حجر اسماعیلحِجْرِ اسماعیل، فضای بین کعبه و دیواری نیم‌دایره که از یال شمالی کعبه (رکن عراقی) تا یال غربی آن (رکن شامی) امتداد دارد. برخی نیز آن را حظیره خوانده‌اند. از این عنوان در باب صلات و حج سخن گفته‌اند. فهرست مندرجات۲ - وجه تسمیه ۳ - محل سکونت حضرت اسماعیل ۴ - مدفن اسماعیل ۵ - بازسازی حجر ۵.۱ - قبل از بعثت ۵.۲ - بعد از بعثت ۶ - موقعیت حجر نسبت به کعبه ۷ - تقدس حجر ۷.۱ - پیش از بعثت ۷.۲ - پس ار بعثت ۷.۲.۱ - دعا کردن امامان در حجر ۸ - حجر در قرآن ۹ - حجر در روایات ۱۰ - محدوده حجر ۱۰.۱ - دیدگاه اهل سنت ۱۰.۱.۱ - مستند ۱۰.۲ - دیدگاه شیعه ۱۰.۲.۱ - مستند ۱۰.۳ - دیدگاه غالب ۱۱ - احکام حجر ۱۱.۱ - حکم نماز به طرف حجر ۱۲ - مستحبات حجر ۱۳ - فهرست منابع ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - موقعیت حجرحجر اسماعیل فضایى وصل به کعبه، بین رکن عراقى و شامى که دیوارى قوسى شکل بر آن احاطه دارد. ۲ - وجه تسمیهحِجر، مصدر ریشه حجر، در لغت به معنای منع و بازداشتن، نگاهداری و حمایت کردن، حرام و جز این‌ها به‌کار رفته است. از این ریشه، حَجْر و حُجْر نیز در بیشتر این معانی به‌کار می‌روند. محدوده بین دیوار نیم‌دایره و خانه کعبه در فاصله میان رکن عراقی و شامی را بدان سبب حِجر نامیده‌اند که این دیوار حائل بین طواف‌کنندگان و کعبه است. [۶]
علی مشکینی، مصطلحات الفقه، ج۱، ص۱۹۹، قم ۱۳۷۷ش.
۳ - محل سکونت حضرت اسماعیلحجر اسماعیل طبق بعضى روایات، محلّ سکونت حضرت اسماعیل بوده و مادرش هاجر نیز با وى در همین مکان مى‌زیسته است و پس از درگذشت، در همین مکان دفن شده‌اند. اسماعیل (علیه‌السّلام) پس از دفن مادرش در حجر، براى آنکه طواف‌کنندگان بر روى قبر وى گام ننهند، گرد آن دیوارى کشید. که هم اکنون با ارتفاع ۳۰/ ۱ متر محیط بر این فضا است. [۸]
عبد الملک بن هشام حمیری، السیرة النبویة، ج۱، ص۵، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت:داراحیاء التراث العربی، (بی‌تا).
به گزارش پاره‌ای منابع، پس از آنکه ابراهیم (علیه‌السلام) و هاجر و فرزند شیر‌خوارشان اسماعیل به وادی مکه رسیدند، با راهنمایی جبرئیل در جایگاه کنونی حجر مستقر شدند. سپس هاجر و اسماعیل، همراه با گوسفندانشان، در همین مکان و در سایبانی که با چوب درخت ساختند، سکونت گزیدند. [۱۱]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص۵۴، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
ازاین‌رو، در برخی احادیث از این مکان با عنوان بیت اسماعیل یاد شده است.۴ - مدفن اسماعیلحضرت اسماعیل نیز، پس از وفات، در همین مکان به خاک سپرده شد. [۱۶]
عبد الملک بن هشام حمیری، السیرة النبویة، ج۱، ص۵، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی بیروت:داراحیاء التراث العربی، (بی‌تا).
[۱۹]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص۳۱۲، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۲۰]
ابن‌جبیر، رحلة، ج۱، ص۵۸، بیروت ۱۹۸۶.
[۲۱]
محمد طاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت‌اللّه الکریم، ج۲، جزء۳، ص۸ـ۱۱، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
همچنین بر طبق روایات، تنی چند از دختران اسماعیل (علیه‌السلام) و نیز شماری از انبیا در این مکان مدفون‌اند. [۲۲]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فی‌ها من الآثار، ج۲، ص۶۶، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۵ - بازسازی حجرحجر حضرت اسماعیل در طول تاریخ مورد بازسازی قرار گرفته است: ۵.۱ - قبل از بعثتبه گزارش برخی منابع، پنج سال پیش از بعثت حضرت محمد (صلیاللّهعلیهوآلهوسلم) و پس از ویران شدن کعبه، قریش هنگام بازسازی آن شرط کردند که در این کار فقط از مال حلال بهره گیرند، اما به علت ناتوانی مالی در بازسازی کامل، مقداری از ابعاد کعبه را کاستند و تقریباً شش ذراع (حدود سه متر) را در سمت حجر ضمیمه حجر اسماعیل کردند، [۲۴]
محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص۱۶۳،چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۲۵]
محمد بن احمد فاسی، شِفاء الغَرام بأخبار البلد الحرام، ج۱، ص۱۸۲ـ۱۸۳، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹.
