حسن بن زید بن حسنحسنبن زیدبن حسن بن علی بن‌ابیطالب علیه‌السلام، نواده امام حسن مجتبی علیه‌السلام و از مشاهیر هاشمیان در قرن دوم است. فهرست مندرجات۲ - عدم دخالت حسن‌بن زید در امور سیاسی ۳ - حسن بن زید از هواداران عباسیان ۴ - آتش زدن خانه امام صادق توسط حسن بن زید ۵ - انتصاب حسن بن زید به عنوان حاکم مدینه ۶ - عزل از حکومت مدینه ۷ - حسن بن زید مقرب مهدی عباسی ۸ - سرانجام حسن بن زید ۹ - فرزندان حسن بن زید ۱۰ - اعتقادات حسن بن زید ۱۱ - ویژگی‌های حسن بن زید ۱۲ - کتابنامه ۱۳ - پانویس ۱۴ - منبع ۱ - مشخصات حسن بن زیداز او با نسبتهای مدنی و هاشمی یاد شده و کنیه‌اش ابومحمد بوده است. [۳]
ابن سعد، طبقات الکبری ج۷، ص۵۴۲.
حسن‌بن زید در سال ۸۳ ولادت یافت. [۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد ج۸، ص۲۷۴.
مادرش کنیزی [۵]
ابن سعد، طبقات الکبری ج۷، ص۵۴۲.
به نام زُجاجَه و ملقب به رَقْرَق بود. [۶]
ابن‌عِنَبَه، عمدة الطّالب فی انساب آل ابیطالب ص۷۰.
پدرش مدتی متولی صدقات پیامبر اکرم بود. [۷]
ابن‌عنبه، عمدة الطّالب فی انساب آل ابیطالب ص۶۹.
۲ - عدم دخالت حسن‌بن زید در امور سیاسیبا اینکه دختر حسن‌بن زید همسر سفّاح، خلیفه عباسی، بود و در دربار خلیفه می‌زیست، حسن می‌کوشید از دخالت در امور سیاسی خودداری کند. وی با اندیشه‌های بستگان علوی خود همدلی نشان می‌داد و نظر آنان را به منصور عباسی منتقل می‌کرد. [۸]
د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه
۳ - حسن بن زید از هواداران عباسیاندر جریان پیروزی دعوت و استقرار خلافت عباسیان، حسن‌بن زید از هواداران آنان بود. [۹]
عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال ج۱۹، ص۲۳۰.
او اولین علوی بود که شعار عباسیان را برگزید و جامه سیاه پوشید. [۱۰]
ابن‌عنبه، عمدة الطّالب فی انساب آل ابیطالب ص۶۹.
او عباسیان را بر ضد فرزندان و نوادگان عمویش، حسن مثنّی، که عباسیان او را حبس کرده بودند، یاری می‌کرد، [۱۱]
ابن‌اثیر، ج۵، ص۵۲۱ـ۵۲۲.
[۱۲]
ابن‌عِنَبَه، عمدة الطّالب فی انساب آل ابیطالب ص۶۹.
چنان‌که اخباری را که درباره محمدبن عبداللّه‌بن حسن و قیام وی به‌دست آورده بود، در اختیار منصور عباسی نهاد. ازاین‌رو، موسی بن عبداللّه‌بن حسن همیشه می‌گفت خداوندا خون ما را از حسن‌بن زید بخواه و انتقام ما را از او بگیر. [۱۳]
ابن‌اثیر، ج۵، ص۵۱۴.
[۱۴]
ابن‌عنبه، عمدة الطّالب فی انساب آل ابیطالب ص۶۹.
[۱۵]
عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال ج۱۹، ص۲۳۰.
پس از قیام محمدبن عبداللّه نیز عیسی بن موسی عباسی (سردار منصور) سر محمد را به همراه سرهای کشتگان دیگر توسط قاسم، فرزند حسن‌بن زید، برای منصور فرستاد و بشارت فتح داد. هنگامی که سر محمد نزد منصور رسید، حسن‌بن زید نزد منصور بود. سر را که دید، بر او سخت گران آمد اما از ترس منصور، حرفی نزد. سپس گفت ای کاش تن به اطاعت می‌داد و چنین نمی‌کرد که کشته شود. [۱۶]
ابن‌اثیر، ج۵، ص۵۵۰.
