باطلباطل در لغت، قرآن و حدیث، اسم فاعل از بطلان است و دارای مفهوم تقابلی «ضد حق» است که در قرآن، حدیث، علوم بلاغی، منطق، فلسفه، فقه، اصول فقه، کلام و عرفان بسیار به کار رفته است. ۱ - جایگاه کاربردی واژه باطل در علومدر علوم بلاغی و منطق، در مبحث صدق و کذب کلام؛ در فقه و اصول، ضمن بحث از صحّت و فساد؛ در علم کلام، به مناسبت نقد عقاید و آرا و در عرفان، در مقام نفی ماسوای حق، به این واژه اشاره شده است. بنابر این، ذیل عناوین «حق و باطل» و «صحّت و فساد» نیز اقتضای ورود دارد. ۲ - معانی باطل در لغتباطل، در برابر حق، به معانی حقیقی و مجازی نادرست، ناپایدار، امر غیر ثابت، شرک، دروغ، ادّعای پوچ و بی‌اساس، شوخی و هزل، ستم، فساد، هلاکت، شیطان، جادوگر، بیکاره، بی‌اثر، خطا و جز آن آمده است [۲]
محمّدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة.
[۳]
بطرس بستانی، محیط المحیط (قاموس مطوّل للّغة العربیّة).
[۴]
محمّداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون.
[۶]
محمودبن عمر زمخشری، اساس البلاغه.
[۷]
فخرالدین بن محمّد طریحی، مجمع البحرین.
[۸]
یعقوب بن احمد کردی نیشابوری، کتاب البلغه (فرهنگ عربی و فارسی).
[۹]
لسان التنزیل.
[۱۰]
علی اکبر نفیسی، فرهنگ نفیسی.
که برخی از این معانی را باید مصادیق«باطل» دانست. جنبه منفی معانی «باطل»، تقابلی بودن مفهوم آن را می‌رساند و این امر در همه موارد استعمال این کلمه، آشکار است.۳ - تکرار در قرآناین واژه و سایر مشتقات ریشه «ب ط ل»، ۳۵ بار در قرآن کریم آمده است: ۱. واژه باطل، ۲۵ بار ۲. واژه مُبطلون، ۵ بار ۳. صیغه‌های ماضی و مضارع، ۳ بار ۴. واژه «باطلاً»، ۲ بار، که عمدتاً بر مصادیق باطل، اطلاق شده است. بیشتر قرآن شناسانی که به مفردات و اشباه و نظایر، پرداخته‌اند بر وجوه چهارگانه باطل در قرآن، اتفاق نظر دارند و آن را بر شرک، ظلم، اِحباط (از بین بردن) و تکذیب (به دروغ نسبت دادن) اطلاق می‌کنند. [۱۱]
ابن سلام، التصاریف (تفسیر القرآن مما اشتبهت اسماؤه و تصرفت معانیه)، ص۲۹۵ـ۲۹۶.
[۱۲]
حسین بن محمّد دامغانی، الوجوه والنظائر فی القرآن، ص۱۶۷ـ۱۶۹.
[۱۳]
حبیش بن ابراهیم تفلیسی، وجوه قرآن، ص۴۲ـ۴۳.
[۱۴]
ابن جوزی، نزهة الاعین النواظر فی علم الوجوه والنظائر، ص۱۹۵ـ۱۹۷.
۴ - مصادیق باطل در تفاسیرعلاوه بر وجوه چهارگانه باطل، مفسران به معانی و مصادیق دیگری نیز اشاره کرده‌اند. در این باب، اتفاق نظر وجود ندارد، ولی بیشتر اختلاف‌ها بر سر مصداق است. آنچه در تفسیر آیاتِ حاوی کلمه «باطل» و هم ریشه‌های آن یا در احادیث تفسیری آمده به این شرح است: ۱. آنچه مقابل حق واقع شود (در تفسیر سوره آل عمران). ۲. هر چیز بی ثبات و دوام، سست و فسادپذیر ۳. هر آنچه غیر خداست. ۴. شرک و کفر، شکّ و تردید ۵. کردار زشت و ناپسند ۶. خوردن مال دیگران به نادرستی ۷. شهادت دروغ بنا بر قول طوسی در التبیان فی التفسیر القرآن. [۳۹]
محمّدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر ج۱۰، ص۶۹.
