کوه جودیجودی، کوهی که بنابر قرآن کریم ، کشتی نوح پس از طوفان بر آن قرار گرفت. فهرست مندرجات۲ - موقعیت جغرافیایی کوه ۳ - جودی سرچشمه رود هِیل ۴ - کوه جودی در آثار دینوری ۵ - کوه جودی در آثار طبری ۶ - در آثار اصطخری ۷ - در اثار جیهانی و مقدسی ۸ - در آثار مسعودی ۹ - فاصله جودی با جزیره ابن‌عمر ۱۰ - جودی در آثار ناصرخسرو ۱۱ - جودی در آثار بکری ۱۲ - جودی در آثار ادریسی ۱۳ - جودی در آثار محمد بن محمود طوسی ۱۴ - قلعه اردمشت در بالای کوه جودی ۱۵ - جودی در آثار زکریا قزوینی ۱۶ - اندازه کوه جودی ۱۷ - نمای کوه جودی ۱۸ - سوق‌الثمانین یا دیرالجودی اولین بنای روی زمین بعد از طوفان نوح ۱۹ - چهل گنبد در روستای سوق‌الثمانین ۲۰ - دیر السفینه در بالای کوه جودی ۲۱ - کتیبه‌ها و نقش‌برجسته‌های واقع در جودی ۲۲ - کوه نیپور ۲۳ - سفینه پیامبر نوح ۲۴ - کوه جودی در قرآن ۲۵ - کوه جودی در منابع لغوی ۲۶ - کوه جودی در عهد قدیم ۲۷ - کوه جودی از دیدگاه مؤلفان مسلمان ۲۸ - کوه جودی در احادیث ۲۹ - اقوال درباره تطبیق مکان جغرافیایی جودی ۳۰ - اختلاف نظر در باره مکان نشستن کشتی نوح ۳۱ - پانویس ۳۲ - منبع ۱ - کوه جودی در منابع جغرافیایی و تاریخیدر جنوب‌شرقی ترکیه کوهی به همین نام وجود دارد که آن را همان کوه مذکور در قرآن می‌دانند. ۲ - موقعیت جغرافیایی کوهاین کوه با ارتفاع حدود ۱۰۰، ۲ متر، در مشرق ولایت ماردین، در چهل کیلومتری شمال‌شرقی جزیره ابن‌عمر قرار دارد و در بیش‌تر ایام سال پوشیده از برف است. ۳ - جودی سرچشمه رود هِیلرود هِیل، از ریزابه‌های رود دجله ، از این کوه سرچشمه می‌گیرد. علاوه بر اشاره قرآن کریم به داستان کشتی نوح ، برخی مورخان و جغرافی‌نویسان نیز در این‌باره مطالبی نوشته‌اند. [۲]
احمد بن داوود دینوری، الاخبار الطوال، ج۱، ص ۱، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۳۶۸ ش.
[۳]
ابن‌خرداذبه، المسالک و الممالک، ج۱، ص ۷۶.
[۴]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۱، ص۴۳ـ۴۴.
[۵]
مقدسی، حدودالعالم، ج۱، ص۱۳۶.
یعقوبی (متوفی ۲۸۴) [۶]
یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص ۱۴ـ ۱۵.
تاریخ شروع طوفان سرطان طالع بود، خورشید ، ماه ، زحل ، عطارد و رأس در آخرین دقیقه حوت گرد آمده بودند»)، سوار شدن حضرت نوح و یارانش در کشتی (اول ماه رجب ) و تاریخ نشستن کشتی بر کوه جودی ( ماه محرم ) را تعیین کرده است [۷]
طبری، تفسیر طبری، سلسله ۱، ص ۱۹۷ـ ۱۹۸،.
[۸]
ابن‌بابویه، کتاب الخصال، ج ۲، ص ۵۹۸، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ ش.
