نسل ابراهیم (قرآن)واژه «ذرّیه» (دودمان) بیش از ده بار درباره نسل حضرت ابراهیم علیه‌السلام به کار رفته است. در این مقاله آیات مرتبط با نسل حضرت ابراهیم علیه‌السلام معرفی می‌شوند. فهرست مندرجات۲ - محل سکونت نسل حضرت ابراهیم ۳ - گوناگونی نسل حضرت ابراهیم ۳.۱ - هدایت‌یافتگان و انبیا ۳.۲ - نیکوکاران ۳.۳ - امامان هدایتگر ۳.۴ - ظالمان ۳.۵ - مشرکان ۴ - توحید در نسل حضرت ابراهیم ۵ - امامت در نسل حضرت ابراهیم ۶ - دعاهای حضرت ابراهیم برای نسلش ۶.۱ - مقام تسلیم ۶.۲ - مقام رسالت ۶.۳ - تعلیم کتاب و حکمت و تزکیه ۶.۴ - مقام امامت ۶.۵ - برپایی نماز ۶.۶ - دوری از بت‌پرستی ۶.۷ - گرایش دل‌ها به سوی آنان ۶.۸ - روزی فراوان ۶.۹ - پذیرش توبه ۷ - نگرانی حضرت ابراهیم از نداشتن نسل ۸ - عناوین مرتبط ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - پیامبران در نسل حضرت ابراهیمظهور پيامبران از نسل ابراهيم علیه‌السلام: ۱. «و تلك حجّتنا ءاتينها ابرهيم على قومه ...• و وهبنا له اسحق و يعقوب كلّا هدينا ... و من ذرّيّته داود و سليمن ...• و من ءابائهم و ذرّيَّتهم و اخونهم و اجتبينهم و هدينهم الى صرط مستقيم؛اينها دلايل ما بود كه به ابراهيم در برابر قومش داديم... و اسحاق و یعقوب را به او (ابراهيم) بخشيديم و هر كدام را هدايت كرديم ... و از فرزندان او داود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون را (هدايت كرديم)...و از پدران آنها و فرزندان آنها و برادران آنها افرادي را برگزيديم و هدايت به راه راست نموديم.» برداشت فوق مبتنى است بر اين كه مرجع ضمير در «ذرّيّته» حضرت ابراهيم علیه‌السلام باشد. ۲. «واذكر فى الكتب إبرهيم إنّه كان صدّيقا نّبيًّا• فلمَّا اعتزلهم وما يعبدون من دون اللَّه وهبنا له إسحق ويعقوب وكلًّا جعلنا نبيًّا؛در اين كتاب از ابراهيم ياد كن كه او بسيار راستگو و پيامبر خدا بود. هنگامي كه از آنها و از آنچه غير خدا مي‌پرستيدند كناره گيري كرد ما اسحاق و يعقوب را به او بخشيديم، و هر يك را پيامبر بزرگي قرار داديم.» ۳. «و ابرهيم اذ قال لقومه اعبدوا اللَّه ...• و وهبنا له اسحق و يعقوب و جعلنا فى ذرّيّته النبوّة ...؛ ما ابراهيم را فرستاديم، هنگامي كه به قومش گفت: خدا را پرستش كنيد... و ما به او اسحق و يعقوب را بخشيديم، و در دودمانش نبوت قرار داديم....» ۴. «سلم على إبرهيم• وبشّرنه بإسحق نبيّا مّن الصَّلحين؛سلام بر ابراهيم باد!ما او را به اسحاق، پيامبري صالح، بشارت داديم.» ۵. «و لقد ارسلنا نوحا و ابرهيم و جعلنا فى ذرّيّتهما النبوّة و الكتب ...؛ما نوح و ابراهيم را فرستاديم و در دودمان آنها نبوت و كتاب قرار داديم....» ۲ - محل سکونت نسل حضرت ابراهیمسُكنا گزينى نسل ابراهيم علیه‌السلام در سرزمين بى‌آب و علف مكّه: «ربّنا انّى اسكنت من ذرّيّتى بواد غير ذى زرع عند بيتك المحرّم ...