شیبان بن سلمهشیبان بن سَلَمه، از سران خوارج در اواخر دورۀ امویان در خراسان، بنیان‌گذار و رهبر فرقۀ خوارج شیبانیه می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - سرگذشت شیبان در قبل از حوادث خراسان ۳ - اشتباه گرفتن شیبان بن سلمه با شیبان بن عبدالعزیز یشکری ۴ - خراسان در دهه ۱۲۰ هجری ۴.۱ - ادعای خلافت شیبان بن سلمه ۴.۲ - پیوستن قبایل به شیبان و جنگهای او با نصر بن سیار ۴.۳ - جنگهای شیبان با نصر بن سیار ۴.۴ - اتحاد نصر با شیبان و علی بن جدیع ۴.۵ - تصرف مرو توسط ابو مسلم ۵ - حرکت شیبان به سوی سرخس ۶ - دعوت ابومسلم به صلح ۷ - جنگ شیبان با بسام و کشته شدن شیبان ۸ - پیوستن یاران شیبان به نصر ۹ - دینی بودن وشورش شیبان ۱۰ - فرقه شیبانیه ۱۱ - عقاید شیبان ۱۲ - گرایش شیبانیه به تشبیه ۱۳ - تکفیر شیبان ۱۴ - اظهارات برخی پیروان شیبان در بعد از مرگ شیبان ۱۵ - سرنوشت پیروان شیبان ۱۶ - فهرست منابع ۱۷ - پانویس ۱۸ - منبع ۱ - نسب شیبان بن سلمهاز خاستگاه وی، قبیلۀ بنی سَدوس، و نسبت وی به سَدوسی [۲]
المحبر، ص۲۵۵.
برمی‌آید که به قبیلۀ بَکر بن وائل (از شاخه‌های بنی ربیعه) تعلق داشته است. [۳]
الانساب، ج۳، ص۲۳۵.
از وی با نسبت حَروری نیز یاد شده است. ۲ - سرگذشت شیبان در قبل از حوادث خراساندر منابع تاریخی، از سرگذشت و اقدامات شیبان بن سلمه، قبل از حضورش در حوادث سیاسیِ خراسان در اواخر عهد اموی، اطلاعی به دست نمی‌آید. ۳ - اشتباه گرفتن شیبان بن سلمه با شیبان بن عبدالعزیز یشکریبرخی همچون بلاذری [۶]
انساب الاشراف، ج۷، ص۶۱۸.
و نویسندۀ نامعلوم العیون و الحدائق [۷]
العیون و الحدائق، ص۱۶۵ـ۱۶۶.
شخصیتِ شیبان بن سلمه را با شیبان بن عبدالعزیز یَشْکُری، از سران خوارج صُفریه درهم آمیخته‌اند. آنان قیام شیبان بن عبدالعزیز در عراق را به شیبان بن سلمه نسبت داده و گفته‌اند که شیبان بن سلمه پس از شکست در مقابل مروان بن محمد آخرین حاکم اموی، به فارس و سپس به کرمان گریخت و از آنجا به سیستان و سپس به خراسان رفت. [۹]
تاریخ سیستان، ص ۱۳۳.
شیبان بن سلمه مؤسس فرقۀ شیبانیه و در اصل جزو فرقه ثعالبه بود. [۱۰]
الملل‌والنحل، ج۱، ص۱۳۲.
[۱۱]
المقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۱، ص۱۶۷.
اما پیروان شیبان یشکری از خوارج صُفریه بودند.
۴ - خراسان در دهه ۱۲۰ هجریدر اواخر دهۀ ۱۲۰ هجری، خراسان صحنۀ درگیریهای سیاسی بین قبایل یمنی به رهبری جُدَیع بن علی کرمانی، و قبایل مُضَری تحت حمایت نصر بن سیّار، آخرین حاکم اموی خراسان، بود. از سوی دیگر، فعالیت داعیان عباسی در خراسان بالا گرفته بود و ابومسلم خراسانی در ۱۲۹ دعوت خویش را آشکار کرد. [۱۴]
تاریخ طبری، ج۷، ص۳۵۳.
۴.۱ - ادعای خلافت شیبان بن سلمهدر این هنگام، شیبان بن سلمه نیز در خراسان ادعای خلافت و امامت کرد و اگرچه خود از قبایل مضری بود، در آغاز، با دستگاه اموی و نصر بن سیّار به مخالفت برخاست. [۱۵]
تاریخ طبری، ج۷، ص۳۸۳.