.۴ - کوه جودی در آثار دینوریدر قرن سوم، ابوحنیفه دینوری [۹]
احمد بن داوود دینوری، الاخبار الطوال، ج۱، ص ۱، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۳۶۸ ش.
جودی را کوهی در ناحیه باقَرْدی' و بازَبْدی' از سرزمین جزیره (ابن‌عمر) دانسته است.۵ - کوه جودی در آثار طبریبه نوشته طبری (متوفی ۳۱۰) [۱۰]
طبری، تفسیر طبری، سلسله ۱، ص ۱۸۹.
، نوح در این ناحیه قریه‌ای به نام ثمانین بنا کرد که مشتمل بر هشتاد خانه بود برای هشتاد نفری که به همراه او در کشتی بودند. این محل تا زمان طبری برپا بوده و سوق الثمانین خوانده می‌شده است [۱۱]
طبری، تفسیر طبری، سلسله ۱، ص ۱۸۹.
.۶ - در آثار اصطخریاصطخری در اواخر قرن چهارم، هنگام ذکر دیار جزیره، از کوه جودی نیز نام برده است. [۱۲]
اصطخری، مسالک و ممالک، ج۱، ص ۷۸.
۷ - در اثار جیهانی و مقدسیدر همین سده، جیهانی [۱۳]
ابوالقاسم بن احمد جیهانی، اشکال‌العالم، ج۱، ص ۱۹۵، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، چاپ فیروز منصوری، تهران ۱۳۶۸ ش.
و مؤلف حدودالعالم [۱۴]
مقدسی، حدودالعالم، ج۱، ص ۳۳.
جایگاه این کوه را در نزدیکی نصیبین ضبط کرده‌اند.۸ - در آثار مسعودیمسعودی (متوفی ۳۴۵ یا ۳۴۶) در مروج الذهب [۱۵]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج ۱، ص ۴۳ـ۴۴.
نوشته است که جودی کوهی در سرزمین باسورین (این موضع و دو موضع دیگر، بازبدی' و باقردی'، هر سه یک مجموعه در جزیره‌اند) و جزیره ابن‌عمر در موصل است. به نوشته او، [۱۶]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج ۱، ص ۴۳ـ۴۴.
بین جودی و دجله هشت فرسنگ فاصله، و تا زمان مسعودی جای نشستن کشتی نوح بر جودی مشخص بوده است.۹ - فاصله جودی با جزیره ابنعمربه گزارش شابـُشْتی (متوفی ۳۸۸)، [۱۷]
علی بن محمد شابشتی، الدیارات، ج۱، ص ۳۰۹، چاپ کورکیس عواد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
فاصله کوه جودی با جزیره ابن‌عمر هفت فرسنگ بوده است.۱۰ - جودی در آثار ناصرخسرودر قرن پنجم، ناصرخسرو (متوفی ۴۸۱) [۱۸]
ناصرخسرو، سفرنامه ناصرخسرو علوی، ج۱، ص۳۱، برلین۱۳۴۱ (، چاپ افست تهران).
نوشته است که کشتی‌سازان حَیفا، کشتی‌هایی به نام جودی می‌ساختند۱۱ - جودی در آثار بکریو به نوشته بکری (متوفی ۴۸۷)، [۱۹]
عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، کتاب‌المسالک و الممالک، ج ۲، ص ۶۳.
کوه جودی، یکی از پنج کوهی بود که حضرت آدم در مکه، خانه را از سنگهای آن‌ها بنا کرد. [۲۰]
مجمل‌التواریخ و القصص، چاپ محمدتقی بهار، ج۱، ص۴۸۲، تهران: کلاله خاور، ۱۳۱۸ ش.
(تألیف در ۵۲۰)۱۲ - جودی در آثار ادریسیدر قرن ششم، ادریسی (متوفی ۵۶۰) [۲۱]
محمد بن محمد ادریسی، کتاب نزهه المشتاق فی اختراق الا´فاق، ج۱، ص ۶۶۴، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.
