کارت اعتباریکارت اعتباری کارتی است که یک بانک یا نهاد پولی یا اعتباری صادر می‌کند و به دارنده‌ی آن این امکان را می‌دهد که کالا یا خدمتی را بدون پرداخت پول نقد و صرفاً با ارائه کارت، خریداری کند؛ سپس بهای آن‌را طی مدّت‌زمان مشخصی به صادرکننده‌ی کارت بپردازد. فهرست مندرجات۲ - عناصر تشکیل‌دهنده ۲.۱ - صادرکننده کارت ۲.۲ - دارنده کارت ۲.۳ - پذیرنده کارت ۲.۴ - کارگزار تهاتر یا تصفیه ۳ - کیفیت معامله ۳.۱ - تقاضای تقسیط ۳.۲ - جریمه ۴ - مدل عملیاتی براساس قرارداد قرض‌الحسنه ۵ - انواع ۵.۱ - کارت‌های معاملات مالی ۵.۱.۱ - اعطای وام بدون بهره ۵.۱.۲ - کارت اعطای وام ۵.۱.۳ - کارت‌های داخلی یا محلی ۵.۲ - کارت‌های برداشت از موجودی ۵.۲.۱ - کارت‌های خودپرداز ۵.۲.۲ - کارت‌های خرید نقدی ۵.۲.۳ - کارت‌های دومنظوره ۶ - فواید ۶.۱ - صاحب کارت ۶.۲ - صادرکننده ۷ - آثار اقتصادی ۷.۱ - صرفه‌جویی در هزینه‌ی چاپ اسکناس ۷.۲ - حذف عملیات اضافی ۷.۳ - حفظ امنیت جانی و مالی افراد ۷.۴ - شفّاف‌شدن فعّالیت‌های اقتصادی ۷.۵ - افزایش گردش معامله‌ها ۷.۶ - افزایش عرضه پول و نقدینگی ۸ - مشکلات اقتصادی ۸.۱ - شیوع بدهکاری افراد ۸.۲ - تورّم ۸.۳ - استثمار ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - تاریخچهدر بیان تاریخ آغاز کارت‌های اعتباری، دیدگاه‌های متفاوت وجود دارد. بعضی نقطه آغازین آن‌را بن‌های اعتباری می‌دانند که شرکت نساجی انگلستان بین کارکنان خود توزیع کرد و کارکنان با استفاده از آنها از مراکز تجاری طرف قرارداد خرید می‌کردند. شرکت، بهای کالاهای خریداری شده را می‌پرداخت؛ سپس به‌صورت اقساط از حقوق کارکنان کسر می‌کرد؛ [۱]
فرهنگ، منوچهر، فرهنگ بزرگ علوم اقتصادی، تهران، البرز، ۱۳۷۱، چاپ اوّل، ص۴۴۹.
[۲]
قلعه‌جی، محمدرواس، المعاملات المالیة المعاصرة فی ضوء‌الفقه و الشریعه، کویت، دارالنفائس، ۱۴۲۰ق، چاپ اوّل، ص۱۱۰.
امّا معمول نویسندگان، ابداع کارت‌های اعتباری و بانکی را به فردی به‌نام جان. بگینز کارشناس اعتباری مصرفی بانک نیویورک نسبت می‌دهند. طرح اوّلیه‌ی او که تحت عنوان Charge IT در سال ۱۹۴۶ مطرح شد، جهت خریدهای کوچک از مغازه‌های محلّی مورد استفاده قرار می‌گرفت که با کامیابی روبه‌رو بود. از این‌رو سبب شد تا سایر بانک‌ها نیز طرح‌های مشابه را مورد بررسی اوّلیه قرار دهند. در سال ۱۹۶۰ بانک آو امریکا (Bank of America) طرح خود را تحت عنوان بانک امریکارد (Bank Americard) به بازار عرضه کرد. در این طرح که از کارت‌های پلاستیکی جهت خرید کالا و خدمات و گرفتن وجوه نقد از بانک استفاده می‌شد، کارت بانکی، مفهوم امروزی خود را یافت. فعّالیت این کارت که بعدها به‌نام ویزا (VISA) شهرت گرفت، به‌سرعت گسترش یافت. بعد از آن، بیشتر مؤسّسات و بانک‌ها به‌منظور فروش و رقابت در بازار، به صدور کارت اعتباری مبادرت کردند و این روند با سرعت شتابنده رو به گسترش است. امروزه چند صد میلیون نفر و چند صد هزار مؤسّسه، با استفاده از کارت‌های بانکی، معامله می‌کنند. [۳]
موسویان، سیدعباس، کارت‌های اعتباری در بانکداری بدون ربا، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، فصلنامه اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۳، شماره ۱۳، ص۴۶-۴۸.