همچنین گرداگرد حجر را سنگ چین کردند تا طواف‌کنندگان از پشت آن کعبه را طواف کنند. [۲۶]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص۲۸۸۲۸۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۵.۲ - بعد از بعثتدر سال ۶۴، عبداللّه بن زبیر هنگام تجدید بنای کعبه (که سپاه یزید آن را در محاصره مکه ویران کرده بودند) با استناد به حدیثی از عایشه به نقل از پیامبر اکرم، مقدار افزوده شده به حجر اسماعیل را دوباره به کعبه ملحق کرد. [۲۷]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص۲۰۶، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
حجّاج‌بن یوسف ثقفی پس از بازپس‌گیری مکه از عبداللّه‌بن زبیر، در سال ۷۴ به دستور خلیفه عبدالملک بن مروان بنای کعبه و حجر اسماعیل را به وضع پیشین بازگرداند و آن را همانند بنای قریش ساخت.عبدالملک بعد‌ها پس از آگاهی از روایت عایشه ــ از دستور خود پشیمان شد. [۲۹]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص۲۱۰۲۱۱، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۳۰]
محمد بن احمد فاسی، شِفاء الغَرام بأخبار البلد الحرام، ج۱، ص۱۸۹ـ۱۹۰، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹.
تغییرات صورت گرفته در بنای کعبه و حجر اسماعیل، سبب بروز اختلاف‌نظر فقیهان در مورد پاره‌ای از احکام آن شده و این مسئله را پیش آورده که آیا تمام حجر اسماعیل جزئی از کعبه است یا بخشی از آن.دیوار حجر اسماعیل تا زمان خلافت منصور عباسی از سنگهای عادیِ بیابان بود. در ۱۴۰ منصور هنگام مناسک حج ، به حاکم مکه دستور داد که دیوار آن را با سنگ مرمر (رُخام) بپوشاند. [۳۱]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص۳۱۳، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۳۲]
محمد بن احمد فاسی، شِفاء الغَرام بأخبار البلد الحرام، ج۱، ص۴۰۸ـ۴۰۹، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹
از آن زمان تاکنون حجر اسماعیل بار‌ها، به سبب فرسودگی یا تخریب بر اثر سیل، بازسازی شده و سنگهای مرمر دیوار و کف آن نیز به دفعات ترمیم یا تعویض شده است. [۳۳]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص۳۱۷، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۳۴]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص۳۲۱، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۳۵]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فی‌ها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، ج۱، ص۳۱۳۳۱۴، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۳۶]
محمد بن احمد فاسی، شِفاء الغَرام بأخبار البلد الحرام، ج۱، ص۴۰۹ـ ۴۱۰، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹.
[۳۷]
حسین عبداللّه باسلامه، تاریخ الکعبة المعظمة: عمارت‌ها و کسوت‌ها و سدانت‌ها، ج۱، ص۱۳۲ـ۱۳۳، چاپ یحیی حمزه وزنه، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
[۳۸]
محمد طاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت‌اللّه الکریم، ج۲، جزء۳، ص۶ـ۷، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
از جمله در ۹۱۷ سلطان قانصوه غوری (پادشاه مصر) حجر را دوبار تجدید بنا کرد.نخستین بار آن را با سنگهایی از «جَبَلُ الکعبه» ساخت، که سنگهای بنای کعبه نیز از آن بود، اما بار دوم در بنای آن از سنگ مرمر سفید استفاده کرد و بر بالای دیوار حجر بر مرمر سفید نام افرادی را که تا آن زمان به بازسازی و مرمت حجر اقدام کرده بودند، حک نمود. [۳۹]
حسین عبداللّه باسلامه، تاریخ الکعبة المعظمة: عمارت‌ها و کسوت‌ها و سدانت‌ها، ج۱، ص۱۳۲ـ۱۳۳، چاپ یحیی حمزه وزنه، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
[۴۰]
حسین عبداللّه باسلامه، تاریخ الکعبة المعظمة: عمارت‌ها و کسوت‌ها و سدانت‌ها، ج۱، ص۱۳۵ـ۱۳۴، چاپ یحیی حمزه وزنه، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
ابراهیم رفعت‌پاشا (متوفی ۱۳۱۳ش) در سفرنامه خود [۴۱]
ابراهیم رفعت‌پاشا، مرآة الحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحجو مشاعره الدینیة، ج۱، ص۳۰۷ـ۳۰۸، بیروت: دارالمعرفة، (بی‌تا).
تعدادی از اشعار و تاریخ نوشته‌هایِ روی دیوار حجر اسماعیل را نقل کرده است.در ۱۳۳۱، شریف‌حسین، حاکم حجاز، دیوارهای فرسوده حجر را بازسازی کرد. [۴۲]
محمد طاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت‌اللّه الکریم، ج۲، جزء۳، ص۶ـ۷، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
در ۱۳۳۴ش/ ۱۳۷۵ چراغهای برقی با پایه‌های مسی جانشین شمعدانهای روی دیوار حجر شد. [۴۳]
عبداللّه محمد ابکر، صور من تراث مکة المکرمة فی القرن الرابع عشر الهجری، ج۱، ص۳۳، بیروت ۱۴۲۵/ ۲۰۰۴.
در ۱۳۷۵ش/ ۱۴۱۷، سنگهای نمای دیوار حجر اسماعیل و کف آن با سنگهای جدیدی تعویض گردید.برای دو ورودی حجر نیز نرده‌هایی از طناب گذاشته شد تا هنگام ضرورت بتوان حجر را بست. [۴۴]
عبیداللّه محمد امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، ج۱، ص۱۳۱، (ترجمه) حسین صابری، می‌قات حج، ش ۳۶ (تابستان ۱۳۸۰).