[۴۰]
محمّدبن یوسف ابوحیان، تفسیرالبحر المحیط ج۲، ص۵۶.
۸. پیروان تورات و انجیل بنابر قول طبری در جامع البیان فی تفسیر القرآن. [۴۳]
محمّدبن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن ج۳، جزء۳، ص۲۲۰.
[۴۵]
محمّدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر ج۱۶، ص۴۲.
[۴۶]
محمّدبن یوسف ابوحیان، تفسیرالبحر المحیط ج۳، ص۳۹۵.
[۴۷]
محمّدبن یوسف ابوحیان، تفسیرالبحر المحیط ج۵، ص۳۵.
[۴۸]
عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی، الدّرالمنثور فی التفسیر بالمأثور ج۱، ص۶۴.
۹. دروغ بستن و بهتان زدن بنا بر قول طوسی در التبیان فی التفسیر القرآن. ۱۰. شیطان بنابر قول طوسی در التبیان فی التفسیر القرآن. [۵۷]
حسین بن علی ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجِنان و روح الجَنان ج۷، ص۲۷۴.
[۵۸]
حسین بن علی ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجِنان و روح الجَنان ج۹، ص۲۲۵.
[۵۹]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن ج۳، جزء۶، ص۴۳۴ـ ۴۳۵.
[۶۰]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن ج۴، جزء۸، ص۳۹۶.
۱۱. تحریف تورات و انجیل ، بنا بر قول طوسی در التبیان فی التفسیر القرآن. [۶۳]
حسین بن علی ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجِنان و روح الجَنان ج۳، ص۷۵.
[۶۴]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن ج۱، جزء۲، ص۴۵۸ـ۴۵۹.
۱۲. ربا، رشوه و قمار و، بنابر قول طوسی در التبیان فی التفسیر القرآن. [۶۹]
حسین بن علی ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجِنان و روح الجَنان ج۲، ص۸۵.
[۷۰]
حسین بن علی ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجِنان و روح الجَنان ج۳، ص۳۶۹.
[۷۱]
محمودبن عمر زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیوان الاقاویل فی وجوه التاویل ج۱، ص۲۳۳.
[۷۲]
محمودبن عمر زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیوان الاقاویل فی وجوه التاویل ج۱، ص۵۰۲.
[۷۳]
محمودبن عمر زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیوان الاقاویل فی وجوه التاویل ج۱، ص۵۹۰.
[۷۴]
محمودبن عمر زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیوان الاقاویل فی وجوه التاویل ج۲، ص۲۶۶.
[۷۵]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن ج۱، جزء۲، ص۲۸۲.
[۷۶]
محمّدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر ج۵، ص۱۲۸.
[۷۷]
محمّدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر ج۱۰، ص۶۹ـ۷۰.
[۷۸]
محمّدبن یوسف ابوحیان، تفسیرالبحر المحیط ج۲، ص۵۵ ـ۵۶.
[۷۹]
محمّدبن یوسف ابوحیان، تفسیرالبحر المحیط ج۳، ص۳۹۵.
[۸۰]
عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی، الدّرالمنثور فی التفسیر بالمأثور ج۱، ص۲۰۲.
۱۳. پرستش بت و طاغوت و شیطان(بنا به روایتی از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام). بنا بر قول طوسی در التبیان فی التفسیر القرآن. [۸۸]
محمّدبن حسن طوسی، التبیان فی التفسیر القرآن ج۸، ص۲۱۸ـ۲۱۹.
[۸۹]
محمّدبن حسن طوسی، التبیان فی التفسیر القرآن ج۹، ص۲۹۰.