۲ - عناصر تشکیلدهندهعناصر تشکیل‌دهنده کارت‌های اعتباری عبارت است از: ۲.۱ - صادرکننده کارتبانک یا مؤسسه مالی با انتشار کارت‌های اعتباری و طبق ضوابط خاص، آنها را در اختیار مشتریان می‌گذارد. ناشر، با مراکز تجاری و خدماتی قرارداد منعقد می‌کند که در صورت مراجعه‌ی دارندگان کارت، مطابق ضوابط و بدون مطالبه‌ی پول نقد، کالا و خدمات در اختیار آنان قرار دهد. ۲.۲ - دارنده کارتهر شخص حقیقی یا حقوقی دارای شرایط می‌تواند با مراجعه به بانک یا مؤسسه مالی صادرکننده‌ی کارت، کارت اعتباری دریافت کند. ۲.۳ - پذیرنده کارتکلیهی مراکز تجاری، خدماتی و مالی براساس قراردادی با صادرکننده‌ی کارت توافق می‌کنند تا در صورت مراجعه دارندگان کارت، کالا و خدمات مورد نیاز آنان را فقط در برابر ارائه‌ی کارت تقدیم و سپس بهای کالاها و خدمات را از صادرکننده‌ی کارت دریافت کنند. ۲.۴ - کارگزار تهاتر یا تصفیهدر مواردی که صادرکننده‌ی کارت می‌خواهد دایره‌ی پذیرش کارت را فراتر از منطقه و کشور گسترش دهد، نیازمند بانک و مؤسسه‌های مالی است؛ که نقش واسطه را در تصفیه ایفا کنند. در این موارد، بانک یا مؤسسه مالی واسطه، با پذیرنده‌ی کارت (که صادرکننده‌ی کارت را نمی‌شناسند یا با او قراردادی ندارند) قرارداد می‌بندد تا در مقابل اسناد دریافتی طبق مقررات، پس از کسر کارمزد، حساب او را بستانکار کند؛ سپس طبق قراردادی که با صادرکننده‌ی کارت دارد، از او بگیرد. [۴]
موسویان، سیدعباس، بررسی فقهی کارت‌های اعتباری در بانکداری اسلامی، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، فصلنامه اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۴، شماره ۲۰، ص۶۰-۶۲.