[۴۵]
عبیداللّه محمد امین کردی،«آخرین توسعه و مرمت کعبه»، ج۱، ص۱۴۲، (ترجمه) حسین صابری، می‌قات حج، ش ۳۶ (تابستان ۱۳۸۰).
۶ - موقعیت حجر نسبت به کعبهفاصله دیوار شمالی کعبه تا وسط دیوار حجر حدود ۴۴ر ۸ متر و ارتفاع تقریبی دیوار حجر، ۳۱ر۱ متر و فاصله تقریبی دو ورودی شرقی و غربی حجر از یکدیگر، هشت متر است. ورودی شرقی حجر اسماعیل تا شاذَروان (پیش‌آمدگی اطراف دیوارهای خانه کعبه) حدود ۳۰ر۲ متر و ورودی غربی آن تا شاذروان تقریباً ۲۳ر۲ متر فاصله دارد. [۴۶]
ابراهیم رفعت‌پاشا، مرآة الحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحجو مشاعره الدینیة، ج۱، ص۲۶۶، بیروت: دارالمعرفة، (بی‌تا).
[۴۷]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص۳۲۰۳۲۲، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۴۸]
محمد بن احمد فاسی، شِفاء الغَرام بأخبار البلد الحرام، ج۱، ص۲۸۷، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹.
احتمالاً اختلاف‌نظر مؤلفان درباره اندازه فواصل و ابعاد حجر اسماعیل، ناشی از تغییراتی است که در طول زمان در بنای آن صورت گرفته است. [۴۹]
حسین عبداللّه باسلامه، تاریخ الکعبة المعظمة: عمارت‌ها و کسوت‌ها و سدانت‌ها، ج۱، ص۱۲۲ـ ۱۲۳، چاپ یحیی حمزه وزنه، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
[۵۰]
حسین عبداللّه باسلامه، تاریخ الکعبة المعظمة: عمارت‌ها و کسوت‌ها و سدانت‌ها، ج۱، ص۱۳۹ـ ۱۳۸، چاپ یحیی حمزه وزنه، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
ناودان کعبه رو به حجر است و آب باران از بام کعبه به داخل حجر اسماعیل می‌ریزد. در ۸۵۲ ملک ظاهر چَقْمَق همراه با جامه کعبه، برای نخستین بار جامه‌ای از ابریشم سیاه برای حجر اسماعیل فرستاد. این جامه یک سال در کعبه نگاهداری شد و در موسم حج۸۵۳ بر روی دیوار بیرونی حجر انداخته شد. وی جامه دیگری نیز برای دیوار داخلی حجر اسماعیل فرستاد [۵۱]
محمد طاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت‌اللّه الکریم، ج۱، جزء۲، ص۵۷۸، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
در منابع تاریخی از ارسال جامه‌های دیگر برای دیوار حجر، یاد نشده است.۷ - تقدس حجرحجر اسماعیل از دوران پیش از اسلام مورد احترام و تقدیس بود. ۷.۱ - پیش از بعثتعبدالمطلب ، بزرگ مکه و جد پیامبر (صلیاللّهعلیهوآلهوسلم)، در حجر مکانی ویژه داشت که تنها برای وی فرش می‌شد و کس دیگری بر آن نمی‌نشست. [۵۲]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص ۳۱۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
گفته شده است که او چندین رؤیای صادق خود (لزوم حفر مجدد چاه زمزم، به دنیا آمدن محمد (صلیاللّهعلیهوآلهوسلم) و عالم‌گیر شدن نبوت ایشان) را در حجر اسماعیل دید. [۵۳]
عبد الملک بن‌هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۹۲ـ ۹۴، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، (بی‌تا).
بنابر روایات، حضرت ابوطالب نیز خواب خود را درباره بشارت تولد امام علی (علیه‌السلام) و آینده درخشان ایشان در حجر دید. [۵۵]
ابن‌شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۲، ص۲۵۴ـ ۲۵۵، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم (بی‌تا).
۷.۲ - پس ار بعثتپیامبر اکرم نیز، پس از بعثت، در حجر اسماعیل می‌نشست و علاوه بر عبادت و تلاوت قرآن، به سؤالات مردم پاسخ می‌داد. [۵۷]
علی بن حسین علم‌الهدی، رسالة المحکم و المتشابه، ج۱، ص۷۹ـ۸۱، المعروف بتفسیر النعمانی، قم: دارالشبستری للمطبوعات، (بی‌تا).
[۵۸]
ابن‌شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم (بی‌تا).
و در همین‌جا بود که برخی افراد قریش از ایشان معجزه شَقُّ القَمَر را درخواست کردند. همچنین بنابر احادیث [۶۱]
ابن‌طاووس، سعدالسعود للنفوس، ج۱، ص۱۹۵ـ۱۹۶، قم ۱۳۸۰ش.
[۶۲]
ابن‌حجر عسقلانی، فتح‌الباری: شرح صحیح البخاری، ج۷، ص۱۵۵، بولاق ۱۳۰۰ـ۱۳۰۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
مبدأ معراج ایشان از مسجدالحرام، حجر اسماعیل بوده است.۷.۲.۱ - دعا کردن امامان در حجرامامان شیعه (علیهم‌السلام) نیز در حجر اسماعیل به دعا و عبادت می‌پرداختند یا در آنجا می‌نشستند و به سؤالات مردم پاسخ می‌دادند [۶۵]
محمد بن مسعود عیاشی، التفسیر، ج۳، ص۱۰۶ـ۱۰۷، قم ۱۴۲۱.