از این کوه با نام جبل ثمانین یاد نموده۱۳ - جودی در آثار محمد بن محمود طوسیمحمد بن محمود طوسی [۲۲]
محمد بن محمود طوسی، عجایب‌المخلوقات، ج۱، ص ۱۶۸، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۵ ش.
به هفده درِ مسجد نوح در بالای کوه جودی اشاره کرده است.۱۴ - قلعه اردمشت در بالای کوه جودیبهنوشته یاقوت حموی (متوفی ۶۲۶)، [۲۳]
یاقوت حموی، ذیل جودی.
حضرت نوح مسجد و قربانگاهی بر بالای کوه جودی بنا کرده که مسجد تا زمان او باقی بوده است.وی (ذیل «اَرْدُمُشْت «) همچنین از قلعه‌ای به نام اَرْدُمُشت در این کوه نام برده و افزوده است که این قلعه متعلق به حاکم موصل بود و زمانی که اهالی آن بر ضد معتضد عباسی (حک: ۲۷۹ـ۲۸۹) شورش کردند، به قلعه اردمشت پناه بردند و پس از آنکه معتضد قلعه را محاصره کرد، جملگی تسلیم وی شدند. گویا در زمان یاقوت این قلعه به گواشی معروف بوده است. ناصرالدوله حمْدانی (حک: ۳۰۸ـ ۳۵۸) این قلعه را بازسازی کرد. [۲۴]
یاقوت حموی، ذیل جودی.
۱۵ - جودی در آثار زکریا قزوینیزکریا قزوینی (متوفی ۶۸۲) [۲۵]
زکریا بن محمد قزوینی، آثارالبلاد و اخبارالعباد، ج۱، ص ۲۸۳، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۲۶]
زکریا بن محمد قزوینی، آثارالبلاد و اخبارالعباد، ج۱، ص ۳۶۹، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
جودی را در اقلیم چهارم ضبط کرده است.۱۶ - اندازه کوه جودیدر قرن هشتم، ابوالفداء (متوفی ۷۳۲) [۲۷]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم‌البلدان، ج۱، ص ۶۹، چاپ رنو و دسلان، پاریس ۱۸۴۰.
[۲۸]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم‌البلدان، ج۱، ص ۲۸۳، چاپ رنو و دسلان، پاریس ۱۸۴۰.
طول این کوه را سه روز با جهت جنوبی ـ شمالی و ارتفاع آن را نیم روز در شمال موصل ضبط کرده و نوشته که جبل نصیبین همان کوه جودی است که سرسبز است و در آن بلوط می‌روید. [۲۹]
عبداللّه بن لطف‌اللّه حافظ‌ابرو، جغرافیای حافظ ابرو، ج ۱، ص ۱۸۸، ج ۱، چاپ صادق سجادی، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۷ - نمای کوه جودیبهنوشته ابن‌بطوطه (متوفی ۷۷۹)، [۳۰]
ابن‌بطوطه، رحله ابن‌بطوطه، ج ۱، ص ۲۴۵، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
کوه جودی از شهر جزیره ابن‌عمر دیده می‌شود.۱۸ - سوق‌الثمانین یا دیرالجودی اولین بنای روی زمین بعد از طوفان نوحسوقالثمانین یا دیرالجودی اولین مقامی بود که بعد از طوفان نوح بر روی زمین بنا گردید و اکنون ویران است. [۳۱]
مجمل‌التواریخ و القصص، چاپ محمدتقی بهار، ج۱، ص ۱۸۶، تهران: کلاله خاور، ۱۳۱۸ ش.
[۳۲]
حمداللّه مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص ۱۰۵.
سوق‌الثمانین را هشتاد تن از یاران حضرت نوح بنا کردند و چون تعداد آن‌ها هشتاد تن بود به ثمانین معروف شد. ۱۹ - چهل گنبد در روستای سوقالثمانیندر این روستا چهل گنبد و زیر هر گنبد قبر یکی از مسافران کشتی هست. این گنبد‌ها مشهد بزرگی به شمار می‌آیند که بعد‌ها مزار مسلمانان شدند و همه ساله، سه روز متوالی، در آنجا گرد می‌آیند. [۳۳]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج ۱، ص ۴۴.
