پامپلوناپامْپْلونا (عربی: بَنْبَونه)، مرکز استان ناوارا در شمال اسپانیا است. ۱ - موقعیتاین شهر با ۳۰۰‘۱۸۹ تن جمعیت (۱۳۸۳ش/۲۰۰۴م) در °۴۲ و´۴۹ عرض شمالی و °۱ و´۳۸ طول غربی در ساحل غربی رودخانۀ آرگا ـ یکی از شاخه‌های رود اِبرو ـ در دامنۀ غربی کوه‌های پیرنه و حدود ۳۵۰ کیلومتری مادرید واقع است و امروزه نیز همچون دورۀ اسلامی مرکز ایالت ناوارا (در منابع اسلامی: نَبرّه) به شمار می‌آید. [۱]
ابن سعید مغربی، علی، الجغرافیا، ج۱، ص۱۸۰، به کوشش اسماعیل عربی، بیروت، ۱۹۷۰م.
[۲]
عنان، محمدعبدالله، الآثار الاندلیسة الباقیة فی اسبانیا و البرتغال، ج۱، ص۳۰۷، قاهره، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
[۳]
سامرایی، خلیل ابراهیم، الثغرالاعلی الاندلسی، ج۱، ص۴۳، بغداد، ۱۹۷۶م.
[۴]
فهرست، ۳۵، ج۱، ص۱۳۲، Britannica Atlas، Chicago، ۱۹۹۶.
[۵]
iii The World Gazetteer، wwwworld-gazetteercom.
احتمالاً نام این شهر برگرفته از نام پُمپیوس سردار معروف رومی است که در ۷۵ق‌م این نواحی ار گشود و این شهر را بنیان نهاد. [۶]
Encarta reference Library، ۲۰۰۴
از میان جغرافی‌نویسان مسلمان، ابن عبدالمنعم وصفی کوتاه از این شهر به دست داده است. او پامبلونا را از شهرهای اندلس برشمرده که در میان کوه‌های بلند پیرنه با گردنه‌های سخت‌گذر قرار داشته است و ساکنان آن مردمانی تنگدست از باسک‌ها بودند که به زبان خاص و غیرقابل فهم برای دیگران، گفت‌وگو می‌کرده‌اند. قلمرو قبایل باسک از غرب به سرزمین اَلبه و قلاع (دو ولایت قشتاله کهن)، از شرق به سرزمین کوهستانی گاسکون‌ها (در روایات اسلامی: غَسقونیون یا جاشقیون) و سرزمین مردم سرتانیا یا سردانیه محدود می‌شده است. [۸]
EI ۲، ج۱، ص۱۰۱۱.
[۹]
عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۲۱۶، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۱۰]
عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۲۶۶، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
ادریسی در سدۀ ۶ق، پامپلونا را از شهرهای بلاد جلیقیه در اقلیم پنجم دانسته است. به گفتۀ وی جاده‌ای بین پامپلونا و شهر لیون در غرب آن کشیده شده بود. گذرگاه بیونه نیز راه ارتباطی با شهر بینونه (بایون) در شمال جبال البرت (پیرنه) بود. این گذرگاه به باب شیزرو یا باب الشزری نیز معروف بود که اکنون به نام رنسوو (رنسوال) در ۲۰کیلومتری شمال شرقی پامپلونا واقع است. [۱۳]
عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۱۷۶-۱۷۷، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
۲ - شهر باسکهاپامپلونا از زمان استرابن شهر عمدۀ باسک‌ها به شمار می‌آمد. باسک‌ها از زمان گُت‌ها همواره سعی داشتند استقلال خود را حفظ کنند و به همین سبب، غالباً سر به شورش بر می‌داشتند و در مناطق مرتفع و کوه‌ها بلند خود پناه می‌گرفتند و در برابر فرنگان، مملکت مسیحی جلیقیه، و یا دولت اسلامی قرطبه می‌ایستادند. [۱۴]
عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۱۷۳، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
هرچند برخی روایات حاکی از آن است که موسی بن نُصَیر طی فتوح خود در اندلس، سرزمین باسک را گشود و تا آن سوی کوه‌های پیرنه نیز رفت، [۱۶]
مونس، حسین، فجرالاندلس، ج۱، ص۱۰۲-۱۰۳، قاهره، ۱۹۵۹م.