[۶۷]
محمد بن علی بن بابویه، علل‌الشرایع، ج۲، ص۴۴۸، نجف ۱۳۸۵ـ ۱۳۸۶، چاپ افست قم (بی‌تا).
از گزارشهای ابن‌فهد متوفی ۹۵۴ [۶۹]
ابن‌فهد حلی، کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القِری لتکملة اتحافِ الوَری: تاریخ مکة المکرمة من سنة ۹۲۲ه الی ۹۴۶ه، ج۱، ص۳۱۶ـ ۳۱۷، چاپ محمد حبیب هیله، (لندن) ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۷۰]
ابن‌فهد حلی، کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القِری لتکملة اتحافِ الوَری: تاریخ مکة المکرمة من سنة ۹۲۲ه الی ۹۴۶ه، ج۱، ص۴۴۸، چاپ محمد حبیب هیله، (لندن) ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۷۱]
ابن‌فهد حلی، کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القِری لتکملة اتحافِ الوَری: تاریخ مکة المکرمة من سنة ۹۲۲ه الی ۹۴۶ه، ج۲، ص۶۵۳، چاپ محمد حبیب هیله، (لندن) ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۷۲]
ابن‌فهد حلی، کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القِری لتکملة اتحافِ الوَری: تاریخ مکة المکرمة من سنة ۹۲۲ه الی ۹۴۶ه، ج۲، ص۶۵۸، چاپ محمد حبیب هیله، (لندن) ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
بر می‌آید که در زمان او خواندن خطبه عقد ازدواج در حجر اسماعیل، متداول بوده است.۸ - حجر در قرآنعبارت حجر اسماعیل در قرآن ذکر نشده، اما به نظر عیاشی، با استناد به حدیثی از امام صادق (علیه‌السلام)، یکی از مصادیق «آیات بَینات» (نشانه‌های آشکار) ــکه بنابر آیه ۹۷ سوره آل‌عمران در مسجدالحرام قرار داردحجر اسماعیل است. ۹ - حجر در روایاتدر احادیث از حجر اسماعیل معمولاً با تعبیر حِجر یاد گردیده ولی گاهی جَدْر [۷۶]
عبداللّه بن عبدالرحمان دارمی، سنن الدارمی، ج۲، ص۵۴، چاپ محمد احمد دهمان، دمشق: مکتبةالاعتدال، (بی‌تا).
و حَطیم نیز خوانده شده است.۱۰ - محدوده حجرفقها درباره محدوده حطیم (حجر) که بر طبق روایات، نماز خواندن و دعا در آن فضیلت بسیار دارد. [۷۹]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فی‌ها من الآثار، ج۲، ص۲۴، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
اختلاف‌نظر دارند و شماری از فقهای اهل سنّت [۸۳]
محمد بن احمد شمس‌الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، ج۴، ص۱۱، قاهره ۱۳۲۴۱۳۳۱، چاپ افست استانبول ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۴]
محمد بن علی طوری، تکملة البحر الرّائق شرح کنزالدقائق، ج۸، ص۱۴۱، در ابن‌نجیم، البحر الرائق، ج۷ـ۹، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷
آن را همان حجر اسماعیل دانسته‌اند. [۸۵]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فی‌ها من الآثار، ج۲، ص۲۳، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۸۶]
محمد بن علی بن بابویه، علل‌الشرایع، ج۲، ص۴۰۰، نجف ۱۳۸۵ـ ۱۳۸۶، چاپ افست قم (بی‌تا).
[۸۷]
محمد بن محمد حَطّاب، مواهب الجلیل لشرح مختصر خلیل، ج۴، ص۵۲۳، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
برخی فقها [۸۹]
زين‌الدين ابن نجيم الحنفي، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، ج۲، ص۵۷۴، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷.
[۹۰]
محمد امین ابن‌عابدین، حاشیة ردّ المحتار علی الدّر المختار: شرح تنویر الابصار، ج۲، ص۵۴۵، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
حجر اسماعیل را حَظیرة (حصار، محوطه) هم خوانده‌اند.از جمله مباحث مهم فقهی درباره حجر اسماعیل این است که آیا حجر بخشی از کعبه به‌شمار می‌رود یا نه. ۱۰.۱ - دیدگاه اهل سنتگروهی از اهل‌سنّت [۹۱]
ابن‌قدامه مقدسی، المغنی، ج۳، ص۳۹۷، بیروت: عالم الکتب، (بی‌تا).
[۹۲]
یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۸، ص۲۵، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
تمامی حجر را جزء کعبه دانسته و به احادیثی استناد کرده‌اند که از پیامبر اکرم از طریق عایشه نقل شده است [۹۳]
احمد بن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۶، ص۹۲ـ۹۳، بیروت: دارصادر، (بی‌تا).
[۹۴]
محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۶، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
در مقابل، برخی دیگر [۹۵]
یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۸، ص۲۵، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
[۹۶]
محمد بن محمد حَطّاب، مواهب الجلیل لشرح مختصر خلیل، ج۴، ص۱۰۰، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
[۹۷]
زين الدين ابن نجيم الحنفي، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، ج۲، ص۵۷۴، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷.
فقط بخشی از حجراسماعیل را از کعبه دانسته‌اند.۱۰.۱.۱ - مستندمستند این قول، احادیث منقول از پیامبر اکرم است که در آن‌ها به الحاق جزئی از کعبه به حجر توسط قریش، در ماجرای بازسازی کعبه، اشاره شده است. [۹۸]
احمد بن‌حنبل، مسند الامام احمدبن حنبل، ج۶، ص۱۷۹ـ۱۸۰، بیروت: دارصادر، (بی‌تا).
