مجمع البحور فی تراجم رجال الزیدیة، ج۴، ص۴۰۴، چاپ عبدالرقیب مطهر محمد حجر، صعده، یمن ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
[۱۰۲] د.اسلام، تکمله ۵ـ۶، ذیل ماده.
با این حال، از برخی آرای حاکم جشمی نقد شده است. مثلا محمد بن احمد بن ولید قرشی (قرن هفتم) در کتابی با عنوان منهاج السلامة فی مسائل الامامة به نقد دیدگاه حاکم درباره مسئله امامت پرداخته است. ابن‌ولید اشاره کرده که دیدگاه حاکم در شرح عیون المسائل، قبل از گرویدن وی به زیدیه بوده است.
[۱۰۳] محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح العیون»، مقدمه فؤاد سید، ص۳۵۶ـ۳۵۷، تونس بی‌تا.
[۱۰۴] عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، ج۱، ص۸۴۴ـ ۸۴۵، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.


۱۴ - فهرست منابع


(۱) ابن ابی‌الرجال، مطلع البدور و مجمع البحور فی تراجم رجال الزیدیة، چاپ عبدالرقیب مطهر محمد حجر، صعده، یمن ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
(۲) علی ‌بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، چاپ احمد بهمنیار، (تهران ۱۳۶۱ش).
(۳) محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، تحکیم العقول فی تصحیح الاصول، چاپ عبدالسلام وجیه، عمان ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
(۴) محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، تنبیه الغافلین عن فضائل الطالبیین، چاپ ابراهیم یحیی درسی، صعده، یمن ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۵) محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، رسالة ابلیس الی اخوانه المناحیس، چاپ حسین مدرسی، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۶) محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح العیون»، در قاضی عبدالجباربن احمد، فضل‌الاعتزال و طبقات المعتزلة، چاپ فؤاد سید، تونس (بی‌تا).
(۷) احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش.
(۸) محمدکاظم رحمتی، «معرفی جلاءالابصار فی متون الأخبار»، علوم حدیث، سال ۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۰).
(۹) احمد عبدالرزاق رقیحی، عبداللّه محمد حبشی، و علی وهاب آنسی، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر صنعاء، (صنعا ۱۹۸۴).
(۱۰) عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
(۱۱) عبدالوهاب ‌بن علی سبکی، طبقات‌الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
(۱۲) ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
(۱۳) ابراهیم‌ بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، (اصل از) عبدالغافربن اسماعیل فارسی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
(۱۴) مجدالدین ‌بن محمد مؤیدی، التحف شرح الزلف، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
(۱۵) عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
(۱۶) عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
(۱۷) عبدالکریم یافی، «فی سیرة الزمخشری جاراللّه»، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، ج ۵۷، ش ۳ (شوال ۱۴۰۲).
(۱۸) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplementband, ۱۹۳۷-۱۹۴۲;.
(۱۹) EI۲, suppl, fascs ۵-۶, Leiden ۱۹۸۱, sv "Al-Hakim al-Djushami", (by W Madelung) ;.
(۲۰) Wilferd Madelung, "The theology of al-Zamakhshari", in Actas del XII Congreso de la UEAI (Malaga, ۱۹۸۴) , Madrid: Union Europeenne d'Arabisants et d'Islamisants, ۱۹۸۶;.
(۲۱) Leon Nemoy, Arabic manuscripts in the Yale University, New Haven ۱۹۵۶.