[۳۴]
محمد بن عبداللّه حمیری، الروض المعطار فی خبرالاقطار، ج۱، ص۱۵۰، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴.
[۳۵]
محمدیوسف غندوز، جزیره ابن‌عمر: منذ تأسیس‌ها حتی الفتح العثمانی، ج۱، ص ۳۰۶، نحو ۲۰۰ـ۹۲۱ ه/ ۸۱۵ ـ۱۵۱۵ م، بیروت ۱۹۹۰.
[۳۶]
ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج ۱، ص ۷۳.
۲۰ - دیر السفینه در بالای کوه جودیدر بالای کوه جودی دیری به نام دیرالسفینه وجود دارد که در آنجا نیز همه ساله مسیحیان و مسلمانان در ماه اوت جمع می‌شوند و جشن سفینه نوح را برپا می‌دارند. [۳۷]
محمدیوسف غندوز، جزیره ابن‌عمر: منذ تأسیس‌ها حتی الفتح العثمانی، ج۱، ص ۳۰۶ـ ۳۰۷، نحو ۲۰۰ـ۹۲۱ ه/ ۸۱۵ ـ۱۵۱۵ م، بیروت ۱۹۹۰.
در ۷۶۵، هم‌زمان با برگزاری جشن سفینه ، رعد و برق این دیر را ویران کرد. [۳۸]
محمدیوسف غندوز، جزیره ابن‌عمر: منذ تأسیس‌ها حتی الفتح العثمانی، ج۱، ص ۲۵۷، نحو ۲۰۰ـ۹۲۱ ه/ ۸۱۵ ـ۱۵۱۵ م، بیروت ۱۹۹۰.
۲۱ - کتیبه‌ها و نقش‌برجسته‌های واقع در جودیدر ۱۳۲۲/ ۱۹۰۴، لایارد و سپس ل. و. کینگ در کوه جودی کتیبه‌ها و نقش‌برجسته‌هایی از سِناخِریب (پادشاه آشور، متوفی ۶۸۱ ق م) بر تخته سنگ‌ها کشف کردند. ۲۲ - کوه نیپوربهنظر کینگ، کوه جودی همان کوه نیپور است که در کتیبه‌های سناخریب به آن اشاره شده است. ۲۳ - سفینه پیامبر نوحدر ۱۳۲۸/۱۹۱۰، گرترود بل (متوفی ۱۳۰۷ ش/۱۹۲۸) بر روی قله کوه جودی یک بنای سنگی کشف کرد که نام محلی آن «سفینه پیامبر نوح» است (کراوس، ۱۹۹۲). جواد [۳۹]
علی جواد، ممالک عثمانیه نک تاریخ و جغرافیا لغاتی، ج ۱، ص ۲۹۸، استانبول ۱۳۱۳ـ ۱۳۱۷.
به آثار و بقایای کشتی نوح و مسجد در کوه جودی اشاره کرده و گفته است که مردم برای زیارت به آنجا می‌روند.۲۴ - کوه جودی در قرآنواژه جودیّ، یک بار در قرآن‌کریم ، در آیه ۴۴ سوره هود ، آمده است. براساس این آیه، کشتی نوح پس از طوفان بر کوه جودی قرار گرفت (و أسْتَوت علی‌الجودّی). به این ترتیب، در منابع حدیثی و تفسیری در باره واژه جودی و معنای آن و نیز تعیین مکان جغرافیایی آن بحث شده است. در باره واژه جودی، با تشدید یاء، آن را منسوب به جود، بخشش و بذلِ مال و علم دانسته‌اند؛ ۲۵ - کوه جودی در منابع لغویو با سکون یاء ــ همچنان که در منابع لغوی نیز آمده ــ مطلقِ کوه معنا شده است. [۴۱]
یحیی بن زیاد فراء، معانی القرآن، ج ۲، ص ۱۶، ج ۲، چاپ محمدعلی نجار، مصر ۱۹۵۵، چاپ افست تهران: ناصر خسرو.