[۹۹]
احمد بن حسین بیهقی، السنن الکبری، ج۵، ص۸۹، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
درباره طول بخش الحاق شده، فقهای مزبور، به تَبَع احادیث، آرای گوناگونی مطرح کرده‌اند، ولی غالباً آن را شش ذراع نوشته‌اند. [۱۰۰]
احمد بن حسین بیهقی، السنن الکبری، ج۵، ص۸۹، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
[۱۰۱]
یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۸، ص۲۵، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
[۱۰۲]
یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۹، ص۹۰ـ ۹۱، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
[۱۰۳]
ابن‌حجر عسقلانی، فتح‌الباری: شرح صحیح البخاری، ج۳، ص۳۵۲، بولاق ۱۳۰۰ـ۱۳۰۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
۱۰.۲ - دیدگاه شیعهبه نظر مشهور فقهای امامی، به استناد احادیث معتبر، حجر اسماعیل جزء کعبه نیست. [۱۰۵]
محمد بن علی موسوی عاملی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۸، ص۱۲۸ـ۱۲۹، قم ۱۴۱۰.
۱۰.۱.۱ - مستندمستند دیگر این نظر را مدفون بودن هاجر و اسماعیل و بعضی از پیامبران در این مکان دانسته‌اند، زیرا باتوجه به قداست کعبه، بعید است کسی در آن دفن شده باشد. [۱۰۹]
حسن حسن‌زاده آملی، دروس معرفة الوقت و القبلة، ج۱، ص۵۱۷ـ ۵۱۹، قم ۱۴۱۶.
اما برخی فقهای امامی حجر اسماعیل را بخشی از کعبه دانسته‌اند. [۱۱۰]
حسن بن یوسف علامه حلّی، کتاب منتهی‌المطلب، ج۲، ص۶۹۱، چاپ سنگی تبریز (۱۳۱۶) ـ۱۳۳۳، چاپ افست (بی‌جا، بی‌تا).
[۱۱۱]
حسن بن یوسف علامه حلّی، نهایة الاحکام فی معرفة الاحکام، ج۳، ص۲۲، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۰.
[۱۱۲]
علی بن حسین محقق کرکی، جامع المقاصد فی شرح القواعد، ج۲، ص۶۸، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۵
حتی شهید اول [۱۱۳]
محمد بن مکی شهیداول، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، ج۱، ص۳۹۴، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴.
آن را به عنوان نظر مشهور مطرح کرده است.مستند این دیدگاه، شاید احادیثی بوده است که طواف را خارج از حجر لازم می‌داند و نیز حدیث منقول از پیامبر اکرم درباره الحاق بخشی از خانه کعبه به حجر اسماعیل. ۱۰.۳ - دیدگاه غالببهرغم این اختلاف‌نظر‌ها، دیدگاه غالب در فقه امامی و اهل سنّت این است که طواف‌کننده باید حجر اسماعیل را در محدوده طواف خود قرار دهد؛ یعنی، از بیرون حجر اسماعیل طواف کند وگرنه طوافش ــ حتی اگر بر روی دیوار حرکت کرده باشد ــ باطل و به نظر فقهای تمامی مذاهب اسلامی، جز حنفیان، اعاده آن واجب است. حنفیان در صورت خروج طواف‌کننده از مکه، اعاده این طواف را واجب ندانسته و قربانی کردن گوسفند را کافی شمرده‌اند. [۱۱۷]
عبدالسلام بن سعید سحنون، المُدَوَّنة الکبری، ج۱، ص۳۹۷، التی روا‌ها سحنون‌بن سعید تنوخی عن عبدالرحمان‌بن قاسم عتقی عن مالک‌بن انس، قاهره ۱۳۲۳، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
[۱۱۸]
عبدالسلام بن سعید سحنون، المُدَوَّنة الکبری، ج۱، ص۴۰۶، التی روا‌ها سحنون‌بن سعید تنوخی عن عبدالرحمان‌بن قاسم عتقی عن مالک‌بن انس، قاهره ۱۳۲۳، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
[۱۱۹]
ابوبکر بن مسعود کاسانی، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۲، ص۱۳۱ـ۱۳۲، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۲۰]
یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۸، ص۲۵ـ۲۶، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
[۱۲۲]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادّلته، ج۳، ص۱۵۳ـ ۱۵۸، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۲۳]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادّلته، ج۳، ص۳۵۷، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۲۴]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادّلته، ج۳، ص۱۶۰، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۲۵]
روح‌الله موسوی خمینی، مناسک حج:مطابق با فتاوای حضرت آیةاللّه العظمی امام خمینی سلام‌اللّه علیه، ج۱، ص۱۲۵، با حواشی مراجع معظم تقلید، تهران ۱۳۸۴ش.
[۱۲۶]
محمد بن محمد حَطّاب، مواهب الجلیل لشرح مختصر خلیل، ج۴، ص۱۰۰ـ۱۰۳، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
[۱۲۷]
احمد دردیر ابوالبرکات، الشرح الکبیر، ج۲، ص۳۱، بیروت: داراحیاء الکتب العربیة، (بی‌تا).
دلیل فقهای اهل سنّت بر حکم مذکور، پیروی از پیامبر (صلیاللّهعلیهوآلهوسلم) است که هنگام طواف وارد حجر نشدند. [۱۳۱]
ابن‌قدامه مقدسی، المغنی، ج۳، ص۳۹۷ـ ۳۹۸، بیروت: عالم الکتب، (بی‌تا).