[۱۷]
مونس، حسین، فجرالاندلس، ج۱، ص۲۴۲، قاهره، ۱۹۵۹م.
اما ظاهراً پامپلونا جزو شهرهایی از اندلس بود که همچنان فتح ناشده باقی مانده بود. [۱۸]
ابن‌عذاری، احمد، البیان المغرب، ج۲، ص۱۴، به کوشش دوزی، لیدن، ۱۸۴۹م.
۳ - فتح پامپلونابراساس برخی قراین، از جمله این‌که بعضی از تابعان، مانند حنش صنعانی (د۱۰۰ق) شاهد پیمان پامپلونا بوده‌اند، [۱۹]
اخبار مجموعة، به کوشش ابراهیم ابیاری، ج۱، ص۲۸، قاهره/بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۲۱]
ابن‌فرضی، عبدالله، تاریخ علماءالاندلس، ج۲، ص۵۲۶، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره/بیروت، ۱۴۱۰ق/۱۹۸۹م.
تاریخ فتح این شهر به پیش از ۱۰۰ق/۷۱۸م و دورۀ حکومت عبدالعزیز بن موسیٰ (۹۵-۹۷ق/۷۱۴-۷۱۶م) می‌رسد [۲۲]
مونس، حسین، فجرالاندلس، ج۱، ص۱۱۱، قاهره، ۱۹۵۹م.
[۲۳]
سالم، عبدالعزیز، تاریخ المسلمین و آثار هم فی الاندلس، ج۱، ص۱۱۲، بیروت، ۱۹۸۱م.
و هنگامی که عبدالرحمان غافقی در اوایل سال ۱۱۴ق/۷۳۲م به قصد حمله به غالیس در جنوب فرانسه، به شمال اندلس لشکر کشید، ولایت ناوارا را پشت سر نهاد و از طریق پامپلونا از کوه‌های پیرنه گذشت. [۲۴]
عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۸۹-۹۰، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
اما به نوشتۀ برخی دیگر از منابع [۲۵]
اخبار مجموعة، به کوشش ابراهیم ابیاری، ج۱، ص۳۴، قاهره/بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
عقبة بن حجاج، والی اندلس (۱۱۶-۱۲۲ق/۷۳۴-۷۴۰م) چند سال پس از به دست گرفتن حکومت به نواحی شمالی اندلس لشکر کشید و پامپلونا را فتح کرد و مسلمانان را در آن‌جا اسکان داد. این اختلاف را شاید بتوان چنین توجیه کرد که از هنگام فتح اندلس، سرزمین ناوارا در برابر مسلمانان به‌سختی ایستادگی می‌کرد و والیان اندلس برای چیرگی بر آن به ناچار پیاپی بدانجا حمله می‌بردند. [۲۷]
عنان، محمدعبدالله، الآثار الاندلیسة الباقیة فی اسبانیا و البرتغال، ج۱، ص۳۰۷، قاهره، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
[۲۸]
سامرایی، خلیل ابراهیم، الثغرالاعلی الاندلسی، ج۱، ص۹۹، بغداد، ۱۹۷۶م.
چندی پس از مقاومت و شورش مردم جلیقیه به رهبری پُلای، پامپلونا نیز در ۱۳۸ق/۷۵۵م بر ضد مسلمانان شورید و لشکر یوسف بن عبدالرحمان فِهری (حک ۱۳۰-۱۳۸ق) نتوانست کاری از پیش ببرد. [۲۹]
اخبار مجموعة، به کوشش ابراهیم ابیاری، ج۱، ص۳۴، قاهره/بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۳۰]
اخبار مجموعة، به کوشش ابراهیم ابیاری، ج۱، ص۶۱-۶۲، قاهره/بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۳۱]
اخبار مجموعة، به کوشش ابراهیم ابیاری، ج۱، ص۷۲-۷۴، قاهره/بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۳۲]
مونس، حسین، فجرالاندلس، ج۱، ص۳۳۰، قاهره، ۱۹۵۹م.