[۱۶]
تاریخ طبری، ج۷، ص۳۸۵.
بنابراین شیبان، همچون جدیع، در ابتدا با قیام ابومسلم موافق بود، زیرا هر دو در پی خلع مروان بودند. [۱۷]
تاریخ طبری، ج۷، ص۳۶۴.
از این‌رو، جدیع در نامه‌ای از شیبان بن سلمه خواست تا در جنگ با نصر بن سیّار با وی همراه شود. [۱۸]
انساب الاشراف،، ج۷، ص۶۱۸.
[۱۹]
العیون و الحدائق، ص۱۶۶.
نصر بن سیّار در توطئه‌ای جدیع کرمانی را به قتل رساند(۱۲۹). پس از آن، فرزندان جدیع، علی و عثمان، به دنبال خون‌خواهی پدر خویش، رهبری قبایل یمنی را در دست گرفتند. [۲۰]
تاریخ طبری، ج۷، ص۳۷۱.
[۲۱]
تاریخ طبری، ج۷، ص۳۷۷.
[۲۲]
تاریخ طبری، ج۷، ص۳۸۳.
۴.۲ - پیوستن قبایل به شیبان و جنگهای او با نصر بن سیارقبایل ربیعه و اَزد ساکن سرخس به شیبان پیوستند و او بر سرخس و طوس و ناحیۀ ابرشهر (نیشابور) مستولی شد و نزدیک به سی‌هزار تن از خوارج با او بیعت کردند، اما بعدآ پاره‌ای از آنان از وی جدا شدند. علی بن جدیع نیز با شیبان بن سلمه بر ضد نصر بن سیّار همکاری کرد. [۲۴]
تاریخ گردیزی، ص۲۶۲ـ۲۶۳.
۴.۳ - جنگهای شیبان با نصر بن سیارشیبان، علی بن جدیع را به سوی مرو فرستاد و خود به دنبال وی به مرو رفت. علی در جنگ با نصر بن سیّار شکست خورد و جنگ میان شیبان و نصر نیز نزدیک یک سال و نیم ادامه یافت، [۲۶]
المحبر، ص۲۵۵.
[۲۷]
تاریخ گردیزی، ص۲۶۳.
که ظاهرآ نتیجۀ مطلوبی برای طرفین نداشت. ابومسلم نیز از اختلافات به وجود آمده بین قبایل عرب بیشترین بهره‌برداری را می‌کرد و می‌کوشید که با نیرنگ، این اختلافات را تشدید کند. [۲۸]
تاریخ طبری، ج۷، ص۳۶۹.
۴.۴ - اتحاد نصر با شیبان و علی بن جدیعنصر بن سیّار متوجه اقدامات ابومسلم بود و با بیم دادن شیبان خارجی و علی بن جدیع از خطر ابومسلم برای عربها، در سال ۱۲۹ آنان را به انعقاد پیمان صلح یک ساله‌ای متقاعد، و بر ضد ابومسلم با خود متحد ساخت. خبر این اتحاد برای ابومسلم گران آمد. وی توانست علی بن جدیع را از پیمانِ اتحادِ با نصر پشیمان سازد، اما شیبان از یاری علی بر ضد نصر خودداری کرد. زیرا این کار را فریبکاری می‌شمرد. ابومسلم کسی را نیز نزد شیبان فرستاد و از وی خواست تا میان آنها سه ماه صلح باشد. [۳۰]
تاریخ طبری، ج۷، ص۳۶۵.
چون علی بن جدیع از شیبان جدا شد و با ابومسلم سازش کرد، شیبان بن سلمه دانست که تاب مقاومت در برابر آنها را نخواهد داشت. بنابراین شهر ِ مرو را ترک کرد. [۳۳]
تاریخ طبری، ج۷، ص۳۸۵.
۴.۵ - تصرف مرو توسط ابو مسلمدر جمادی الآخره ۱۳۰، ابومسلم شهر مرو، مرکز ایالت خراسان، را تصرف کرد و به اتفاق علی بن جدیع وارد آنجا شد. ابومسلم برای شیبان پیغام فرستاد که با وی بیعت و از او فرمان‌برداری کند. ولی شیبان که خود خیالِ خلافت داشت، به ابومسلم گفت: «من تو را به بیعت خودم دعوت می‌کنم». [۳۵]
تاریخ طبری، ج۷، ص۳۸۵.
[۳۶]
المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۷، ص۲۷۶.