[۱۳۲]
یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۸، ص۲۵، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
دلیل دیگر آن‌ها آیه ۲۹ سوره حج است (وَلْیطَّوَّفُوا بِالْبَیتِ الْعَتیق ) که برطبق آن، حج‌گزار باید طواف را بر گرد خانه کعبه به جا آورد و چون تمام یا بخشی از حجر اسماعیل جزء کعبه است، برای طوافِ کعبه باید تمام حجر یا بخشی که جزو خانه خدا به شمار می‌رود، در محدوده طواف باشد. [۱۳۴]
ابن‌قدامه مقدسی، المغنی، ج۳، ص۳۹۷، بیروت: عالم الکتب، (بی‌تا).
[۱۳۵]
محمد بن محمد حَطّاب، مواهب الجلیل لشرح مختصر خلیل، ج۴، ص۱۰۰ـ ۱۰۱، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
[۱۳۶]
محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی‌المحتاج، ج۱، ص۴۸۶، (بی‌جا) : دارالفکر، (بی‌تا).
فقهای امامی علاوه بر استناد به سیره نبوی، به احادیث متعددی از امامان (علیهم‌السلام) و اجماع نیز استناد کرده‌اند. [۱۳۸]
زین‌الدین بن علی شهیدثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج۲، ص۲۴۹۲۵۰، چاپ محمد کلانتر، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
بر پایه نظر مشهور در فقه امامی، که محدوده طواف را بین دیوار کعبه و مقام ابراهیم می‌دانند. این سؤال مطرح شده است که آیا ابتدای محدوده طواف در سمت حجر اسماعیل، از دیوار کعبه محاسبه می‌شود یا از دیوار حجر؟ بیشتر فقها بر آن‌اند که مبدأ طواف، دیوار کعبه است و فاصله‌ای که طواف‌کننده می‌تواند از دیوار حجر داشته باشد، شش ذراع و نیم (یعنی حدود سه متر) است و وی نباید بیش از این از دیوار حجر فاصله بگیرد، [۱۴۲]
محمدباقر بن محمد مؤمن سبزواری، ذخیرةالمعاد فی شرح الارشاد، ج۱، ص۶۲۸، چاپ سنگی تهران ۱۲۷۳ـ۱۲۷۴، چاپ افست قم (بی‌تا).
[۱۴۴]
روح‌الله موسوی خمینی، مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیةاللّه العظمی امام خمینی سلام‌اللّه علیه، ج۱، ص۲۴۶، با حواشی مراجع معظم تقلید، تهران ۱۳۸۴ش.
[۱۴۵]
روح‌الله موسوی خمینی، مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیةاللّه العظمی امام خمینی سلام‌اللّه علیه، ج۱، ص۲۴۸ـ۲۴۹، با حواشی مراجع معظم تقلید، تهران ۱۳۸۴ش.
اما به نظر برخی دیگر هرچند حجر اسماعیل جزء کعبه نیست، فاصله مزبور از دیوار حجر حساب می‌شود. [۱۴۶]
زین‌الدین بن علی شهیدثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج۲، ص۲۴۹، چاپ محمد کلانتر، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۴۷]
عبداللّه جوادی آملی، کتاب الحج، ج۳، ص۴۳۸، تقریرات درس آیةاللّه محقق داماد، قم ۱۴۰۱.
[۱۴۸]
محمدهادی مقدس نجفی، کتاب الحج، ج۲، ص۷۰ـ۷۱، تقریرات درس آیةاللّه موسوی گلپایگانی، (تحریر از روی نسخه خطی)، قم: مرکز معجم فقهی، ۱۳۷۹ش (لوح فشرده).
۱۱ - احکام حجردر اینکه حجر اسماعیل جزو کعبه است تا نماز گزاردن به سمت آن صحیح باشد، یا نه، اختلاف است. اکثر قائل به قول دوم‌اند. واجب است طواف‌کننده از بیرون حجر اسماعیل طواف کند و داخل کردن چیزى از حجر در طواف جایز نیست. آیا داخل کردن حجر در طواف موجب بطلان طواف نیز مى‌شود، یا تنها همان دورى که این عمل در آن اتفاق افتاده باطل مى‌گردد؟ مسئله محلّ اختلاف است. بنابر قول دوم، اعاده همان دور کفایت مى‌کند و نیازى به اعاده طواف از اوّل نیست. ۱۱.۱ - حکم نماز به طرف حجراز جمله احکام مورد بحث میان فقهای اهل سنّت، صحیح بودن یا نبودن نمازی است که در مسجدالحرام رو به حجر اسماعیل اقامه شود به گونه‌ای که رو به کعبه نباشد. حنفیان و برخی از مالکیان و شافعیان آن را صحیح نمی‌دانند، بدین استناد که وجوب رو به کعبه بودنِ نماز، نص قرآن است، ولی جزء کعبه بودنِ حجر با خبر واحد ثابت شده که علم آفرین نیست و دلیل قطعی بر اماره ظنی مقدّم است. [۱۵۴]
محمد بن احمد شمس‌الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، ج۴، ص۱۲، قاهره ۱۳۲۴۱۳۳۱، چاپ افست استانبول ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۵۵]
ابوبکر بن مسعود کاسانی، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۱، ص۱۳۱ـ ۱۳۲، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۵۶]
یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۳، ص۱۹۲ـ۱۹۳، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
[۱۵۷]
محمد بن محمد حَطّاب، مواهب الجلیل لشرح مختصر خلیل، ج۲، ص۲۰۱ـ۲۰۳، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
در برابر، شماری از شافعیان و مالکیان، با استناد به احادیثی که در آن‌ها حجر اسماعیل از کعبه دانسته شده است، به صحت نماز حکم کرده‌اند. [۱۵۸]
محمد بن محمد حَطّاب، مواهب الجلیل لشرح مختصر خلیل، ج۲، ص۲۰۱ـ۲۰۳، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
به نظر فقهای حنبلی نیز چنانچه نماز رو به آن بخش از حجر که جزء کعبه به‌شمار می‌رود، به جا آورده شود، صحیح است. [۱۵۹]
منصور بن یونس بهوتی حنبلی، کشّاف القناع عن متن الاقناع، ج۱، ص۳۵۹، چاپ محمدحسن شافعی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
برخی از فقهای امامی نماز به سوی حجر را صحیح دانسته‌اند، [۱۶۲]
حسن بن یوسف علامه حلّی، نهایة الاحکام فی معرفة الاحکام، ج۳، ص۲۲، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۰.