[۳۳]
سامرایی، خلیل ابراهیم، الثغرالاعلی الاندلسی، ج۱، ص۱۰۰، بغداد، ۱۹۷۶م.
در ۱۶۰ق/۷۷۷م هنگامی که سلیمان بن یقظان کلبی (ابن اعرابی) والی بارسِلون (برشلونه) و متحد او، حسین بن یحییٰ انصاری والی ساراگوسا (سرقسطه) شارلمانی، پادشاه فرانسه را برضد امیر اندلس، عبدالرحمان اموی به یاری خواندند، شارلمانی نیز با انگیزه‌های دینی و سیاسی از این دعوت استقبال کرد و در آغاز بهار ۱۶۱ق/۷۷۸م سر راه خود به ساراگوسا، پامپلونا را که در این هنگام دژی مسیحی بود، پس از محاصره به استیلا درآورد؛ اما از این لشکرکشی طرفی نبست و هنگام بازگشت، چون با مقاومت مردم پامپلونا و هم‌پیمانان مسلمانشان روبه‌رو شد، دژها و باروهای آن را ویران ساخت. [۳۴]
عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۱۶۸-۱۷۶، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۳۵]
Collins، R، ج۱، ص۱۸۰، The Arab Conquest of Spain، Oxford، ۱۹۸۹.
هنگامی که مملکت مسیحی جلیقیه سرگرم کشمکش‌های داخلی بود، ناوارا بارها هدف تهاجمات تابستانی (صَوائف) مسلمانان واقع گردید. عبدالرحمان الداخل اموی ضمن لشکرکشی خود به شمال اندلس، در ۱۶۵ق/۷۸۲م برای سرکوب مردم باسک به پامپلونا حمله برد و دژهای آن را ویران کرد. [۳۶]
اخبار مجموعة، به کوشش ابراهیم ابیاری، ج۱، ص۱۰۴، قاهره/بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۳۷]
عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۱۸۷، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
۴ - پادشاهی ناوارادر حدود سال ۱۸۳ق/۷۹۹م فردی از بزرگان ناوارا به نام ازوار خود را فرمانروا خواند و دعوی استقلال کرد. [۳۸]
عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۳۶۲، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
چندی بعد، در حدود سال ۲۰۹ق/۸۲۴م باسک‌ها دوک‌نشینی مستقل تأسیس کردند و پامپلونا پایتخت آن شد. در همین سال آنان به یاری همسایگان مسلمان خود (ظاهراً بنوقَسی و حاکمان تُطلیه) لشکر فرانسویان را در نزدیکی پامپلونا درهم شکستند [۳۹]
عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۲۵۶، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۴۰]
EI ۲، ج۱، ص۱۰۱۲.
و در اوایل سدۀ ۳ق/۹م به استقلال دست یافتند. [۴۱]
Collins، R، ج۱، ص۱۵۳، The Arab Conquest of Spain، Oxford، ۱۹۸۹.