۱۵ - پانویس

 
۱. ↑ ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۲، ص۸۹۱ـ۸۹۲، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۲. ↑ علی ‌بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۱۲، چاپ احمد بهمنیار، (تهران ۱۳۶۱ش).
۳. ↑ ابراهیم‌ بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۶۹۲، (اصل از) عبدالغافربن اسماعیل فارسی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
۴. ↑ علی ‌بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۱۳، چاپ احمد بهمنیار، (تهران ۱۳۶۱ش).
۵. ↑ ابراهیم‌ بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۶۹۲ـ۶۹۳، (اصل از) عبدالغافربن اسماعیل فارسی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
۶. ↑ ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۲، ص۸۹۱، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۷. ↑ محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح العیون»، ص۳۶۷، چاپ فؤاد سید، تونس (بی‌تا).
۸. ↑ ابراهیم‌ بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۶۹۳، (اصل از) عبدالغافربن اسماعیل فارسی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
۹. ↑ د.اسلام، تکمله ۵ـ۶، ذیل مادّه.
۱۰. ↑ محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح العیون»، ص ۳۸۹ـ۳۹۰، چاپ فؤاد سید، تونس (بی‌تا).
۱۱. ↑ عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۷۷، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
۱۲. ↑ علی ‌بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، ج۱، ص۱۸۵، چاپ احمد بهمنیار، (تهران ۱۳۶۱ش).
۱۳. ↑ عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۷۷ـ۷۸، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
۱۴. ↑ ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۲، ص۸۹۱، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۱۵. ↑ عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۷۸، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
۱۶. ↑ ابراهیم‌ بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۶۹۲ـ ۶۹۳، (اصل از) عبدالغافربن اسماعیل فارسی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
۱۷. ↑ محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح العیون»، ص ۳۶۷، چاپ فؤاد سید، تونس (بی‌تا).
۱۸. ↑ عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۷۸ـ۷۹، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
۱۹. ↑ محمدکاظم رحمتی، معرفی جلاءالابصار فی متون الأخبار، ج۱، ص۱۰۷، پانویس ۱۷، علوم حدیث، سال ۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۰).
۲۰. ↑ ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۲، ص۸۹۲، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۲۱. ↑ عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۸۰، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
۲۲. ↑ مادلونگ، ص ۴۸۷.
۲۳. ↑ مادلونگ، ص ۴۸۷.
۲۴. ↑ مادلونگ، ص ۴۸۷.
۲۵. ↑ عبدالوهاب ‌بن علی سبکی، طبقات‌الشافعیة الکبری، ج۳، ص۴۶۰ـ۴۶۱، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
۲۶. ↑ مادلونگ، ص ۴۸۸ـ۴۹۲.
۲۷. ↑ عبدالکریم یافی، «فی سیرة الزمخشری جاراللّه»، ج۱، ص۳۶۸، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، ج ۵۷، ش ۳ (شوال ۱۴۰۲).
۲۸. ↑ ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۲، ص۸۹۴، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۲۹. ↑ عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۷۲ـ۷۳، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
۳۰. ↑ عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۱۰۱ـ ۱۰۲، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
۳۱. ↑ عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۱۰۱ـ ۱۰۲، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
۳۲. ↑ بروکلمان، ج ۱، ص ۷۳۲.
۳۳. ↑ محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، رسالة ابلیس الی اخوانه المناحیس، مقدمه مدرسی، ص ۱۲، چاپ حسین مدرسی، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۳۴. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۴۷۴، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۳۵. ↑ محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح العیون»، مقدمه فؤاد سید، ص۳۶۵_۳۹۳، تونس بی‌تا.
۳۶. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۳۵۷، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۳۷. ↑ نموی، ص ۸۸.
۳۸. ↑ عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۹۷ـ۱۰۱، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
۳۹. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۵۲۷، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۴۰. ↑ احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ج۲۱، ص۲۱۵ـ۲۱۶، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش.
۴۱. ↑ مقدمه مدرسی، ص ۱۳، محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، رسالة ابلیس الی اخوانه المناحیس، چاپ حسین مدرسی، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۴۲. ↑ محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، تحکیم العقول فی تصحیح الاصول، مقدمه وجیه، ص ۱۹، چاپ عبدالسلام وجیه، عمان ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۴۳. ↑ محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، تحکیم العقول فی تصحیح الاصول، ج۱، ص۳۰، چاپ عبدالسلام وجیه، عمان ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۴۴. ↑ محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، تحکیم العقول فی تصحیح الاصول، ج۱، ص۳۱ـ۳۹، چاپ عبدالسلام وجیه، عمان ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۴۵. ↑ محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، تحکیم العقول فی تصحیح الاصول، ج۱، ص۴۱ـ ۱۱۵، چاپ عبدالسلام وجیه، عمان ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۴۶. ↑ محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، تحکیم العقول فی تصحیح الاصول، ج۱، ص۱۱۷ـ۱۹۶، چاپ عبدالسلام وجیه، عمان ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۴۷. ↑ محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، تحکیم العقول فی تصحیح الاصول، ج۱، ص۱۹۷ـ ۲۱۷، چاپ عبدالسلام وجیه، عمان ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۴۸. ↑ محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، تحکیم العقول فی تصحیح الاصول، ج۱، ص۲۲۹ـ۲۳۴، چاپ عبدالسلام وجیه، عمان ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۴۹. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۲۸۶، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۵۰. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۳۳۰ـ۳۳۳، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۵۱. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۵۶۴، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۵۲. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۲، ص۱۴۵، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۵۳. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۲، ص۳۶۵ـ۳۶۶، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۵۴. ↑ احمد عبدالرزاق رقیحی، عبداللّه محمد حبشی، ج۱، ص۱۳۲ـ۱۳۹، و علی وهاب آنسی، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر صنعاء، (صنعا ۱۹۸۴).