[۹۰]
حسین بن علی ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجِنان و روح الجَنان ج۷، ص۱۲۶.
[۹۱]
حسین بن علی ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجِنان و روح الجَنان ج۷، ص۲۷۴.
[۹۲]
حسین بن علی ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجِنان و روح الجَنان ج۹، ص۲۷ـ۳۴.
[۹۳]
حسین بن علی ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجِنان و روح الجَنان ج۹، ص۸۱.
[۹۴]
حسین بن علی ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجِنان و روح الجَنان ج۱۰، ص۱۸۰.
[۹۵]
محمودبن عمر زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیوان الاقاویل فی وجوه التاویل ج۲، ص۱۵۰.
[۹۶]
محمودبن عمر زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیوان الاقاویل فی وجوه التاویل ج۲، ص۶۸۸ـ۶۸۹.
[۹۸]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن ج۶، ص۴۳۴ـ۴۳۵.
[۹۹]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن ج۴، جزء۸، ص۲۹۲.
[۱۰۰]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن ج۵، جزء۹، ص۹۷.
[۱۰۱]
محمّدبن یوسف ابوحیان، تفسیرالبحر المحیط ج۶، ص۷۴.
[۱۰۲]
محمودبن عبداللّه آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی ج۱۵، ص۱۴۴.
[۱۰۳]
محمّدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن ج۱۲، ص۲۹۷.
۱۴. قسم دروغ خوردن ، بنا بر قول طوسی در التبیان فی التفسیر القرآن. ۱۵. جادوگران ، بنا بر قول محمد بن احمد قرطبی در الجامع لاحکام القرآن. [۱۰۷]
محمدبن احمدقرطبی، الجامع لاحکام القرآن ج۱، جزء۲، ص۳۳۹.
۵ - پیروزی نهایی حق بر باطلبنا بر آیات متعدّد، باطل، هر چند در زمانی کوتاه بروز و ظهور داشته باشد، ذاتاًمحکوم به نابودی و زوال است «اِنّ الباطل کان زهوقا» و خدا با فرستادن پیامبران و عرضه کردن حق، راه را بر باطل می‌بندد و باطل در برابر حق، توان ماندن ندارد. به ویژه، با آمدن و تثبیت اسلام، که یکی از مهمترین مصادیق حق است، باطل از بین خواهد رفت: «و قُل جاءَ الحَقُّ و زَهَقَ الباطِلُ». [۱۱۰]
محمّدبن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن ج۸، جزء۱۵، ص۱۰۲ـ۱۰۳.
[۱۱۲]
محمودبن عمر زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیوان الاقاویل فی وجوه التاویل ج۲، ص۶۸۸ـ۶۸۹.
[۱۱۳]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن ج۳، جزء۶، ص۴۳۳.
[۱۱۴]
عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوار التنزیل و اسرار التأویل ج۱، ص۵۴۸.
[۱۱۵]
هاشم بن سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیرالقرآن ج۲، ص۴۴۱ـ۴۴۳.
[۱۱۶]
سیدقطب، فی ظلال القرآن ج۵، ص۳۵۵.
۶ - برپایی حق، دلیل وحی بر انبیاءقرآن در جای دیگر تصریح می‌کند که اراده خدا بر آن است که حق را پای برجا کند و باطل را از میان بردارد: «لِیُحِقَّ الحَقَّ و یُبْطِلَ الْباطِلَ» [۱۱۸]
محمّدبن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن ج۶، جزء۹، ص۱۲۶.
[۱۲۰]
محمودبن عمر زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیوان الاقاویل فی وجوه التاویل ج۲، ص۲۰۰.
[۱۲۲]
عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوار التنزیل و اسرار التأویل ج۱، ص۳۵۹ـ۳۶۰.
[۱۲۳]
هاشم بن سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیرالقرآن ج۲، ص۶۸.
[۱۲۴]
سیدقطب، فی ظلال القرآن ج۳، ص۸۱۲ـ۸۱۴.