؛پروردگارا من بعضي از فرزندانم را در سرزمين بيآب و علفي در كنار خانه اي كه حرم تو است ساكن ساختم....» در محل سکونت تمام آل‌ابراهیم نمی‌توان اظهار نظر قطعی کرد ولی به یقین ، اسماعیل و عدّه‌ای از فرزندانش در سرزمین بی‌آب و علف اطراف کعبه استقرار یافتند. ۳ - گوناگونی نسل حضرت ابراهیمبرخی از ذرّیه ابراهیم نیکوکار، و‌برخی ستم کار بوده‌اند و بر اساس برخی آیات، گروهی هدایت یافته و بسیاری فاسق بودند و چون خداوند ابراهیم را پیش از این آگاه کرده بود که گروهی از‌فرزندان او ستم‌کار خواهند بود و عهد خدا به آنان نمی‌رسد، ابراهیم و اسماعیل، از خدا خواستند که برخی از فرزندانشان را «امّتی مسلمان» قرار دهد. ۳.۱ - هدایت‌یافتگان و انبیانسل ابراهيم علیه‌السلام از هدايت‌يافتگان و انبياى الهى: «اولئك الذين انعم اللَّه عليهم من النبيّين ... من ذرّيّة ابرهيم و اسرءيل و ممّن هدينا ...؛آنان كسانى از پيامبران بودند كه خداوند بر ايشان نعمت ارزانى داشت... و از فرزندان ابراهيم و اسرائيل و از كسانى كه -آنان را- هدايت نموديم ....» ۳.۲ - نیکوکارانوجود انسان‌هايى نیکوکار در نسل ابراهيم علیه‌السلام: «سلم على ابرهيم• و بركنا عليه و على اسحق و من ذرّيّتهما محسن ...؛سلام بر ابراهيم باد! ما به او و اسحاق بركت داديم، و از دودمان آنها افرادي نيكوكار به وجود آمدند....» ۳.۳ - امامان هدایتگروجود امامان هدايتگر در نسل ابراهيم علیه‌السلام: «قلنا ينار كونى بردا وسلما على إبرهيم• و وهبنا له اسحق و يعقوب نافلة و كلّا جعلنا صلحين• وجعلناهم ائمة یهدون بأمرنا و أوحینا الیهم فعل الخیرات و اقام الصلاة و ایتاء الزکاة ...؛(سرانجام او را به درياي آتش افكندند ولي ما) گفتيم: اي آتش سرد و سالم بر ابراهيم باش. و اسحاق، و علاوه بر او، يعقوب را به وي بخشيديم، و همه آنها را مرداني صالح قرار داديم. و آنها را پيشواياني قرار داديم كه به فرمان ما (مردم را) هدايت ميكردند، و انجام كارهاي نيك و برپا داشتن نماز و اداي زكات را به آنها وحي كرديم....» ۳.۴ - ظالمانوجود انسان‌هايى ستمگر در نسل ابراهيم علیه‌السلام: ۱. «و إذ ابتلى إبرهم ربّه بكلمت فأتمّهنّ قال إنّى جاعلك للنّاس إماما قال و من ذرّيّتى قال لاينال عهدى الظلمين؛(به خاطر بياوريد) هنگامي كه خداوند ابراهيم را با وسائل گوناگوني آزمود، و او بخوبي از عهده آزمايش بر آمد، خداوند به او فرمود: من تو را امام و رهبر مردم قرار دادم، ابراهيم عرض كرد: از دودمان من (نيز اماماني قرار بده) خداوند فرمود: پيمان من به ستمكاران نمي‌رسد (و تنها آن دسته از فرزندان تو كه پاك و معصوم باشند شايسته اين مقامند).» ۲. «سلم على إبرهيم• و بركنا عليه و على إسحق و من ذرّيّتهما محسن و ظالم لّنفسه مبين؛سلام بر ابراهيم باد! ما به او و اسحاق بركت داديم، و از دودمان آنها افرادي نيكوكار به وجود آمدند و افرادي كه آشكارا به خود ستم كردند.» ۳.