۳ - کیفیت معاملهبهطور معمول، در بانکداری ربوی رابطه‌ی حقوقی بین عناصر تشکیل‌دهنده‌ی کارت‌های اعتباری، قراردادهای بیع و حواله است. وقتی دارنده‌ی کارت، کالایی را از فروشگاهی می‌خرد، دارنده‌ی کارت، بدهکار و فروشگاه، طلبکار می‌شود. زمانی‌که مشتری، کارت را در دستگاه نصب شده در فروشگاه (POS) قرار می‌دهد، فروشنده را برای دریافت قیمت کالا به صادرکننده‌ی کارت (بانک) حواله می‌دهد. بدین ترتیب، بدهی از ذمّه‌ی دارنده‌ی کارت به ذمّه‌ی صادرکننده‌ی کارت منتقل می‌شود. با پرداخت بدهی به‌وسیله صادرکننده‌ی کارت، دارنده‌ی کارت (حواله‌دهنده) به صادرکننده‌ی کارت بدهکار می‌شود و طبق ضوابط کارت اعتباری، تا یک ماه (روز معیّنی از ماه بعد) فرصت دارد، بدهی خود از بابت قیمت کالاها و خدمات خریداری‌شده به‌وسیله کارت به بانک بپردازد و چنان‌که تا آن زمان نتواند بپردازد، یکی از حالت‌های ذیل رخ می‌دهد. ا ۳.۱ - تقاضای تقسیطدر این حالت، دارنده‌ی کارت با مراجعه به بانک اعلام می‌کند که توان پرداخت بدهی را یکجا ندارد و تقاضای تقسیط بدهی می‌کند. بانک با افزایش مبلغی به‌صورت بهره، بدهی را تقسیط می‌کند. ۳.۲ - جریمهاگر دارنده‌ی کارت، تا تاریخ معیّنی (برای مثال سه ماه) بدهی خود را نپردازد و تقاضای تقسیط نیز نکند، بانک، طی اخطاری، اصل مبلغ بدهی را همراه با جریمه‌ای که به‌طور معمول خیلی بیشتر از بهره‌ی تقسیط است، از دارنده‌ی کارت می‌گیرد؛ یا از طریق ضمانت‌ها و وثیقه‌ها وصول می‌کند. [۵]
موسویان، سیدعباس، بررسی فقهی کارت‌های اعتباری در بانکداری اسلامی، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، فصلنامه اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۴، شماره ۲۰، ص۶۱.
۴ - مدل عملیاتی براساس قرارداد قرضالحسنهاز آنجا که خاستگاه اصلی کارت‌های اعتباری، کشورهای غربی است؛ روابط حقوقی حاکم بر معامله‌های کارت‌های اعتباری در مواردی به ربا و خلاف شرع منتهی می‌شود. بر این اساس، در جمهوری اسلامی ایران، بانک مرکزی در تاریخ ۷/۳/۱۳۸۷ به‌صورت رسمی دستورالعمل صدور و راهبری "کارت خرید اعتباری" براساس قرارداد قرض‌الحسنه را به نظام بانکی ابلاغ کرد؛ که در عین مشروعیت، قابلیت سامان‌دادن معامله‌های کارت‌های اعتباری را داشته باشد. بانک ناشر، بعد از اعتبارسنجی مشتری، متناسب با اعتبار وی، کارت اعتباری در اختیار وی می‌گذارد و طبق قرارداد، متعهد می‌شود تا سقف اعتبار، منابع لازم برای خرید کالاها و خدمات وی را به‌صورت قرض‌الحسنه در اختیار وی بگذارد. زمانی‌که دارنده کارت به خرید کالا یا خدمت اقدام کرد، کارت را در دستگاه پایانه فروش (POS) قرار می‌دهد، بانک ناشر، بعد از شناسایی و تایید اعتبار، از راه بانک پذیرنده، اعتبار درخواستی دارنده کارت را به‌صورت قرض‌الحسنه در اختیار وی می‌گذارد. دارنده کارت، با استفاده از آن اعتبار، بدهی خود را می‌پردازد و کالا یا خدمت خریداری شده را تحویل می‌گیرد. بعد از آن، دارنده کارت، بدهکار بانک ناشر خواهد بود و چند گزینه برای پرداخت بدهی دارد: · پرداخت در مهلت تنفس؛ در این صورت فقط قیمت خرید کالا را می‌پردازد. ۵ - انواعمعمولا کارت‌ها را به دو دسته تقسیم می‌کنند: ۵.