اما به نظر برخی دیگر، این نماز صحیح نیست، زیرا با توجه به احادیثی که جزء کعبه بودنِ حجر را نفی کرده است و نیز برطبق آرای بیشتر عالمان امامی، نمی‌توان از جزء کعبه بودن حجر اطمینان حاصل کرد و این ظن را بر یقین خود مبنی بر وجوب رو به کعبه بودن در نماز، ترجیح داد. [۱۶۶]
حسن حسن‌زاده آملی، دروس معرفة الوقت و القبلة، ج۱، ص۵۲۰ـ ۵۲۱، قم ۱۴۱۶.
۱۲ - مستحبات حجرمحلّ احرام حج، شهر مکه است؛ لیکن مستحب است در مسجدالحرام، به‌ویژه مقام ابراهیم یا حجر اسماعیل احرام بسته شود. [۱۶۸]
سید ابوالقاسم خویی، المعتمد فى شرح المناسک، ج۵، ص۱۳۰.
برخی کارهای مستحب در حجر اسماعیل عبارت است از: به جا آوردن نماز؛ دعا و نیایش کردن، که بر طبق احادیث و سیره پیامبر اکرم و ائمه (علیهم‌السلام) بهترین مکان برای نماز و دعا در حجر، زیر ناودان است. [۱۷۲]
مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث ، الفقه المنسوب للامام الرضا علیه‌السلام، و المشتهر ب فقه الرضا، ج۱، ص۲۲۲، مشهد: مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۰۶.
[۱۷۳]
محمد بن احمد فاسی، شِفاء الغَرام بأخبار البلد الحرام، ج۱، ص۴۱۲ـ۴۱۳، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹
[۱۷۷]
محمد باقر المجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار، ج۹۰، ص۳۴۹.
[۱۷۸]
موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامي، الموسوعة الفقهیة، ج۴، ج۴، ص۶۵ـ ۶۶، کویت: وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیة، ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
مُحرم شدن حاجی در حج تمتع از محل حجر یا مقام ابراهیم و خواندن دو رکعت نماز پیش از احرام در آنجا نیز از مستحبات است. ۱۳ - فهرست منابع(۱) علاوه بر قرآن. (۲) عبداللّه محمد ابکر، صورمن تراث مکة المکرمة فی القرن الرابع عشر الهجری، بیروت ۱۴۲۵/ ۲۰۰۴. (۳) ابن‌بابویه، علل‌الشرایع، نجف ۱۳۸۵ـ ۱۳۸۶، چاپ افست قم (بی‌تا). (۴) ابن‌جبیر، رحلة ابن‌جبیر، بیروت ۱۹۸۶. (۵) ابن‌حجر عسقلانی، فتح‌الباری: شرح صحیح البخاری، بولاق ۱۳۰۰ـ۱۳۰۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا). (۶) ابن‌حنبل، مسند الامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، (بی‌تا). (۷) ابن‌سعد، الطبقات الکبرى (بیروت). (۸) ابن‌شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم (بی‌تا). (۹) ابن‌طاووس، سعدالسعود للنفوس، قم ۱۳۸۰ش. (۱۰) ابن‌عابدین، حاشیة ردّ المحتار علی الدّر المختار: شرح تنویر الابصار، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹. (۱۱) ابن‌فهد، کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القِری لتکملة اتحافِ الوَری: تاریخ مکة المکرمة من سنة ۹۲۲ه الی ۹۴۶ه، چاپ محمد حبیب هیله، (لندن) ۱۴۲۰/۲۰۰۰. (۱۲) ابن‌قدامه، المغنی، بیروت: عالم الکتب، (بی‌تا). (۱۳) ابن‌منظور. (۱۴) ابن‌نجیم، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷. (۱۵) ابن‌هشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، (بی‌تا). (۱۶) احمد دردیر ابوالبرکات، الشرح الکبیر، بیروت: داراحیاء الکتب العربیة، (بی‌تا). (۱۷) محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فی‌ها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش. (۱۸) امام خمینی، مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیةاللّه العظمی امام خمینی سلام‌اللّه علیه، با حواشی مراجع معظم تقلید، تهران ۱۳۸۴ش. (۱۹) یوسف‌بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش. (۲۰) محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱. (۲۱) منصوربن یونس بهوتی حنبلی، کشّاف القناع عن متن الاقناع، چاپ محمدحسن شافعی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۲۲) احمدبن حسین بیهقی، السنن الکبری، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا). (۲۳) عبداللّه جوادی آملی، کتاب الحج، تقریرات درس آیةاللّه محقق داماد، قم ۱۴۰۱. (۲۴) اسماعیل‌بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمدبن عبدالغفور عطار، قاهره ۱۳۷۶، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷. (۲۵) حرّعاملی. (۲۶) حسن حسن‌زاده آملی، دروس معرفة الوقت و القبلة، قم ۱۴۱۶. (۲۷) حسین عبداللّه باسلامه، تاریخ الکعبة المعظمة: عمارت‌ها و کسوت‌ها و سدانت‌ها، چاپ یحیی حمزه وزنه، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰. (۲۸) محمدبن محمد حَطّاب، مواهب الجلیل لشرح مختصر خلیل، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵. (۲۹) عبداللّه‌بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، قم ۱۴۱۳. (۳۰) عبدعلی‌بن جمعه حویزی، تفسیر نورالثقلین، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۷۰ش. (۳۱) محمدبن احمد خطیب شربینی، مغنی‌المحتاج، (بی‌جا) : دارالفکر، (بی‌تا). (۳۲) عبداللّه‌بن عبدالرحمان دارمی، سنن الدارمی، چاپ محمد احمد دهمان، دمشق: مکتبةالاعتدال، (بی‌تا). (۳۳) ابراهیم رفعت‌پاشا، مرآة الحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحجو مشاعره الدینیة، بیروت: دارالمعرفة، (بی‌تا). (۳۴) وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادّلته، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۳۵) محمدباقربن محمد مؤمن سبزواری، ذخیرةالمعاد فی شرح الارشاد، چاپ سنگی تهران ۱۲۷۳ـ۱۲۷۴، چاپ افست قم (بی‌تا). (۳۶) عبدالسلام‌بن سعید سحنون، المُدَوَّنة الکبری، التی روا‌ها سحنون‌بن سعید تنوخی عن عبدالرحمان‌بن قاسم عتقی عن مالک‌بن انس، قاهره ۱۳۲۳، چاپ افست بیروت (بی‌تا). (۳۷) محمدبن ادریس شافعی، الامّ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۳۸) محمدبن احمد شمس‌الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، قاهره ۱۳۲۴ـ۱۳۳۱، چاپ افست استانبول ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۳۹) محمدبن مکی شهیداول، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴. (۴۰) محمدبن مکی شهیداول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، قم ۱۴۱۹. (۴۱) زین‌الدین‌بن علی شهیدثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، چاپ محمد کلانتر، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۴۲) محمدبن علی طوری، تکملة البحر الرّائق شرح کنزالدقائق، در ابن‌نجیم، البحر الرائق، ج۷ـ۹، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷. (۴۳) محمدبن حسن طوسی، کتاب الخلاف، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷. (۴۴) حسن‌بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقها، قم ۱۴۱۴ـ. (۴۵) حسن‌بن یوسف علامه حلّی، کتاب منتهی‌المطلب، چاپ سنگی تبریز (۱۳۱۶) ـ۱۳۳۳، چاپ افست (بی‌جا، بی‌تا). (۴۶) حسن‌بن یوسف علامه حلّی، نهایة الاحکام فی معرفة الاحکام، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۰. (۴۷) علی‌بن حسین علم‌الهدی، رسالة المحکم و المتشابه، المعروف بتفسیر النعمانی، قم: دارالشبستری للمطبوعات، (بی‌تا). (۴۸) محمدبن مسعود عیاشی، التفسیر، قم ۱۴۲۱. (۴۹) محمدبن احمد فاسی، شِفاء الغَرام بأخبار البلد الحرام، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹. (۵۰) الفقه المنسوب للامام الرضا علیه‌السلام، و المشتهر ب فقه الرضا، مشهد: مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۰۶. (۵۱) احمدبن محمد فیومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، (بیروت) : دارالفکر، (بی‌تا). (۵۲) سعیدبن هبةاللّه قطب راوندی، الخرائجو الجرائح، قم ۱۴۰۹. (۵۳) ابوبکربن مسعود کاسانی، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۵۴) عبیداللّه محمد امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، (ترجمه) حسین صابری، می‌قات حج، ش ۳۶ (تابستان ۱۳۸۰). (۵۵) محمد طاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت‌اللّه الکریم، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰. (۵۶) کلینی، الکافی. (۵۷) محمد باقر المجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار. (۵۸) علی‌بن حسین محقق کرکی، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۵. (۵۹) علی مشکینی، مصطلحات الفقه، قم ۱۳۷۷ش. (۶۰) محمدهادی مقدس نجفی، کتاب الحج، تقریرات درس آیةاللّه موسوی گلپایگانی، (تحریر از روی نسخه خطی)، قم: مرکز معجم فقهی، ۱۳۷۹ش (لوح فشرده). (۶۱) الموسوعة الفقهیة، ج۴، کویت: وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیة، ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۶۲) محمدبن علی موسوی عاملی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم ۱۴۱۰. (۶۳) محمدحسن‌بن باقر نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت ۱۹۸۱. (۶۴) حسین‌بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸. (۶۵) یحیی‌بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷. (۶۶) یحیی‌بن شرف نووی، المجموع: شرح المهذّب، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا). ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حجر اسماعیل»، شماره۵۸۴۷. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص۲۳۰. |