۵ - مشرکانوجود افرادى شرک پيشه، در نسل ابراهيم علیه‌السلام: «وجعلها كلمة باقية فى عقبه لعلّهم يرجعون؛او كلمه توحيد را كلمه باقيه در اعقاب خود قرار داد تا به سوي خدا بازگردند.» مقصود از «عقبه»، فرزندان و نسل‌هاى آينده ابراهيم علیه‌السلام و «لعلهم يرجعون» معناى برگشت از شرك به عبادت خدا است. ۴ - توحید در نسل حضرت ابراهیم••• بنيان‌گذارى اعتقاد به خداى يكتا و تبرّى از معبودان باطل از سوى ابراهيم علیه‌السلام ميان نسل خويش: «و اذ قال ابرهيم لابيه و قومه انّنى براء ممّا تعبدون• و جعلها كلمة باقية فى عقبه لعلّهم يرجعون؛ به خاطر بياور هنگامي را كه ابراهيم به پدرش (عمويش آذر) و قومش گفت من از آنچه شما مي‌پرستيد بيزارم!او كلمه توحيد را كلمه باقيه در اعقاب خود قرار داد تا به سوي خدا بازگردند.» بنابر اين كه فاعل «جعل»، ابراهيم علیه‌السلام باشد، برداشت صورت گرفته است. ••• قرار داده شدن كلمه توحید و برائت از معبودان باطل، از سوى خدا در نسل ابراهيم علیه‌السلام: «و إذ قال إبرهيم لأبيه و قومه إنّنى براء مّمّا تعبدون• و جعلها كلمة باقية فى عقبه لعلّهم يرجعون؛ به خاطر بياور هنگامي را كه ابراهيم به پدرش (عمويش آذر) و قومش گفت من از آنچه شما مي‌پرستيد بيزارم!او كلمه توحيد را كلمه باقيه در اعقاب خود قرار داد تا به سوي خدا بازگردند.» برداشت فوق بر اين اساس است كه فاعل «جعل»، خدا باشد. ۵ - امامت در نسل حضرت ابراهیماستقرار امامت در نسل ابراهيم علیه‌السلام از سوى خدا: «وإذ قال إبرهيم لأبيه وقومه إنّنى براء مّمّا تعبدون• وجعلها كلمة باقية فى عقبه لعلّهم يرجعون؛ به خاطر بياور هنگامي را كه ابراهيم به پدرش (عمويش آزر) و قومش گفت من از آنچه شما مي‌پرستيد بيزارم!او كلمه توحيد را كلمه باقيه در اعقاب خود قرار داد تا به سوي خدا بازگردند.» در صورتى كه مراد از «كلمه باقيه ...» امامت باشد مطلب فوق قابل برداشت است. ۶ - دعاهای حضرت ابراهیم برای نسلشابراهیم از خداوند ویژگی‌هایی را برای فرزندانش خواسته است: ۶.۱ - مقام تسلیمابراهيم علیه‌السلام، خواهان افرادى تسلیم و مطيع از نسل خويش در برابر خداوند: «و اذ يرفع ابرهيم القواعد من البيت و اسمعيل ...• ربّنا و اجعلنا مسلمين لك و من ذرّيّتنا امّة مسلمة لك ...؛(و نيز بياد آوريد) هنگامي كه ابراهيم و اسماعيل پايه هاي خانه (كعبه) را بالا مي‌بردند... پروردگارا! ما را تسليم فرمان خود قرار ده و از دودمان ما امتي كه تسليم فرمانت باشد به وجود آور....» علامه طباطبایی ، براساس روایت امام‌صادق علیه‌لسلام ذرّیه را در این آیه، اهل‌بیت معصوم (علیهم‌السلام) دانسته است. ۶.۲ - مقام رسالتابراهيم علیه‌السلام، خواهان بعثت پيامبرى از سوى خداوند ميان ذريّه خود: «و إذ يرفع إبرهيم القواعد من البيت و إسمعيل ربّنا تقبّل منّا إنّك ...• ربّنا و اجعلنا مسلمين لك و من ذرّيّتنا امّة مسلمة لك ...• ربّنا و ابعث فيهم رسولا منهم يتلوا عليهم ءايتك ...