مقولات أن یفعل و أن ینفعل

---

«فعل» در لغت به معنای هر کار و یا عملی استو در اصطلاح فلاسفه یکی از مقولات نسبی می‌باشد.

۱ - تعریف مقوله فعل

---

در تعریف مقولۀ «فعل» یا «ان یفعل» گفته شده است:
«حالت به وجود آمده برای شیء که از تاثیر تدریجی فاعل مادی در مادۀ منفعل حاصل می‌شود».
مانند آفتاب که تدریجا آب را گرم می‌کند. حالتی که از تاثیر تدریجی آفتاب بر آب به وجود می‌آید را مقولۀ «ان یفعل» یا «فعل» می‌گویند.
«انفعال» در لغت به معنای «تاثیر پذیری و منفعل بودن» است. مثلا من کوزه را می‌شکنم و کوزه شکستن را می‌پذیرد. در لغت شکسته شدن کوزه را انفعال می‌نامند؛ همانطور که شکستن کوزه را فعل می‌نامندو در اصطلاح فلاسفه نیز همانند مقولۀ ان یفعل، یکی از مقولات نسبی می‌باشد. در تعریف مقولۀ «انفعال» یا «ان ینفعل» گفته‌اند:
«حالت به وجود آمده برای شیء که از تاثر تدریجی ماده منفعل در برابر فاعل مادی حاصل می‌شود»
مانند آب که تدریجا بوسیلۀ آفتاب گرم می‌شود. پذیرش تدریجی گرما از آفتاب را انفعال یا ان ینفعل می‌گویند. به عبارت دیگر همین که آب اثر فاعل را می‌پذیرد و به صورت تدریجی، حالت جدیدی برای آن به وجود می‌آید و به عبارت دیگر منفعل شدن و متاثر شدن آب در برابر خورشید را انفعال یا ان ینفعل می‌گویند.
از آنجا که تاثیر و تاثر تدریجی، فقط در میان اشیاء مادی تحقق می‌یابد، این دو مقوله اختصاص به مادیات دارند.
با توجه به اینکه موضوع مقولۀ ان یفعل (فعل) تاثیر تدریجی و موضوع مقولۀ ان ینفعل (انفعال) تاثر تدریجی می‌باشد، بکار بردن واژۀ ان یفعل و ان ینفعل بر واژه‌های فعل و انفعال ترجیح دارد. زیرا واژه‌های ان یفعل و ان ینفعل همیشه حکایت از تاثیر و تاثر تدریجی می‌کنند اما واژۀ «فعل و انفعال» گاهی بر تاثیر و تاثر غیر تدریجی هم اطلاق می‌شوند.

۲ - موضع مقوله ان یفعل و ان ینفعل

---

نکته‌ای که نباید از آن غفلت کرد این است که موضوع این دو مقوله پیوسته یکی از مقولات دیگر می‌باشد و ان یفعل و ان ینفعل عارض کیف، کم، وضع، أین، اضافه و... می‌شوند.
مقوله ان یفعل و ان ینفعل عارض همه دیگر مقولات می‌شود. در مقوله «أین» مانند آبی که بصورت تدریجی از مکانی به مکان دیگر منتقل می‌شود. تاثیر تدریجی آب را ان یفعل و تاثیر پذیری قطرات آب با منتقل شدنشان از مکانی به مکان دیگر ان ینفعل می‌نامند. در مقوله اضافه، مانند انسانی که یک جسم را به صورت تدریجی از زمین بر می‌دارد برداشتن تدریجی سنگ توسط انسان از آن جهت که انسان در سنگ تاثیر می‌گذارد مقوله ان یفعل و تاثیرپذیری تدریجی سنگ از انسان، مقوله ان ینفعل می‌باشد. در سایر مقولات نیز می‌توان مواردی از مقوله ان یفعل و ان ینفعل را پیدا کرد.
نکته‌ای که نباید از آن غفلت نمود این است که با توجه به مبنای ملاصدرا در اعراض -که همه اعراض را نحوه وجود جوهر می‌داند- باید گفت در حقیقت مقوله ان یفعل و ان ینفعل نیز نحوه‌هایی از وجود جواهر می‌باشند. حتی زمانی هم که بر اعراض دیگر عارض می‌شوند باز باید گفت در حقیقت نحوه‌های وجود جوهری هستند که موضوع آن اعراض می‌باشند.

۳ - پانویس

---