[۴۲]
حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل «جود»، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت.
[۴۳]
ابن‌جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ذیل هود: ۴۴، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۴۴]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل هود: ۴۴، ج ۵، جزء۹، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
[۴۵]
طباطبائی، المیزان، ذیل هود: ۴۴.
گفتنی است جودی را از واژگان دخیل و غیرعربی قرآن نیز دانسته‌اند [۴۶]
آرتور جفری، واژگان خارجی از قرآن، ج۱، ص ۱۰۶ـ۱۰۷، بارودا ۱۹۳۸.
.۲۶ - کوه جودی در عهد قدیمدر عهد قدیم، داستان طوفان نوح و کشتی او و سپس استقرار آن بر کوه به تفصیل در دو باب ۷ و ۸ سفر پیدایش آمده است. بنابراین گزارش، کشتی نوح بر کوههای آرارات قرار گرفت (سفر پیدایش، ۸:۵). همچنین در این باب‌ها روز شروع طوفان، مدت زمان آن، و روز به خشکی نشستن کشتی بر اساس تاریخ و تقویم عبری ذکر شده است. ۲۷ - کوه جودی از دیدگاه مؤلفان مسلمانبه نظر می‌رسد توجه خاص مؤلفان مسلمان در تعیین زمانِ به خشکی نشستن کشتی نوح متأثر از این گزارش بوده و سپس اقوال مختلفی در این‌باره مطرح شده است (مثلاً روز عاشورا و نوروز ) و به تبع آن به بحث از اعمال خاص روز مذکور نیز پرداخته‌اند [۴۷]
ابن‌حنبل، مسندالامام‌احمدبن‌حنبل، ج ۲، ص ۳۵۹ـ۳۶۰، بیروت: دارصادر.
[۴۸]
نعمان بن محمد قاضی نعمان، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام، ج ۱، ص ۲۸۴، چاپ آصف بن علی‌اصغر فیضی، قاهره) ۱۹۶۳ـ۱۹۶۵ (چاپ افست قم).
[۴۹]
محمد بن حسن طوسی، مصباح المتهجد، ج۱، ص ۸۲۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۵۰]
محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۴، ص ۳۰۰، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
[۵۱]
ابن‌فهد حلّی، المهذّب البارع فی شرح المختصر النافع، ج ۱، ص ۱۹۵، چاپ مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۳.
.۲۸ - کوه جودی در احادیثهمچنین در احادیث کوه جودی نماد فروتنی معرفی شده و در توصیه به این رفتار اخلاقی گفته شده که این کوه ــ به رغم رفعت و بلندی‌اش ــ در برابر امر الاهی فروتنی کرد و ازاین‌رو برگزیده شد تا کشتی نوح بر آن استقرار یابد. [۵۲]
ابن‌ابی‌الدنیا، کتاب التواضع و الخمول، ج۱، ص ۱۵۴، چاپ محمدعبدالقادر احمد عطا، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
[۵۳]
کلینی، اصول الکافی، ج ۲، ص ۱۲۴.
[۵۴]
ابن‌جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ذیل هود: ۴۴، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
در حدیثی دیگر آمده است که سنگهای کعبه از پنج کوه فراهم آمده که یکی از آن‌ها کوه جودی بوده است [۵۵]
عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنَّف، ج ۵، ص ۹۲، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
.۲۹ - اقوال درباره تطبیق مکان جغرافیایی جودیدرباره تطبیق مکان جغرافیایی جودی، در منابع حدیثی و تفاسیر، حتی منابع لغوی، اقوال مختلفی آمده است. در مجموع، جاهای نام برده شده (مثلاً کوهی در موصل، در نزدیکی کوفه ، قَرْدی'، آمِد، جزیره (ابن‌عمر)) [۵۶]
طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج ۱، ص ۱۸۹.