پس از ازوار، برادرش، سانچو در ۲۲۱ق/۸۳۶م به حکومت رسید؛ سپس در زمانی که دانسته نیست، اینییگو آریستا ( وَنقة بن شانجه ملک البشاکسة) قدرت را به دست گرفت. فرمانروایان پامپلونا با امارت اسلامی مجاور، یعنی بنوقسی، حاکمان ثغراعلیٰ که خود اصلاً نصرانی یا گوتی بودند، پیوندهای دوستی و خویشاوندی برقرار کردند. اینییگوآریستا با بیوۀ موسی بن فُرتون بن قسی ازدواج کرد. از این پس پادشاهی ناوارا در خاندان او دوام یافت. گارسیا اینییگِس (غرسیة بن ونقه)، پسر و جانشین او رشتۀ دوستی و خویشاوندی را با موسی بن موسی بن قسی ـ که سر از فرمان دولت قرطبه پیچیده بود ـ استوار ساخت و موسیٰ دختر گارسیا را به زنی گرفت. آنان در نواحی ثغر خساراتی بر لشکریان قرطبه وارد کردند. از این‌رو، عبدالرحمان بن حکم اموی در سال‌های ۲۲۷ و ۲۲۸ق/۸۴۲ و ۸۴۳م به ناوارا لشکر کشید و پامپلونا را ویران ساخت. در نبرد اخیر (۲۲۸ق) فرتون بن ونقه کشته شد و موسیٰ امان یافت. [۴۳]
ابن‌دلایی، احمد، ترصیع الخبار، ج۱، ص۲۹-۳۰، به کوشش عبدالعزیز اهوانی، مادرید، ۱۹۶۵م.
[۴۵]
ابن‌حیان، حیان، المقتبس، ص۲۹۸-۳۰۲، متون انتشار نیافتۀ مقتبس، (نک: مل، لوی پرووانسال).
[۴۶]
مکی، محمودعلی، تعلیقات بر المقتبس (نک: هم، ج۱، ص۴۲۰-۴۲۱، ابن‌حیان).
[۴۷]
ابن‌عذاری، احمد، البیان المغرب، ج۲، ص۸۸-۸۹، به کوشش دوزی، لیدن، ۱۸۴۹م.
[۴۸]
عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۲۵۹-۲۶۱، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
۵ - دیگر فرمانروایاندر ۲۲۹ق/۸۴۴م عبدالرحمان بن حکم لشکری به سرداری پسرش، محمد به پامپلونا گسیل داشت. در این جنگ شمار بسیاری از دشمن به هلاکت رسیدند و گارسیا نیز کشته شد. [۵۱]
سامرایی، خلیل ابراهیم، الثغرالاعلی الاندلسی، ج۱، ص۱۶۱، بغداد، ۱۹۷۶م.
جانشین وی، اینییگواینییگس (ونقة بن ونقه) ملزم گردید سالانه ۷۰۰ دینار به حاکمان ثغر بپردازد. [۵۲]
مکی، محمودعلی، تعلیقات بر المقتبس (نک: هم، ج۱، ص۴۲۰-۴۲۱، ابن‌حیان).
[۵۳]
سامرایی، خلیل ابراهیم، الثغرالاعلی الاندلسی، ج۱، ص۱۶۰-۱۶۱، بغداد، ۱۹۷۶م.
اینییگوی دوم با موسی بن موسیٰ ـ که هم دایی او بود و هم خویشاوندی‌های سببی دیگر با وی داشت ـ مناسباتی نزدیک و صمیمانه برقرار کرد. [۵۴]
EI ۲، ج۱، ص۱۰۱۲.
پامپلونا در سال‌های ۲۳۰ و ۲۳۲ق همچنان در معرض حملات مسلمانان بود و موسیٰ ناگزیر به فرمانبرداری شد. [۵۵]
ابن‌حیان، حیان، المقتبس، ص۱، به کوشش مکی، محمودعلی، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۵۶]
ابن‌حیان، حیان، المقتبس، ص۳۰۲، متون انتشار نیافتۀ مقتبس، (نک: مل، لوی پرووانسال).
[۵۷]
عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۲۶۴، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
اینییگواینییگس در ۲۳۷ق/۸۵۱م درگذشت و فرمانروایی به پسرش گارسیا رسید. [۵۸]
ابن‌حیان، حیان، المقتبس، ص۱۶، به کوشش محمودعلی مکی، بیروت، ۱۹۷۳م.