؛(و نيز بياد آوريد) هنگامي كه ابراهيم و اسماعيل پايه هاي خانه (كعبه) را بالا مي‌بردند (و مي‌گفتند) پروردگارا! از ما بپذير ... پروردگارا! ما را تسليم فرمان خود قرار ده و از دودمان ما امتي كه تسليم فرمانت باشد به وجود آور... پروردگارا! در ميان آنها پيامبري از خودشان مبعوث كن، تا آيات تو را بر آنها بخواند....» در روایتی آمده است که پس از این دعای ابراهیم گفته شد:خدا در آخرالزمان دعای تو را اجابت می‌کند و محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله را از نسل تو بر می‌گزیند. پیامبر نیز می‌فرمود: من در خواست پدرم ابراهیم، و بشارت برادرم عیسی هستم. ۶.۳ - تعلیم کتاب و حکمت و تزکیهابراهيم علیه‌السلام، خواهان اعطاى حکمت و دانش به نسلش: «... یتْلُوا عَلَیهِمْ ءَایتک و یعلّمُهُم الکتبَ وَ الْحِکمةَ و یزَکیهِم...؛... تا آیات تو را بر آنان بخواند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد و پاکیزه‌شان کند...» ۶.۴ - مقام امامتابراهيم علیه‌السلام، خواهان تداوم امامت در نسل خويش: «و اذ ابتلى ابرهيم ربّه بكلمت فاتمّهنّ قال انّى جاعلك للناس اماما قال و من ذرّيّتى ...؛(به خاطر بياوريد) هنگامي كه خداوند ابراهيم را با وسائل گوناگوني آزمود، و او بخوبي از عهده آزمايش بر آمد، خداوند به او فرمود: من تو را امام و رهبر مردم قرار دادم، ابراهيم عرض كرد: از دودمان من (نيز اماماني قرار بده)....» از این آیه استفاده شده که ابراهیم، برای امامت ذرّیه‌اش دعا کرده و خداوند، در پرتو خواست او، این مقام را به آنان داده است. [۴۲]
تفسیر موضوعی، ج۶، ص۴۵۷.
۶.۵ - برپایی نمازابراهيم علیه‌السلام، خواهان اقامه نماز در نسل خويش: «و إذ قال إبرهيم ربّ ... واجنبنى وبنىّ أن نّعبد الأصنام• ربّ اجعلنى مقيم الصّلوة ومن ذرّيّتى ...؛(به ياد آوريد) زماني را كه ابراهيم گفت پروردگارا ... و من و فرزندانم را از پرستش بتها دور نگاهدار. پروردگارا مرا برپا كننده نماز قرار ده و از فرزندان من نيز چنين كن....» ۶.۶ - دوری از بتپرستیابراهيم علیه‌السلام، خواستار دورى خود و فرزندانش از بت‌پرستی: «و اذ قال ابرهيم رب ... و اجنبنى و بنىّ ان نعبد الاصنام؛(به ياد آوريد) زماني را كه ابراهيم گفت پروردگارا ... من و فرزندانم را از پرستش بتها دور نگاهدار....» ۶.۷ - گرایش دل‌ها به سوی آنان«رَبَّنا إِنِّی أَسکنتُ مِن ذُرِّیتِی بِواد غَیرِذِی زَرع عِندَ بَیتِک المُحرَّمِ... فَاجعَل أَفِدَةً مِنَ النّاسِ تَهوِی إِلَیهِم...