[۵۷]
طبری، جامع طبری ذیل هود: ۴۴.
[۵۸]
ابن‌جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ذیل هود: ۴۴، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۵۹]
مجلسی، بحار الانوار، ج ۱۱، ص ۳۱۳.
[۶۰]
مجلسی، بحار الانوار، ج ۱۱، ص ۳۱۹.
[۶۱]
طباطبائی، المیزان ذیل هود: ۴۴.
همگی بر محدوده مکانی مشخصی دلالت دارند که می‌تواند ناظر به مکان جغرافیایی مشهور باشد. در این میان ابن‌کثیر [۶۲]
ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ذیل هود: ۴۴، بیروت ۱۴۱۲.
آن را با کوه طور مطابق دانسته است.۳۰ - اختلاف نظر در باره مکان نشستن کشتی نوحبا وجود تحقیقات بسیار در دوره اخیر، همچنان درباره تعیین مکان کوهی که کشتی نوح بر آن نشسته اختلاف نظر جدی وجود دارد. اغلب محققان، به ویژه خاورشناسان، با بررسی ضبط نامهای رشته کوههای آرارات در زبانهای مختلف آرامی، سریانی، یونانی، لاتین، ارمنی و ترکی به ارائه فرضیاتی پرداخته‌اند [۶۳]
آرتور جفری، واژگان خارجی از قرآن، ج۱، ص ۱۰۶ـ۱۰۷، بارودا ۱۹۳۸.
[۶۴]
استاندارد بین المللی دائره المعارف کتاب مقدس، اد جفری W Bromiley، ذیل "آرارات"، میشیگان: ویلیام B Eerdmans، ۱۹۷۹ - ۱۹۸۸، SV "آرارات" (توسط W W Gasque).
در این میان برینر بر این نظر است که از قرن چهارم/ دهم مسیحیان غربی عبارت عبری «حارِ آرارات» (کوههای آرارات) در تورات را به اشتباه به «کوه» (به صورت مفرد نه جمع) معنا کرده‌اند و سپس در صدد برآمده‌اند تا بلندترین کوهِ نزدیک به مرزهای ترکیه کنونی با ارمنستان را، که ماسیک نامیده می‌شده، همان کوهی بدانند که کشتی نوح بر آن قرار گرفته است. این در حالی است که نام آرارات برگرفته از واژه اورارتو با ریشه عبری است، این واژه بر پادشاهی در ترکیه شرقی اطلاق می‌شده که هم کوه آرارات و هم جبل جودی را شامل می‌شده است.منابع: (۱) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ. (۲) ابن‌بابویه، کتاب الخصال، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ ش. (۳) ابن‌بطوطه، رحله ابن‌بطوطه، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۴) ابن‌خرداذبه، المسالک و الممالک. (۵) اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم‌البلدان، چاپ رنو و دسلان، پاریس ۱۸۴۰. (۶) محمد بن محمد ادریسی، کتاب نزهه المشتاق فی اختراق الا´فاق، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه. (۷) اصطخری، مسالک و ممالک. (۸) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، کتاب‌المسالک و الممالک. ۹- چاپ ادریان فان‌لیوفن و اندری‌فری، تونس ۱۹۹۲؛ (۱۰) ابوالقاسم بن احمد جیهانی، اشکال‌العالم، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، چاپ فیروز منصوری، تهران ۱۳۶۸ ش. (۱۱) علی جواد، ممالک عثمانیه نک تاریخ و جغرافیا لغاتی، استانبول ۱۳۱۳ـ ۱۳۱۷. (۱۲) عبداللّه بن لطف‌اللّه حافظ‌ابرو، جغرافیای حافظ ابرو، ج ۱، چاپ صادق سجادی، تهران ۱۳۷۵ ش. (۱۳) مقدسی، حدودالعالم. (۱۴) حمداللّه مستوفی، نزهه القلوب. (۱۵) محمد بن عبداللّه حمیری، الروض المعطار فی خبرالاقطار، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴. (۱۶) احمد بن داوود دینوری، الاخبار الطوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۳۶۸ ش. (۱۷) علی بن محمد شابشتی، الدیارات، چاپ کورکیس عواد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۱۸) طبری، تاریخ (لیدن). (۱۹) محمد بن محمود طوسی، عجایب‌المخلوقات، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۵ ش. (۲۰) محمدیوسف غندوز، جزیره ابن‌عمر: منذ تأسیس‌ها حتی الفتح العثمانی، نحو ۲۰۰ـ۹۲۱ ه/ ۸۱۵ ـ۱۵۱۵ م، بیروت ۱۹۹۰. (۲۱) زكریا بن محمد قزوینی، آثارالبلاد و اخبارالعباد، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛ (۲۲) مجمل‌التواریخ و القصص، چاپ محمدتقی بهار، تهران: كلاله خاور، ۱۳۱۸ ش؛ (۲۳) مسعودی، مروج الذهب (بیروت). (۲۴) ناصر خسرو، سفرنامه ناصرخسرو علوی،) برلین۱۳۴۱ (، چاپ افست تهران). (۲۵) نقشه کشور ترکیه، مقیاس ۰۰۰، ۰۰۰، ۲: ۱، تهران: گیتاشناسی. (۲۶) یاقوت حموی. (۲۷) یعقوبی، تاریخ. (۲۸)آرتور جفری، واژگان خارجی از قرآن، بارودا ۱۹۳۸. (۳۱) گای لو عجیب، سرزمینهای خلافت شرقی، لندن ۱۹۶۶. (۳۲) بار اطلس جامع جهان، لندن: کتابها تایمز، ۲۰۰۵. (۳۴) ابن‌ابی‌الدنیا، کتاب التواضع و الخمول، چاپ محمدعبدالقادر احمد عطا، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹. (۳۵) ابن‌جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۳۶) ابن‌حنبل، مسندالامام احمدبن‌حنبل، بیروت: دارصادر؛ (۳۷) ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ ۱۴۲۱/۱۹۹۵ـ۲۰۰۱. (۳۸) ابن‌فهد حلّی، المهذّب البارع فی شرح المختصر النافع، چاپ مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۳. (۳۹) ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت ۱۴۱۲. (۴۰) حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت. (۴۱) عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنَّف، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ (۴۲) طباطبائی، المیزان. (۴۳) طبری، تاریخ طبری (بیروت). (۴۴) طبری، جامع طبری. (۴۵) محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰. (۴۶) محمد بن حسن طوسی، مصباح المتهجد، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۴۷) یحیی بن زیاد فراء، معانی القرآن، ج ۲، چاپ محمدعلی نجار، مصر ۱۹۵۵، چاپ افست تهران: ناصر خسرو. (۴۸) نعمان بن محمد قاضی نعمان، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام، چاپ آصف بن علی‌اصغر فیضی، قاهره) ۱۹۶۳ـ۱۹۶۵ (چاپ افست قم). (۴۹) محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج ۵، جزء۹، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش. (۵۰) کلینی، اصول الکافی. (۵۱) مجلسی، بحار الانوار. (۵۲) استاندارد بین المللی دائره المعارف کتاب مقدس، اد جفری W Bromiley، میشیگان: ویلیام B Eerdmans، ۱۹۷۹ - ۱۹۸۸، SV "آرارات" (توسط W W Gasque). ۳۱ - پانویس
۳۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جودی»، شماره. رده‌های این صفحه : تاریخ انبیاء | تفسیر | حضرت نوح | طوفان نوح | قرآن شناسی | قصص قرآنی | واژگان قرآنی
|