۵۵. ↑ عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۱۶۱ـ ۱۶۲، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
۵۶. ↑ د.اسلام، تکمله ۵ـ۶، ذیل مادّه.
۵۷. ↑ عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۴۶۰، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
۵۸. ↑ مجدالدین ‌بن محمد مؤیدی، التحف شرح الزلف، ج۱، ص۲۳۶، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۵۹. ↑ عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۴۶۲ـ۴۸۲، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
۶۰. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۱۹۶، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۶۱. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۳۵۷، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۶۲. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۵۷۰، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۶۳. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۲، ص۹۷، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۶۴. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۲، ص۴۲۳، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۶۵. ↑ محمدکاظم رحمتی، «معرفی جلاءالابصار فی متون الأخبار»، ج۱، ص۹۴ـ۹۸، علوم حدیث، سال ۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۰).
۶۶. ↑ محمدکاظم رحمتی، «معرفی جلاءالابصار فی متون الأخبار»، ج۱، ص۱۱۰ـ۱۱۴، علوم حدیث، سال ۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۰).
۶۷. ↑ محمدکاظم رحمتی، «معرفی جلاءالابصار فی متون الأخبار»، ج۱، ص۱۱۷ـ۱۲۰، علوم حدیث، سال ۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۰).
۶۸. ↑ محمدکاظم رحمتی، «معرفی جلاءالابصار فی متون الأخبار»، ج۱، ص۱۲۴ـ۱۲۶، علوم حدیث، سال ۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۰).
۶۹. ↑ محمدکاظم رحمتی، «معرفی جلاءالابصار فی متون الأخبار»، ج۱، ص۱۲۸ـ۱۳۰، علوم حدیث، سال ۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۰).
۷۰. ↑ محمدکاظم رحمتی، «معرفی جلاءالابصار فی متون الأخبار»، ج۱، ص۱۰۶ـ۱۰۸، علوم حدیث، سال ۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۰).
۷۱. ↑ محمدکاظم رحمتی، «معرفی جلاءالابصار فی متون الأخبار»، ج۱، ص۱۱۰ـ۱۳۶، علوم حدیث، سال ۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۰).
۷۲. ↑ مادلونگ، ص ۱۱۹ـ۱۳۳.
۷۳. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۲۱۵_۲۱۶، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۷۴. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۴۷۴، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۷۵. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۳۷۷، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۷۶. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۷۷. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۵۱۸، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۷۸. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۵۳۸، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۷۹. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۵۶۸، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۸۰. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۲، ص۱۰۲، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۸۱. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۲، ص۲۴۰، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۸۲. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۲، ص۵۳۵، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۸۳. ↑ احمد عبدالرزاق رقیحی، عبداللّه محمد حبشی، ج۱، ص۳۴۰، و علی وهاب آنسی، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر صنعاء، (صنعا ۱۹۸۴).
۸۴. ↑ احمد عبدالرزاق رقیحی، عبداللّه محمد حبشی، ج۲، ص۷۲۸، و علی وهاب آنسی، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر صنعاء، (صنعا ۱۹۸۴).
۸۵. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۴۷۴، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۸۶. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۵۱۸، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۸۷. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۲، ص۹۶ـ۹۷، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۸۸. ↑ عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۲، ص۱۴۷، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۸۹. ↑ عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۸۱، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
۹۰. ↑ عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۱۱۲ـ۱۱۳، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
۹۱. ↑ محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، تنبیه الغافلین عن فضائل الطالبیین، ج۱، ص۲۷ـ۲۸، چاپ ابراهیم یحیی درسی، صعده، یمن ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۹۲. ↑ ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۱، ص۲۷۵، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۹۳. ↑ ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۲، ص۷۷۴، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۹۴. ↑ ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۱، ص۲۷۵، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۹۵. ↑ عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۴۸۷، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
۹۶. ↑ عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، ص ۹۱۵، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۹۷. ↑ ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۱، ص۶۱، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۹۸. ↑ ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۱، ص۱۰۳، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۹۹. ↑ ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۱، ص۱۱۹، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۱۰۰. ↑ ابراهیم ‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، ج۲، ص۶۹۹ـ ۷۰۰، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۱۰۱. ↑ ابن ابی‌الرجال، مطلع البدور و مجمع البحور فی تراجم رجال الزیدیة، ج۴، ص۴۰۴، چاپ عبدالرقیب مطهر محمد حجر، صعده، یمن ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
۱۰۲. ↑ د.اسلام، تکمله ۵ـ۶، ذیل ماده.
۱۰۳. ↑ محسن‌ بن محمد حاکم جشمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح العیون»، مقدمه فؤاد سید، ص۳۵۶ـ۳۵۷، تونس بی‌تا.
۱۰۴. ↑ عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، ج۱، ص۸۴۴ـ ۸۴۵، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.


۱۶ - منبع

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حاکم جشمی»، شماره۵۷۲۷.    


رده‌های این صفحه : تراجم | علمای زیدیه | علمای قرن پنجم




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.