وی اوریه، دختر موسیٰ را به نکاح درآورد و دست کم تا ۲۵۶ق/۸۷۰م بر پامپلونا حکومت کرد. [۵۹]
مکی، محمودعلی، تعلیقات بر المقتبس، ج۱، ص۴۲۱-۴۲۲، (نک: هم، ابن‌حیان).
[۶۰]
سامرایی، خلیل ابراهیم، الثغرالاعلی الاندلسی، ج۱، ص۱۶۲، بغداد، ۱۹۷۶م.
[۶۱]
عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۳۰۰، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۶۲]
عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۳۵۷، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
۶ - حملات نُرمانهادر ۲۴۵ق/۸۵۹م نُرمان‌ها (روایات اسلامی: اردمانیین یا مجوس) ضمن حملات خود به سواحی و شهرهای داخلی اندلس، از طریق رود ابرو به ناوارا رسیدند و پامپلونا را تصرف کردند و گارسیا را به اسارت گرفتند و جز در برابر سَرب‌هایی سنگین او را آزاد نکردند. [۶۳]
ابن‌حیان، حیان، المقتبس، ص۳۰۹، ۳۱۳، به کوشش محمودعلی مکی، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۶۵]
ابن‌دلایی، احمد، ترصیع الخبار، ج۱، ص۱۱۸-۱۱۹، به کوشش عبدالعزیز اهوانی، مادرید، ۱۹۶۵م.
[۶۶]
عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۲۹۶-۲۹۷، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
گارسیا پس از آزادی، با متحد پیشین خود ـ اردونیو (اردون) پادشاه لیون [۶۷]
مونس، حسین، موسوعة تاریخ الاندلس، ج۱، ص۲۲۶، قاهره، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.
ـ تجدید عهد کرد و قلمرو مسلمانان را غارت نمود. از این‌رو، امیر محمد بن عبدالرحمان در ۲۴۶ق/۸۶۰م بار دیگر به پامپلونا لشکر کشید و باروهای شهر و اطراف آن را تخریب کرد. [۶۸]
ابن‌حیان، حیان، المقتبس، ص۳۱۰، به کوشش محمودعلی مکی، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۷۰]
عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۲۹۷-۲۹۸، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
امیر محمد در این نبرد فرتون، پسر گارسیا ملقب به اَنقر را به اسارت گرفت. وی پس از ۲۰ سال حبس در قرطبه، در ۲۶۶ق/۸۸۰م به پامپلونا بازگشت و ظاهراً تا ۲۹۳ق/۹۰۶م حکومت کرد. [۷۳]
سامرایی، خلیل ابراهیم، الثغرالاعلی الاندلسی، ج۱، ص۱۶۲، بغداد، ۱۹۷۶م.
در سال‌های بعد نیز حملات به پامپلونا ادامه یافت. [۷۴]
ابن‌دلایی، احمد، ترصیع الخبار، ج۱، ص۳۵، به کوشش عبدالعزیز اهوانی، مادرید، ۱۹۶۵م.
[۷۵]
ابن‌حیان، حیان، المقتبس، ص۳۴۱، ۳۸۵، به کوشش محمودعلی مکی، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۷۶]
مونس، حسین، موسوعة تاریخ الاندلس، ج۱، ص۲۳۱، قاهره، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.
[۷۷]
عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۳۴۲، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
از ۲۹۳تا۳۱۴ق/۹۰۶تا۹۲۶م سانچوگارسیای اول، پسر فرتون انقر به حکومت رسید و نخستین کس از سلسلۀ ناوارا بود که عنوان پادشاهی گرفت. [۷۸]
سامرایی، خلیل ابراهیم، الثغرالاعلی الاندلسی، ج۱، ص۱۶۲، بغداد، ۱۹۷۶م.