ابومسلم از وی خواست از جایی که اقامت دارد به جای دیگری نقل مکان کند. ۵ - حرکت شیبان به سوی سرخسشیبان بار دیگر از علی بن جدیع استمداد کرد، ولی نتیجه‌ای نگرفت [۳۷]
تاریخ طبری، ج۷، ص۳۸۵.
و ناگزیر در ربیع الآخر ۱۳۰ به سوی شهر سرخس رفت.
در سرخس، گروه بسیاری از قبیله بکر بن وائل به او پیوستند. ۶ - دعوت ابومسلم به صلحابومسلم بار دیگر نُه تن از سران قبیله اَزد را به نزد شیبان فرستاد و او را به سازش دعوت کرد، اما شیبان فرستادگان ابومسلم را به زندان انداخت. ابومسلم عامل خویش در ابیورد، بَسّام بن ابراهیم (یا ابراهیم بن بسّام) از موالی بنی لیث، در ابیورد را برای نبرد با شیبان مأمور کرد. [۳۹]
تاریخ طبری، ج۷، ص۳۸۶.
.
۷ - جنگ شیبان با بسام و کشته شدن شیباندر سال ۱۳۰، [۴۳]
تاریخ طبری، ج۷، ص۳۸۵ـ۳۸۶.
شیبان بن سلمه همراه با یارانش که حدود سه هزار تن بودند، از سرخس خارج شدند و در مقابل سپاهیان بسّام صف‌آرایی کردند.
بیشتر اصحاب شیبان بن سلمه کشته شدند، بازماندگان به همراه شیبان به داخل شهر سرخس عقب نشستند و به مسجد شهر پناهنده شدند. سپاهیانِ بسّام بن ابراهیم وارد شهر شدند، شیبان و باقی یارانش را کشتند و سر شیبان را برای ابو مسلم فرستادند. [۴۶]
تاریخ طبری، ج۷، ص۳۸۶.
بسّام بن ابراهیم، ظاهرآ به منظور خون‌خواهی و انتقام پدر خویش، بسیاری از مردم بی‌گناه قبیلۀ بکر بن وائل، هم قبیله‌ایهای شیبان، را کشت. ابومسلم پس از شنیدن این خبر، وی را به نزد خویش فراخواند و کسی را به جای وی گمارد [۴۸]
تاریخ طبری، ج۷، ص۳۸۶.
۸ - پیوستن یاران شیبان به نصرآن دسته از یاران و پیروان شیبان که از جنگ جان سالم به در برده بودند، به نصر بن سیّار پیوستند که در آن هنگام در نیشابور اقامت داشت و آمادۀ مقابله با سپاهیان ابومسلم به فرماندهی قَحْطَبة بن شبیب بود. [۴۹]
تاریخ طبری، ج۷، ص۳۸۸.
۹ - دینی بودن وشورش شیباناگرچه تردیدی نیست که شورش شیبان بن سلمه به ظاهر جنبۀ دینی و عقیدتی داشته، اما نشانه‌هایی از پیوند سنّتی قومی و قبیله‌ای نیز در آن مشهود است. [۵۱]
دانیل، ص۷۸ـ۷۹.
۱۰ - فرقه شیبانیهدر منابع فرق و کلام، شیبانیه فرقه‌ای از خوارج ثَعالبه ذکر شده‌اند. [۵۲]
الفرق بین الفرق، ص۶۰ـ۶۱.
[۵۳]
الملل و النحل، ج۱، ص۱۳۱ـ۱۳۳.
[۵۴]
المواقف، ج۳، ص۶۹۵ـ۶۹۶.
[۵۵]
الوافی بالوفیات، ج۱۱، ص۱۱.
ثعالبه نیز خود انشعابی از خوارج عَجارده بودند. [۵۶]
الفرق بین الفرق، ص۵۶.
[۵۷]
الفرق بین الفرق، ص۶۰.
به احتمال زیاد، بیشتر پیروان این فرقه از قبیلۀ بکر بن وائل و در مناطق شمالی خراسان بودند. با وجود این، ابن حبیب [۵۸]
المحبر، ص۲۵۵.
از اجتماع قبایل عرب مُضَر و ربیعه و یمنی به دور شیبان بن سلمه در خراسان خبر داده و گفته است که آنان در کنار یاران خوارجی شیبان، از وی متابعت می‌کردند.
۱۱ - عقاید شیباندر باب عقاید و نظریات شیبان گفته شده که وی معتقد به مذهب جَهم بن صَفْوَان (مقتول در ۱۲۸) و قائل به جبر و عدم اختیار در مورد افعال انسان بوده است [۵۹]
الملل و النحل، ج۱، ص۱۳۳.