پس از شکست قیام ابراهیم‌بن عبداللّه (۱۴۵)، برادر محمدبن عبداللّه، سر او را نیز نزد منصور فرستادند. او سر را پیش روی خود نهاد و بار عام داد. مردم بر او وارد می‌شدند و به ابراهیم و بستگانش بد می‌گفتند، تا اینکه حسن‌بن زید وارد شد. سر را به او نشان دادند، رخسار او دگرگون شد و گفت که ای امیرمؤمنان به‌خدا قسم او را کشتی در حالی که بسیار روزه‌دار و شب زنده‌دار بود. دوست نداشتم که گناه کشتن او را برعهده گیری. [۱۷]
یعقوبی، تاریخ ج۲، ص۳۷۸ـ۳۷۹.
۴ - آتش زدن خانه امام صادق توسط حسن بن زیدبه روایت کلینیحسن‌بن زید هنگامی که والی حرمین بود، به دستور خلیفه منصور خانه امام جعفر صادق علیه‌السلام را آتش زد و در و دهلیز خانه امام سوخت و امام خود را از آتش کنار کشید. ۵ - انتصاب حسن بن زید به عنوان حاکم مدینهدر سال ۱۵۰، منصور، حسن‌بن زید را به حکومت مدینه منصوب کرد. [۱۹]
طبری، تاریخ ج۸، ص۳۲
[۲۰]
ابن‌اثیر، ج۵، ص۵۹۳.
۶ - عزل از حکومت مدینهدر سال ۱۵۵، منصور به او بدگمان شد و بر او خشم گرفت و او را از امارت مدینه عزل کرد و در بغداد به زندان افکند و اموال وی را مصادره کرد. [۲۱]
ابن‌سعد، طبقات البری ج۷، ص۵۴۳.
[۲۲]
طبری، تاریخ ج۸، ص۴۹
[۲۳]
ابن‌اثیر، ج۶، ص۸.
[۲۴]
ابن‌اثیر، ج۶، ص۸۰.
۷ - حسن بن زید مقرب مهدی عباسیمهدی عباسی، که ولیعهد بود، نهانی در نامه‌ای به عبدالصمدبن علی، حاکم جدید مدینه، نوشت که با حسن‌بن زید مدارا کند. [۲۵]
ابن سعد، طبقات الکبری ج۷، ص۵۴۲.
مهدی پس از رسیدن به خلافت، حسن‌بن زید را از زندان آزاد کرد و اموالش را پس داد و او را مقرب خویش ساخت. [۲۶]
ابن‌اثیر، ج۶، ص۸۰.
۸ - سرانجام حسن بن زیددر سال ۱۶۸، حسن‌بن زید به‌همراه مهدی عباسی عازم مکه شد، اما در جایی به‌نام حاجر، در پنج میلی مدینه، درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد. او در زمان مرگ ۸۵ سال داشت. [۲۷]
ابن سعد، طبقات الکبری ج۷، ص۵۴۲.
[۲۹]
ابن‌عنبه، عمدة الطّالب فی انساب آل ابیطالب ص۷۰.
بنابر بعضی روایات تاریخی، پس از مرگ منصور در ۱۵۸، حسن‌بن زید در سرایی که جنازه منصور در آن بود، حضور یافت و سپس با موسی، پسر مهدی، به نیابت از مهدی، بیعت کرد. [۳۰]
طبری، تاریخ ج۸، ص۱۱۱-۱۱۲.
[۳۱]
ابن‌اثیر، ج ۶، ص ۳۲ـ۳۳.