۱ - کارت‌های معاملات مالیکارتهای معاملات مالی که خود دارای سه گونه مختلف است: ۵.۱.۱ - اعطای وام بدون بهرهبانکهای صادرکننده کارت اعطای وام بدون بهره (Charge Card)، وامی را طی مدت مشخصی در اختیار حامل کارت قرار می‌دهند. این نوع کارت وسیله آسانی برای به‌دست آوردن وام تا مبلغ معینی است. این وام، ماهیانه و بدون بهره پرداخت می‌شود و همه مبلغ وام باید طی دوره مورد توافق بازپرداخت شود و بانک صادرکننده در صورت تاخیر در پرداخت، جرایم مالی و بهره‌های ربوی در نظر خواهد گرفت. ۵.۱.۲ - کارت اعطای وامکارت اعتباری با بهره و پرداخت قسطی وام (Credit Card)؛ کارت اعطای وام، در حقیقت، توافقی میان وام‌دهنده و وام‌گیرنده است؛ که براساس آن، حامل کارت می‌تواند برابر مبلغ مورد توافق، از کالاها و خدمات بهرمند شود. بانک‌های صادرکننده این نوع کارت، اجازه می‌دهند تا مشتریان حامل این نوع کارت، در حد مبلغ مشخصی خرید یا برداشت نمایند و در مورد بازپرداخت، وام مدت‌دار و اقساطی، تسهیلاتی را برای مشتری در نظر می‌گیرند. مشخصات بازپرداخت، طی قرارداد وام و براساس کل مبلغ مورد مطالبه و تعداد اقساط با سود حق‌العمل معیّن، مشخص می‌شود. ۵.۱.۳ - کارت‌های داخلی یا محلیصادرکننده کارت‌های داخلی یا محلی (Retailer or in House Cards) مؤسسه یا فروشگاهی است که کالا و خدمات مختلفی را ارائه می‌دهد. مقصود از این نوع کارت جلب مشتری و حفظ وی است؛ از این‌رو جزء کارت‌های داخلی و محلی به‌شمار می‌روند. [۷]
تسخیری، محمدعلی، کارت‌های اعتباری و دیدگاه‌های فقهی درباره آن، تهران، مؤسسه عالی بانکداری ایران، مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات هشتمین سمینار بانکداری اسلامی، ۱۳۷۶، ص۳۹-۴۵.
۵.۲ - کارت‌های برداشت از موجودیکارتهای برداشت از موجودی (Debit Card) که گاهی از آنها به کارت‌های بدهکار تعبیر می‌کنند، برای کسانی است که نزد بانک یا مؤسّسه‌ی مالی صادرکننده‌ی کارت، حساب دارند و قصد دارند با استفاده از کارت از موجودی خود برداشت کرده یا بهای کالاها و خدمات خریداری‌شده را بپردازند. فایده‌ی این نوع کارت آن است که دارنده کارت، به‌آسانی و بدون مراجعه به بانک، می‌تواند از پول نقد، کالا و خدمات، بهره‌مند شود. استفاده از این کارت‌ها فقط در حدّ موجودی مشتری در بانک است. این کارت‌ها خود به سه گروه تقسیم می‌شوند: [۸]
موسویان، سیدعباس، کارت‌های اعتباری در بانکداری بدون ربا، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، فصلنامه اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۳، شماره ۱۳، ص۵۶-۶۰.