۱۲ - گرایش شیبانیه به تشبیهشیبانیه همچنین در باب اسما و صفات خداوند به تشبیه گرایش داشتند و حتی مقریزی [۶۰]
المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار المعروف بالخطط المقریزیة، ج۲، ص۳۵۵.
با اغراق، شیبان بن سلمه را اولین کسی می‌داند که اعتقاد خود به تشبیه را ابراز کرده است. اهل سنّت و خوارج ثعالبه به سبب همین عقیده، شیبان بن سلمه را تکفیر کردند. [۶۱]
الفرق بین الفرق، ص ۶۰ـ۶۱.
۱۳ - تکفیر شیباندر اغلب منابع کلامی اشاره شده است که همۀ فرق خوارج، شیبان بن سلمه را به سبب مساعدت و همراهی با ابومسلم، کافر دانسته‌اند؛ [۶۲]
المقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۱، ص۱۶۷.
[۶۳]
الفرق بین الفرق، ص۶۱.
[۶۴]
الملل و النحل، ج۱، ص۱۳۲ـ۱۳۳.
[۶۵]
الانساب، ج۳، ص۴۸۵.
اما از طریق منابع تاریخی نمی‌توان استنباط کرد که شیبان و پیروانش مستقیمآ با ابومسلم مساعدت کرده باشند. در واقع، شاید این ظن خوارج بعدآ به سبب دشمنی اولیه شیبان بن سلمه با نصر بن سیّار در جریان کشمکشهای قومی و مذهبی خراسان شکل گرفته باشد. [۶۶]
دانیل، ص۷۹.
۱۴ - اظهارات برخی پیروان شیبان در بعد از مرگ شیبانبرخی از پیروان شیبانیه، بعد از مرگ شیبان، برای رفعِ این اتهام چنین اظهار می‌کردند که شیبان پس از مدتی، از مساعدت با ابومسلم توبه کرده است، اما خوارج ثعالبه، به‌ویژه فرقه زیادیّه (پیروان زیاد بن عبدالرحمان شیبانی)، آن را نپذیرفتند و حتی کمک شیبان به ابومسلم در نبرد با خوارج ثعالبه را به اتهامات وی افزودند. [۶۷]
الفرق بین الفرق، ص۶۱.
[۶۸]
الملل و النحل، ج۱، ص۱۳۲.
[۶۹]
المقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۱، ص۱۶۷ـ۱۶۸.
۱۵ - سرنوشت پیروان شیبانبه نوشتۀ شهرستانی، [۷۰]
الملل و النحل، ج۱، ص۱۳۳.
پیروان شیبان بن سلمه در نواحی جرجان، نَسا و ارمینیه پراکنده بودند.
۱۶ - فهرست منابع• ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. • عبدالرحمن بن علی ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، ۱۳۷۰ـ۱۴۲۱م. • ابن حبیب، المحبر، چاپ ایلزه لیختن شتتیر، بیروت. • اخبار الدولة العباسیة، چاپ عبدالعزیز دوری و عبدالجبار مطلبی، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱م. • ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری، المقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۱۶ـ۱۹۹۵م. • ایجی، المواقف، چاپ عبدالرحمان عمیدة، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷م. • عبدالقادر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۶۷/۱۹۴۸. • احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۹۷م. • تاریخ سیستان، چاپ ملک الشعرای بهار، تهران ۱۳۱۴ش. • خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، چاپ مصطفی نجیب فوّاز و حکمت کشلی فوّاز، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵. • سمعانی، الانساب. • شهرستانی، الملل و النحل، چاپ محمد سید گیلانی، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰م. • صفدی، الوافی بالوفیات. • طبری، تاریخ طبری، بیروت، (۱۳۸۲ـ۱۳۸۷/۱۹۶۲ـ۱۹۶۷م). • العیون و الحدائق فی اخبار الحقایق، بغداد، مکتبة المثنی. • گردیزی، تاریخ گردیزی، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ش. • احمد بن علی مقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار المعروف بالخطط المقریزیة، بغداد، مکتبه المثنی. •Eltonol. Daniel، The Political and Social History of KHurasan under abbasid rule ۷۴۷-۸۲۰"، chicayo، ۱۹۷۹. ۱۷ - پانویس
۱۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، مقاله «شیبان بن سلمه»، ص۵۴۶۰. |