۷ - پیکار پامپلوناامیر عبدالرحمان الناصر اموی پس از به دست گرفتن زمام حکومت (۳۰۰-۳۵۰ق/۹۱۳-۹۶۱م)، در ۳۰۸ق/۹۲۰م آهنگ پامپلونا کرد. [۷۹]
ابن‌دلایی، احمد، ترصیع الخبار، ج۱، ص۴۲، به کوشش عبدالعزیز اهوانی، مادرید، ۱۹۶۵م.
وی در ۳۱۲ق/۹۲۴م نیز در نبردی که پیکار پامپلونا نام گرفت. به سوی شمال لشکر کشید و سانچو گارسیا را در چندین مصاف هزیمت داد و این شهر را تصرف کرد. مردم گریختند و عبدالرحمان شهر را تخریب کرد و کاخ‌ها و کلیساها را به آتش کشید و با درهم شکستن نیروهای ناوارا هرگونه مقاومتی را سرکوب کرد. [۸۱]
ابن‌حیان، حیان، المقتبس، ج۵، ص۱۸۹-۱۹۵، به کوشش جالمتا و دیگران، مادرید، ۱۹۷۹م.
[۸۳]
عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۳۹۹-۴۰۰، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۸۴]
عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۵۹۹، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۸۵]
Dozy، R، ج۱، ص۴۲۲، Spanish Islam، tr F G Stokes، London، ۱۹۱۳.
پس از سانچو گارسیای اول، پسر خردسالش گارسیا سانچوی اول تحت کفالت مادرش، ملکه تودا (طوطه) و عمّش، خیمنو گارسیا (اشمینه بن غرسیه) بر تخت نشست و از ۳۱۴تا۳۵۹ق/۲۹۶تا۹۷۰م حکومت کرد. [۸۷]
سامرایی، خلیل ابراهیم، الثغرالاعلی الاندلسی، ج۱، ص۱۶۲-۱۶۳، بغداد، ۱۹۷۶م.
در ۳۱۵ق/۹۲۷م هاشم بن محمد تُجیبی، سردار الناصر نیروهای خیمنو را درهم کوفت. [۸۸]
ابن‌دلایی، احمد، ترصیع الخبار، ج۱، ص۴۰، به کوشش عبدالعزیز اهوانی، مادرید، ۱۹۶۵م.
الناصر خود در ۳۲۲ق/۹۳۴م رهسپار ناوارا شد و ضمن قبول پیشنهاد صلح و دوستی ملکه تودا، پسرش گارسیا را از طرف خود به پادشاهی پامپلونا و دیگر شهرهای باسک (بلاد بشکنش) ابقا کرد. [۸۹]
عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۴۰۱-۴۰۲، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
در زمان حکومت‌های دو حاجب عامری، یعنی منصور و مظفر، مسلمانان کوشیدند پامپلونا را تصرف کنند. [۹۰]
EI ۲، ج۱، ص۱۰۱۲.
محمد بن ابی عامر المنصور در ۳۷۹ق/۹۸۹م در برابر تهاجمات لشکریان ناوارا به اراضی مرزی، بدان سو لشکر کشید و در پیکاری که به «غزاةالبیاض» معروف گشت، آنان را تا پامپلونا عقب راند. [۹۱]
عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۵۴۷-۵۴۸، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
۸ - آثار اسلامیهرچند چیرگی مسلمانان بر پامپلونا مدت مدیدی طول نکشید و آثار چندانی از دورۀ اسلامی در آن برجای نمانده است، اما این ناحیه به سبب همسایگی و گاه هم‌پیمانی و خویشاوندی با امرای ولایات شمالی اندلس مانند بنوقسی و تُجیبیان تا حدی تحت‌تأثیر فرهنگ اسلامی قرار گرفته است. در کلیسای بزرگ پامپلونا (تأسیس: ۱۳۹۷م) اثری اسلامی نگهداری می‌شود که دارای اهمیت هنری ویژه‌ای است. این اثر صندوقچه‌ای است چوبی، زیبا و عاج‌نشان که با تصاویر اشخاص تزیین شده است و نوشته‌ای به خط کوفی دارد. این صندوقچه در ۳۹۵ق/۱۰۰۵م به دستور حاجب سیف‌الدوله عبدالملک بن منصور عامری ساخته شد، و گفته می‌شود پادشاه ناوارا در جنگ با مسلمانان آن را غنیمت گرفته است. همچنین در آن‌جا تکه پارچه‌ای کوچک با نوشته‌ای ناخوانا به عربی است که ظاهراً بافتۀ مدجّنان (ساکنان مسلمان اندلس) است. در بایگانی شهرداری پامپلونا نیز سند عربی یگانه‌ای به تاریخ ۸۰۱ق/۱۳۹۸م موجود است که متضمن نکاتی دربارۀ زندگی مدجنان آراگون است. [۹۲]