۵.۲.۱ - کارت‌های خودپردازشکل ساده‌ی کارت‌های برداشت از موجودی، کارت‌های خودپرداز بانک‌ها است. بانک‌ها با نصب دستگاه‌های خودپرداز در مناطق گوناگون شهرها و مراکز تجاری، به مشتریان خود امکان می‌دهند با استفاده از کارت‌های مذکور، ازموجودی حساب خود برداشت کنند. ۵.۲.۲ - کارت‌های خرید نقدیاین کارت‌ها نیز به مشتریانی مربوط است که در بانک یا مؤسّسه مالی، حساب دارند و می‌خواهند بدون مراجعه به‌بانک، بهای کالاها و خدمات خریداری‌شده را از سپرده‌ی خود بپردازند. از آنجا که غالب برداشت‌ها از بانک و مؤسّسات مالی، برای خرید کالاها و خدمات است، بانک‌ها با فروشگاه‌ها، مراکز تجاری، هتل‌ها و غیره، به توافق می‌رسند که بهای کالاها و خدمات خریداری‌شده به‌وسیله‌ی سپرده‌گذاران (دارندگان کارت خرید) را بپردازند، دارنده‌ی کارت، بعد ازخرید کالا یا خدمت، کارت خود را وارد دستگاه می‌کند و دستگاه، از موجودی حساب او خارج کرده و به موجودی حساب فروشنده می‌افزاید. ۵.۲.۳ - کارت‌های دومنظورهبرخی از بانک‌ها و مؤسّسات مالی، برای جذب مشتری بیشتر و تسهیل کار خود و مشتریان، کارت‌های دو منظوره منتشر می‌کنند؛ که هم می‌توان با آن پول نقد دریافت کرد و هم کالا و خدمات خرید. ۶ - فوایدکارتهای اعتباری برای صاحبان و صادرکنندگان کارت فواید بسیاری دارد. برخی از آنها عبارتند از: ۶.۱ - صاحب کارت۱) امنیت؛ معمولا افراد از حمل زیاد پول در مراکز خرید اجتناب می‌کنند؛ چراکه همواره خوف مفقود شدن آن می‌رود. کارت‌های اعتباری این امکان را به افراد می‌دهد تا تنها با یک کارت پلاستیکی بتواند میلیاردها ریال پول خود را حمل نماید.مانند: الف: خدمات تلفن‌های بین‌المللی؛ صاحب کارت می‌تواند بدون پرداخت پول نقد، هر وقت بخواهد، از مکالمات اجاره‌ای بین‌المللی استفاده کند. ۶.۲ - صادرکننده۱) دریافت عوارض در برابر صدور کارت؛ مانند حقّ صدور کارت و حقّ عضویت. ۷ - آثار اقتصادیکارتهای اعتباری، افزون بر منافع شخصی که برای صادرکننده، پذیرنده و دارنده‌ی کارت دارد، دارای آثار مثبت و منفی درسطح ملّی برای کّل جامعه است که برخی از آنها عبارتند از: [۱۱]
موسویان، سیدعباس، کارت‌های اعتباری در بانکداری بدون ربا، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، فصلنامه اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۳، شماره ۱۳، ص۵۰-۵۳.
۷.۱ - صرفه‌جویی در هزینه‌ی چاپ اسکناساستفاده مکرّر از اسکناس، به‌مرور زمان، کهنگی و فرسودگی آن‌را به‌دنبال دارد و از طرفی از حیث بهداشت نیز اسکناس‌های کهنه، ناقل انواع بیماری‌ها هستند. بر این اساس، ضرورت دارد هر چند سال، اسکناس‌ها تجدید چاپ شوند که به هزینه‌ی سنگین نیاز دارد. براساس آمارهای ارائه‌شده از سوی مرکز نشر اسکناس و خزانه‌ی بانک مرکزی، سالانه بیش از ۱۰۰ میلیارد ریال هزینه صرف جمع‌آوری و امحای اسکناس‌های فرسوده و چاپ دوباره‌ی آنها می‌شود. استفاده از کارت‌های‌اعتباری و جایگزینی آنها به‌جای اسکناس، هزینه‌های مذکور را تقلیل داده و از اسراف ملّی جلوگیری می‌کند. ۷.۲ - حذف عملیات اضافیبا فراگیر شدن استفاده از کارت‌های الکترونیکی، بسیاری از عملیات اضافی حذف می‌شود. کوتاه شدن صف‌های طولانی پای صندوق‌های بانک‌ها و فروشگاه‌ها، کاهش خطاهای ناشی از اشتباهات دریافت و پرداخت پول نقد، حذف مدّت زمان برای ثبت اسناد مالی و از بین رفتن زمان‌های صرف‌شده برای تردّد بین بانک‌ها و فروشگاه‌ها، فقط بخشی از مزایای استفاده از کارت‌های اعتباری است. ۷.