قتلی القرآنیکی از تألیفات به جامانده از ثعلبی، رساله نسبتاً مختصری با نام کتابٌ مُبارکٌ یُذْکَرُ فیهِ قَتْلی 'الْقُرآنِ العَظیمِ الّذینَ سَمِعُوا الْقُرا'نَ و ماتُوابِسَماعِهِ (رَحْمَةُاللّهِ عَلَیهِمْ وَ عَلی جَمیعِالمُسلمینَ) است که در منابع با عنوان مختصر شده قتلی‌القرآن از آن یاد می‌شود. در منابع متقدم، از این اثر کمتر یاد شده است. [۲]
ابن حجر عسقلانی، المعجم المفهرس، ج۱، ص۱۱۲، او، تجرید اسانیدالکتب المشهورة و الاجزاء المنثورة، چاپ محمد شکور امریر میادینی، بیروت ۱۴۱۸ ب.
[۳]
محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمّالتّاریخ، ج۱، ص۲۱۴، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳.
۱ - توجه خاورشناساننام این کتاب ، در سده‌های اخیر، در آثار کتاب‌شناختی خاورشناسان مجدداً مطرح گردید. بروکلمان، ضمن ذکر نام این اثر در فهرست آثار ثعلبی، از وجود دو نسخه خطی آن خبر داده است. ۲ - موضوعاین رساله، چنان‌که از نام آن پیداست، در باره کسانی است که بر اثر شنیدن آیات قرآن جان سپرده‌اند. ۳ - داستانی بودن کتابثعلبی در این کتاب نیز همانند اثر قبلی‌اش به روایت داستان پرداخته و بنابراین می‌توان این اثر وی را نیز در زمره ادبیات داستانی ـ قرآنی به شمار آورد. ۴ - هدف تألیفهدف مؤلف از نقل مجموعه داستان‌های این کتاب بیان این نکته است که قرائت و سماع قرآن نوعی جهاد است و مرگِ بر اثر آن، شهادت است. [۴]
احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۱۲۶ـ ۱۲۸، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
نقل قول‌هایی از این کتاب در برخی منابع بعدی یافت می‌شود. [۵]
ابن قدامه، کتاب التوّابین، ج۱، ص۱۹۹ـ۲۰۰، چاپ جورج مقدسی، دمشق ۱۹۶۱.
[۶]
ابن قدامه، کتاب التوّابین، ج۱، ص۲۵۴، چاپ جورج مقدسی، دمشق ۱۹۶۱.
[۷]
ابن قدامه، کتاب التوّابین، ج۱، ص۲۵۷، چاپ جورج مقدسی، دمشق ۱۹۶۱.
۵ - روش تألیفقتلیالقرآن مقدمه‌ای کوتاه دارد که در ضمن آن، داستان مرگ مردی جوان بر اثر شنیدن قرآن نقل شده است. در ادامه، چندین حکایت به دنبال یکدیگر قرار گرفته که قالب روایت آن‌ها نوعاً چنین است: راوی داستان عابدی خداترس را ملاقات می‌کند که بر اثر تلاوت یا استماع یک یا چند آیه از قرآن جان سپرده است. ثعلبی در آغاز هر حکایت ، سند آن را به صورت متصل تا راوی آورده است. ۶ - بررسی صوفی بودن ثعلبی۶.۱ - نظر محققان معاصرمحتوا و گونه ادبی این کتاب چنان است که برخی محققان معاصر آن را در زمره آثار متصوفه قلمداد کرده و تألیف آن را قرینه‌ای بر صوفی بودن ثعلبی دانسته‌اند. [۸]
مقدمه ویسمولر، ص ۶۰ـ۶۷، احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۶.۲ - نظر ولید صالحصالح ، با ذکر دلایلی، نه تنها نشان داده که ثعلبی صوفی نیست، بلکه تصریح کرده که این رساله تألیفی در امتداد آثار فضائل‌القرآن در نگارش‌های علوم قرآنی است، نه کتابی صوفیانه. به نظر وی، ثعلبی در این کتاب در مقام عالمی قرآنی و با به کارگیری فن روایت داستان، عمل تلاوت قرآن را بسیار مهم جلوه داده است تا از این طریق قرآن را به جای‌گاه اصلی خود باز گرداند و وارد زندگی مسلمانان هم‌عصر خود کند. صالح برای اثبات ادعای خود، علاوه بر تجزیه و تحلیل ادبیِ محتوای این کتاب و دو اثر دیگر ثعلبی، به شرایط سیاسی ـ اجتماعی و فرهنگی عصر وی نیز توجه کرده است. [۹]
همان مقدمه، ص ۳۷ـ۷۰، احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۷ - پژوهش‌های قرآنی جدیدقتلیالقرآن ثعلبی در سال‌های اخیر به پژوهش‌های جدید قرآنی راه یافته است. ویسمولر در رساله کارشناسی ارشد خود ( دانشگاه کلن ، ۱۹۹۶)، ضمن تصحیح متن این کتاب، آن را به آلمانی ترجمه کرده و مقدمه‌ای طولانی بر آن نوشته است. این پژوهش موجب مطرح شدن قتلی‌القرآن در مطالعات جدید قرآنی شد و از آن پس، در برخی پژوهش‌های مرتبط با جنبه‌های زیبایی شناختی قرآن مورد استناد قرار گرفت. پایان نامه ویسمولر در ۲۰۰۲ میلادی به چاپ رسید. ۸ - پانویس
۹ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثعالبی»، شماره۴۲۳۵. |