از این روایات چنین برمی‌آید که حداقل اندکی پیش از مرگ منصور، حسن‌بن زید از زندان آزاد شده بوده است.۹ - فرزندان حسن بن زیدنسل زیدبن حسن‌بن علی علیهم السلام فقط با پسرش، حسن، ادامه یافت. [۳۲]
ابن‌عنبه، عمدة الطّالب فی انساب آل ابیطالب ص۷۰.
ابن‌حجر عسقلانی [۳۳]
ابن‌حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب ج۲، ص۲۵۹.
بانویی به نام نَفیسه را، که مدفن او در مصر است، دختر حسن‌بن زید دانسته است. [۳۴]
ابن‌عنبه، عمدة الطّالب فی انساب آل ابیطالب ص۷۰، که نفیسه را دختر زید دانسته است.
ابن‌سعد [۳۵]
ابن سعد، طبقات الکبری ج۷، ص۵۴۲-۵۴۳.
و طبری [۳۶]
المنتخب من کتاب ذیل المذیل من تاریخ الصحابة و التابعین ج۱۱، ص۶۵۹.
از نُه پسرِ حسن‌بن زید نام برده‌اند. به‌گفته ابن‌عنبه، [۳۷]
ابن‌عنبه، عمدة الطّالب فی انساب آل ابیطالب ص۷۰ به بعد.
از وی هفت پسر باقی ماند. حسن‌بن زید دختری به نام امّ‌کلثوم داشت که به همسری ابوالعباس سفّاح، اولین خلیفه عباسی، درآمد. [۳۸]
ابن سعد، طبقات الکبری ج۷، ص۵۴۲.
[۳۹]
طبری، تاریخ ج۸، ص۱۱۱-۱۱۲.
۱۰ - اعتقادات حسن بن زیدحسنبن زید به عباسیان متمایل بود. [۴۰]
ابن‌اثیر، ج ۶، ص۸۰.
وی، مانند بیشتر هاشمیان عباسی و طالبی، قائل به امامت امامان شیعه علیهم‌السلام نبود، اما به سه خلیفه نخست نیز اعتقادی نداشت. [۴۱]
شوشتری، ج۳، ص۲۴۸.
۱۱ - ویژگی‌های حسن بن زیدحسنبن زید را مردی صادق، فاضل، سخاوتمند [۴۲]
ابن‌اثیر، ج ۶، ص۸۰.
[۴۳]
ابن‌حجر عسقلانی، تقریب التهذیب ص۲۳۸.
و در منابع رجالی اهل سنت، او را از ثقات شمرده‌اند. [۴۴]
ابن‌حِبّان، کتاب‌الثقات ج۶، ص۱۶۰.
شیخ‌طوسی (ص ۱۷۹) نام وی را در زمره اصحاب امام صادق علیه‌السلام درج کرده و مراد او از این تعبیر، صرفاً معاصرت است. [۴۵]
شوشتری، ج۱، ص۲۹.
او از راویان حدیث بوده و از پدرش و پسرعمویش (عبداللّه‌بن حسن) و دیگران روایت کرده است. برخی نیز از حسن‌بن زید روایت کرده‌اند، از جمله: محمدبن اسحاق‌بن یَسار، مالک‌بن اَنَس، ابن‌ابی ذِئب، ابن‌ابی زناد، وکیع، و پسرش اسماعیل‌بن حسن. [۴۶]
ابن‌حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب ج۲، ص۲۵۸ـ۲۵۹.
۱۲ - کتابنامه• ابن‌حِبّان، کتاب‌الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت. • ابن‌حجر عسقلانی، تقریب التهذیب، چاپ صغیراحمد شاغف پاکستانی، (ریاض ? ۱۴۱۳). • ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵. • ابن سعد، طبقات الکبری. • ابن‌عِنَبَه، عمدة الطّالب فی انساب آل ابیطالب، چاپ محمدحسن آل‌طالقانی، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱. • خطیب بغدادی، تاریخ بغداد. • طبری، تاریخ (بیروت). • محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵. • کلینی، اصول کافی. • عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ محیی الدین مامقانی، ۱۴۲۳. • یعقوبی، تاریخ. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله حسن بن زید، شماره۶۱۴۵. |