۳ - حفظ امنیت جانی و مالی افرادهمه روزه شاهد اخبار گوناگون از سرقت پول نقد، کشته و زخمی شدن افراد بسیاری در درگیری‌های سرقت و خسارت‌های سنگین تقلّبی بودن اسکناس و اشتباه در شمارش‌ها و ثبت محاسبات هستیم. استفاده از کارت‌های اعتباری باعث می‌شود، تا دارندگان آنها، از حمل مقادیر فراوان پول و تحمّل ریسک از دست دادن یا تقلّبی بودن آن رها شوند. همچنین ضمن حفظ امنیت جانی خود با خاطره آسوده به انجام معاملات مورد نظر بپردازند. ۷.۴ - شفّاف‌شدن فعّالیت‌های اقتصادیاز عناصر مؤثّر بر حجم پول جامعه، سرعت گردش پول در معاملات است. در وضعیت کنونی که بیشتر معامله‌ها به وسیله‌ی اسکناس صورت می‌گیرد، آمار دقیقی از کیفیت گردش پول نیست و این باعث می‌شود، سیاست‌های پولی، گاهی بی‌اثر یا کم‌اثر شود. جایگزین شدن کارت‌های اعتباری، باعث می‌شود حجم بسیار بالایی از نقدینگی به‌وسیله‌ی بانک‌ها جذب و ذخیره شود. معامله‌ها با استفاده از کارت‌های اعتباری که به‌صورت دقیق و با دستگاه‌های هوشمند ثبت می‌شود، انجام می‌گیرد. در نتیجه حجم دقیق معامله‌ها، سرعت دقیق گردش پول و دیگر متغیرهای دخیل در حجم پول شناسایی می‌شوند و بانک مرکزی می‌تواند با استفاده از آن اطّلاعات، سیاست‌های مؤثّرتری اتّخاذ کند. ۷.۵ - افزایش گردش معاملههاسرعت و آسانی معامله با کارت‌های اعتباری و اطمینان به پرداخت منابع از طرف بانک‌ها و مؤسّسات صادرکننده، باعث گسترش معامله‌ها و توسعه بازار کالاها و خدمات و در مجموع سبب رشد و توسعه بخش‌های گوناگون اقتصادی می‌شود. ۷.۶ - افزایش عرضه پول و نقدینگیصدور کارت‌های اعتباری از طریق افزایش اعطاء تسهیلات مانده حساب‌های مربوط به کارت‌های صادرشده و افزایش ضریب تکاثری نقدینگی پول، باعث افزایش عرضه پول و نقدینگی می‌شود. [۱۲]
اشفعی، محمدصادق و سعید شیخانی، کارت‌های بانکی و چگونگی کاربرد آن در جمهوری اسلامی ایران، تهران، مؤسّسة تحقّیقات پولی و بانکی، ۱۳۷۷، ص۴۸-۱۰۲.
۸ - مشکلات اقتصادیمشکلات اقتصادی این کارت‌ها عبارت است از: ۸.۱ - شیوع بدهکاری افرادافراد به تصور اینکه بیش از دارایی حقیقی خود مالک هستند، گرفتار وام‌های سنگینی می‌شوند. ۸.۲ - تورّماین قرارداد عاملی برای تورّم به‌شمار می‌آید؛ زیرا مردم بیش از مقدار مورد نیاز خود به خرید کالا روی می‌آورند. از طرف دیگر، افزایش حجم نقدینگی نیز تورم‌زا است. ۸.۳ - استثماررواج این قراردادها باعث استثمار می‌شود؛ زیرا بانک‌ها قدرت خرید افراد را در استثمار خود خواهند داشت و سرمایه‌گذاری‌های تجاری در اختیار آنها خواهد بود. [۱۳]
تسخیری، محمدعلی، کارت‌های اعتباری و دیدگاه‌های فقهی درباره آن، تهران، مؤسسه عالی بانکداری ایران، مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات هشتمین سمینار بانکداری اسلامی، ۱۳۷۶، ص۵۵.
۹ - پانویس
۱۰ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «کارت اعتباری»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۳/۲۱. رده‌های این صفحه : بانک داری | پول و بانکداری | کارت‌های بانکی | نظام اقتصادی | نظام سرمایه‌داری | واژگان اقتصادی
|