عنان، محمدعبدالله، الآثار الاندلیسة الباقیة فی اسبانیا و البرتغال، ج۱، ص۳۰۸-۳۰۹، قاهره، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۹ - فهرست منابع(۱) ابن‌اثیر، عزالدین، الکامل. (۲) ابن‌حزم، علی، جمهرة انساب العرب، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۳) ابن‌حیان، حیان، المقتبس، به کوشش جالمتا و دیگران، مادرید، ۱۹۷۹م. (۴) ابن‌حیان، حیان، المقتبس، به کوشش مکی، محمودعلی، بیروت، ۱۹۷۳م. (۵) ابن‌حیان، حیان، المقتبس، متون انتشار نیافتۀ مقتبس، (نک: مل، لوی پرووانسال). (۶) ابن‌دلایی، احمد، ترصیع الخبار، به کوشش عبدالعزیز اهوانی، مادرید، ۱۹۶۵م. (۷) ابن سعید مغربی، علی، الجغرافیا، به کوشش اسماعیل عربی، بیروت، ۱۹۷۰م. (۸) ابن‌عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۵م. (۹) ابن‌عذاری، احمد، البیان المغرب، به کوشش دوزی، لیدن، ۱۸۴۹م. (۱۰) ابن‌فرضی، عبدالله، تاریخ علماءالاندلس، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره/بیروت، ۱۴۱۰ق/۱۹۸۹م. (۱۱) اخبار مجموعة، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره/بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م. (۱۲) ادریسی، محمد، نزهةالمشتاق، پورت سعید، مکتبةالثقاقة الدینیه. (۱۳) سالم، عبدالعزیز، تاریخ المسلمین و آثار هم فی الاندلس، بیروت، ۱۹۸۱م. (۱۴) سامرایی، خلیل ابراهیم، الثغرالاعلی الاندلسی، بغداد، ۱۹۷۶م. (۱۵) عنان، محمدعبدالله، الآثار الاندلیسة الباقیة فی اسبانیا و البرتغال، قاهره، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م. (۱۶) عنان، محمدعبدالله، دولةالاسلام فی الاندلس، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. (۱۷) مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. (۱۸) مکی، محمودعلی، تعلیقات بر المقتبس (نک: هم، ابن‌حیان). (۱۹) مونس، حسین، فجرالاندلس، قاهره، ۱۹۵۹م. (۲۰) مونس، حسین، موسوعة تاریخ الاندلس، قاهره، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م. (۲۱) Britannica Atlas، Chicago، ۱۹۹۶. (۲۲) Collins، R، The Arab Conquest of Spain، Oxford، ۱۹۸۹. (۲۳) Dozy، R، Spanish Islam، tr F G Stokes، London، ۱۹۱۳. (۲۴) EI ۲. (۲۵) ۱ Encarta reference Library، ۲۰۰۴. (۲۶) ii Lévi-Provençal، E،» Textos inéditos del Muqtabis de Ibn Hayyān sobre los origenes del reino de Pamplona «، Al-Andalus، Madrid، ۱۹۵۴، vol XIX. (۲۷) iii The World Gazetteer، wwwworld-gazetteercom. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «پامپلونا»، شماره۵۴۶۵. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|