؛پروردگارا من بعضي از فرزندانم را در سرزمين بيآب و علفي در كنار خانه اي كه حرم تو است ساكن ساختم تا نماز را بر پاي دارند، تو قلبهاي گروهي از مردم را متوجه آنها ساز و از ثمرات به آنها روزي ده شايد آنان شكر تو را بجاي آورند. » بنابر دیدگاه بیش‌تر مفسّران، مقصود از «مِن ذُرِّیتیِ» در این آیه، اسماعیل و مادرش هاجر است؛ ولی عدّه‌ای، آن را شامل فرزندان اسماعیل نیز دانسته‌اند. از امام محمدباقر علیه‌السلام نقل شده که ما، باقی مانده آن ذرّیه‌ایم و دعای ابراهیم در این آیه، مخصوص ما است. حضرت با استناد به آیه پیش‌گفته فرمود: به مردم دستور داده شده که پس از حج خانه خدا نزد ما آمده، ولایت و یاری شان را به ما اعلام کنند. از دسته‌ای روایات در ذیل این آیه برمی‌آید که مقصود ابراهیم، سکونت گروهی از مردم در کنار ذرّیه‌اش بوده تا تنها نباشند؛ ولی دسته دیگری دلالت دارد که منظور ابراهیم، حج گزاردن گروهی از مردم بوده است. علامه طباطبایی ، با توجّه به مجموعه آیات، معتقد است که این دعا، در زمان سال خوردگی حضرت بوده ؛ بنابراین نظر دوم را تقویت می‌کند. ۶.۸ - روزی فراواندعاى ابراهيم علیه‌السلام به درگاه خداوند، براى بهره‌مندى نسلش از محصولات مورد نيازشان: «ربّنا انّى اسكنت من ذرّيّتى بواد غير ذى زرع ... ربّنا ... و ارزقهم من الثمرت ...؛پروردگارا من بعضي از فرزندانم را در سرزمين بيآب و علفي ساكن ساختم ... از ثمرات به آنها روزي ده ....» براساس پاره‌ای احادیث، در آیه ۵۷ سوره قصص پاسخ دعای ابراهیم بیان شده:«أَوَ لَم‌نُمَکن لَهُم حَرَماً ءَامِناً یجبی إِلیهِ ثَمرتُ کلِّ شَیء رِزقاً مِن لَدُنّا...» آیا آنان را در حرمی امن جای ندادیم که محصولات هر چیزی که رزقی از جانب ما است به سوی آن سرازیر می‌شود؟...» بسیاری از مفسّران، منشأ توسعه رزق اهل مکه را تجارت دانسته‌اند. ۶.۹ - پذیرش توبهابراهيم علیه‌السلام، خواهان پذيرش توبه خود و نسل خويش از سوى خدا: «و إذ يرفع إبرهيم القواعد من البيت و إسمعيل ربّنا تقبّل منّا إنّك ...• ... و تب علينا إنّك أنت التّوّاب الرّحيم؛(و نيز بياد آوريد) هنگامي كه ابراهيم و اسماعيل پايه هاي خانه (كعبه) را بالا مي‌بردند (و مي‌گفتند) پروردگارا! از ما بپذير... و توبه ما را بپذير، كه تو تواب و رحيمي.» ۷ - نگرانی حضرت ابراهیم از نداشتن نسلدر عهد عتیق به دنبال بیان نگرانی ابراهیم از نداشتن فرزند و وارث ، نقل شده که خداوند شب هنگام به او فرمود: ستارگان آسمان را بنگر و ببین آیا می‌توانی آنها را بشماری؟ نسل تو نیز چنین بی‌شمار خواهد بود. [۶۳]
کتاب مقدس:پیدایش ۱۵:۴ تا ۷.
در جای دیگر می‌گوید: خداوند در خواب به ابراهیم فرمود: نسل تو مدّت چهار صد سال در مملکت بیگانه‌ای بندگی خواهند کرد و ستم خواهند شد ؛ ولی سرانجام با دارایی فراوان زیاد از آن‌جا بیرون خواهند رفت. [۶۴]
کتاب مقدس:پیدایش ۱۲ ۱۵.
۸ - عناوین مرتبطابراهیم و اسحاق (قرآن)، ابراهیم و اسماعیل (قرآن)، ابراهیم و یعقوب (قرآن)، فرزندان ابراهیم (قرآن)، آل ابراهیم (قرآن). ۹ - پانویس۱۰ - منبعمرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۲، ص۱۴۸، برگرفته از مقاله «نسل ابراهیم علیه‌السلام». مرکز دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «آل ابراهیم». رده‌های این صفحه : حضرت ابراهیم | موضوعات قرآنی
|