و بر پیامبران به همین دلیل، وحی می‌شود. [۱۲۶]
عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوار التنزیل و اسرار التأویل ج۱، ص۳۵۹ـ۳۶۰.
بنابر روایات متعدّد شیعی، این اراده خدایی به صورت کامل در زمان ظهور دوازدهمین امام (عَجَّلَ اللّهُ تّعالی) محقق می‌شود. [۱۲۷]
هاشم بن سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیرالقرآن ج۲، ص۶۸، به نقل از عیاشی.
۷ - تشبیه باطل در قرآنباطل در قرآن به کف روی آب که هیچ سودی ندارد تشبیه شده است، برخلاف حق که به باران سودمند می‌ماند و به مردم بهره می‌رساند. ۸ - مصادیق باطل در احادیثدر احادیث و روایات نیز به مصادیقی از باطل چون بهتان و افترا [۱۳۰]
مالک بن انس، الموّطأ ج۲، ص۹۸۷.
، تکبّر و خودبینی [۱۳۱]
احمدبن علی نسائی، سنن النسائی ج۵، ص۷۸ـ۷۹.
، جادوگران [۱۳۲]
مسلم بن حجاج، صحیح مسلم ج۱، ص۵۵۳.
، برمی‌خوریم و بعضی از امور نیز به صراحت، باطل، قلمداد شده‌اند، که از آن جمله است:۱. شعر در مدح و هجو که وسیله اکتساب باشد. ۲. هر آنچه مسلمانی را به بیهوده سرگرم سازد. [۱۳۳]
محمّدبن عیسی ترمذی، سنن الترمذی ج۴، ص۱۷۴.
۳. بر این نکته نیز که گاهی سخنی حق، وسیله سودجویی باطل خواهان قرار می‌گیرد تأکید شده است؛ «کلمةُ حقٍ یرُادُ بها الباطل» (سخن حضرت علی علیه السّلام در نقد نظر خوارج بر نفی حاکمیت غیر خدا). [۱۳۴]
علی بن ابی طالب(ع)، نهج البلاغة، خطبة ۳۹.
[۱۳۵]
مسلم بن حجاج، صحیح مسلم ج۱، ص۷۴۹.
۴. حدیث «للحقِّ دَوْلَةٌ وَ لِلباطلِ دَوْلَةٌ اَوْ جَوْلَةٌ»؛ حق را دولتی است و باطل را نیز دولتی یا جنبشی بی‌سرانجام. [۱۳۶]
محمّدبن حسین آقاجمال خوانساری، شرح محقق بارع جمال الدین محمّد خوانساری بر غررالحکم و دررالکم ج۵، ص۲۵.
۵. حدیث «حدّ فاصل میان حق و باطل، چهار انگشت است» [۱۳۸]
علی بن ابی طالب(ع)، نهج البلاغة، خطبة ۱۳۷.
[۱۳۹]
ابن بابویه، کتاب الخصال ج۱، ص۲۳۶.
، نیز درباره حق و باطل آمده است.۶. مطلع قصیده لبَیْد بن ربیعة (متوفی ۴۱) ـ «اَلاکُلُّ شَی م'اخَلاَ اللّهَ باطِلٌ»؛ همه چیز جز پروردگار باطل است ـ نیز، که پیامبر آن را راست ترین سخن عرب دانسته اسست [۱۴۰]
مسلم بن حجاج، صحیح مسلم ج۲، ص۱۷۶۸.
[۱۴۱]
محمّدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری ج۴، ص۲۳۶.
[۱۴۲]
محمّدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری ج۷، ص۱۰۷.
[۱۴۳]
محمّدبن عیسی ترمذی، سنن الترمذی ج۵، ص۱۴۰.
[۱۴۴]
ابن ماجه، سنن ابن ماجة ج۲، ص۱۲۳۶.
[۱۴۵]
جلال الدین محمّدبن محمّد مولوی، مثنوی معنوی ج۳، ص۴۳۷.
، در همین باب است.۹ - منابع جهت مطالعه• قرآن. • محمد بن حسین آقا جمال خوانساری، شرح محقق بارع جمال الدین محمّد خوانساری بر غررالحکم و دررالکم، عبد الواحد بن محمد آمدی، چاپ میرجلال الدین حسینی ارموی، تهران ۱۳۶۶ ش. • محمود بن عبدالله آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت. • ابن بابویه، کتاب الخصال، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ ش. • ابن جوزی، نزهة الاعین النواظر فی علم الوجوه والنظائر، چاپ محمّد عبدالکریم کاظم راضی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. • ابن سلام، التصاریف ( تفسیر القرآن مما اشتبهت اسماؤه و تصرفت معانیه)، تونس ۱۹۷۹. • ابن ماجه، سنن ابن ماجة، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. • ابن منظور، لسان العرب، چاپ علی سیری، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. • حسین بن علی ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجِنان و روح الجَنان، چاپ ابوالحسن شعرانی و علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۷. • محمد بن یوسف ابو حیان، تفسیرالبحر المحیط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. • محمد بن احمد ازهری، تهذیب اللغة، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۶۷. • هاشم بن سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، چاپ محمودبن جعفر موسوی زرندی، تهران ۱۳۳۴ ش. • محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. • بطرس بستانی، محیط المحیط (قاموس مطوّل للّغة العربیّة)، بیروت ۱۹۸۷. • عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوار التنزیل و اسرار التأویل، چاپ فلیشر، اوسنابروک ۱۹۶۸. • محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. • حبیش بن ابراهیم تفلیسی، وجوه قرآن، چاپ مهدی محقق، تهران، تاریخ مقدمه ۱۳۴۰ ش. • محمد اعلی بن علی تهانوی، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون، چاپ محمّد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲. • حسین بن محمد دامغانی، الوجوه و النظائر فی القرآن، چاپ اکبر بهروز، تبریز ۱۳۶۶ ش. • حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمّد سیدکیلانی، تهران، تاریخ مقدمه ۱۳۳۲ ش. • محمود بن عمر زمخشری، اساس البلاغه، مصر۱۹۷۲ـ۱۹۷۳. • محمود بن عمر زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیوان الاقاویل فی وجوه التاویل، بیروت. • عبد الرحمن بن ابی‌بکر سیوطی، الدّرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، قم ۱۴۰۴. • محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۳۹۰ـ۱۳۹۴/ ۱۹۷۱ـ۱۹۷۴. • فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد عارف زین، صیدا ۱۳۳۳ـ۱۳۵۶/ ۱۹۱۴ـ۱۹۳۷. • محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۴۰۰ـ۱۴۰۳/ ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳. • فخر الدین بن محمد طریحی، مجمع البحرین، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش. • محمد بن حسن طوسی، التبیان فی التفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت. • علی بن ابی طالب (ع)، نهج البلاغة، چاپ محمّد عبده و محمّد محیی الدین عبدالحمید، مصر. • محمد بن عمر فخر رازی، التفسیر الکبیر، قاهره. • محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش. • سید قطب، فی ظلال القرآن، بیروت ۱۳۸۶/۱۹۶۷. • یعقوب بن احمد کردی نیشابوری، کتاب البلغه (فرهنگ عربی و فارسی)، چاپ مجتبی مینوی و فیروز حریرچی، تهران ۱۳۵۵ ش. • محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱. • لسان التنزیل، چاپ مهدی محقق، تهران ۱۳۶۲ ش. • مالک بن انس، الموّطأ، چاپ محمّدفواد عبدالباقی، قاهره ۱۳۷۰/۱۹۵۱. • محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، بحار الانوار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. • مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. • جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد ا. نیکلسون، چاپ نصراللّه پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش. • احمد بن علی نسائی، سنن النسائی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. • علی اکبر نفیسی، فرهنگ نفیسی، تهران ۱۳۴۳ ش. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی،مقاله باطل، ص۲۳۷. |