بنواماجوربَنواَماجور یا بنوماجور یا ابن اَماجور/ ابن ماجور، [۱]
علی بن یوسف قفطی، ترجمه فارسی از قرن یازدهم هجری، ج۱، ص۳۲۰، چاپ بهین دارائی، تهران ۱۳۴۷ ش.
ابوالقاسم عبداللّه (به نوشته ابن یونس: علی بن اماجور (یا ماجور) تُرکی و پسرش ابوالحسن علی، که هر دو منجم بودند.۱ - معرفی اجمالیابوالقاسم و پسرش اهل هرات بودند و نسب آن‌ها به یکی از ترکان فرغانه به نام اَماجور یا ماجور می‌رسید. حدس ا. صاییلی دایر بر خویشاوندی آنان با خانواده اماجور، یکی از امیران دمشق (متوفی ۲۶۴)، احتمالاً درست است، و در عین حال با خاستگاه شرقی آنان منافات ندارد. ابوالحسن دست کم شش بار، و ظاهراً در شیراز، بین ۲۶ ربیع الاول ۲۷۲ و اول محرم ۲۹۷، سیارات را رصد کرد [۲]
ابن یونس، زیج الکبیر الحاکمی، ج۱، ص۱۰۹، نسخه خطی کتابخانه لیدن، ش ۱۴۳.
سومین رصد در ۱۸ شوال ۲۸۸ مشخصاً در شیراز بود، اما زمان‌های اولین، چهارمین و پنجمین آن‌ها هم به تاریخ هجری و هم ایرانی (= یزدگردی) بیان شده است. این خانواده ظاهراً هنگامی که ابوالحسن دوباره بین محرم و رجب ۳۰۶ سیارات را رصد کرد و یافته‌های خود را با محاسبات مبتنی بر جدول‌های حَبَش (حاسب) و بطلمیوس [۳]
ابن یونس، زیج الکبیر الحاکمی، ج۱، ص۹۷ـ ۹۹، نسخه خطی کتابخانه لیدن، ش ۱۴۳.
مقایسه کرد، در بغداد به سر می‌برد. در همان سال ۳۰۶ هجری/ ۲۸۸ یزدگردی (این دو سال در روزهای دوم ذیقعده تا پایان ذیحجه ۳۰۶ مشترک‌اند) بنواماجور قلب الاسد را رصد کردند و آهنگ «تقدیم اعتدالین » را یک درجه در صد سال یافتند. [۴]
ابن یونس، زیج الکبیر الحاکمی، ج۱، ص۱۰۸، نسخه خطی کتابخانه لیدن، ش ۱۴۳.
ابوالحسن، غلامش مُفلِح بن یوسف، و ابوالقاسم، همچنین پنج خسوف و دو کسوف را بین ۱۲ صفر ۳۱۱ و ۱۴ ذیقعده ۳۲۱، محاسبه و سپس نتایج این محاسبات را با رصد خود این پدیده‌ها مقایسه کردند. [۵]
ابن یونس، زیج الکبیر الحاکمی، ج۱، ص۱۰۰ـ۱۰۲، نسخه خطی کتابخانه لیدن، ش ۱۴۳.
سرانجام، این سه تن خورشید را رصد کردند و مشخصه‌های حرکت آن را یافتند، هر چند مقادیری که بنواماجور در زیج بدیع برای این مشخصه‌ها پذیرفته‌اند با مقادیری که مفلح اختیار کرده است تفاوت دارد. [۶]
ابن یونس، زیج الکبیر الحاکمی، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۰۵، نسخه خطی کتابخانه لیدن، ش ۱۴۳.
۲ - رصدهای بنواماجوراز گزارش‌های ابن یونس درباره رصدهای آنان معلوم می‌شود که اهتمام بنواماجور بخصوص متوجه تصحیح جدول‌های حبش بر پایه داده‌های نو بوده است و همچنین به مقادیری که بطلمیوس برای مشخصه‌های نجومی داده بود با آنچه خود اختیار کرده بودند توجه داشتند. می‌دانیم که ابوالقاسم شخصاً با ابن آدمی منجم (متوفی ۳۰۸) تماس داشته، اما هیچ اطلاع دیگری راجع به زندگی شخصی آنان در زندگی‌نامه‌های دوره اسلامی نیامده است [۷]
ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۲۸۰، چاپ فلوگل، لاپیزیگ ۱۸۷۱ـ۱۸۷۲.
[۸]
علی بن یوسف قفطی، ترجمه فارسی از قرن یازدهم هجری، ج۱، ص ۲۲۰ـ۲۲۱، چاپ بهین دارائی، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۹]
علی بن یوسف قفطی، ترجمه فارسی از قرن یازدهم هجری، ج۱، ص ۲۳۱، چاپ بهین دارائی، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۱۰]
علی بن یوسف قفطی، ترجمه فارسی از قرن یازدهم هجری، ج۱، ص ۲۳۴، چاپ بهین دارائی، تهران ۱۳۴۷ ش.
۳ - آثار ابوالقاسم عبدالله ترکیولی در این منابع، فهرستی از آثار منسوب به ابوالقاسم آمده که عبارت است از: کتاب القنّ (؟) که تنها ابن ندیم آن را ذکر کرده است؛ کتاب الزیج الخالص ، کتاب زادالمسافر، کتاب الزیج المُزَنَّر، کتاب الزیج البدیع، که تنها زیجی است که ابن یونس مشخصاً از آن نام برده و شاید منشأ همه گزارش‌های رصدی باشد که او آورده است، کتاب زیج السندهند، که احتمالاً بازنویسی زیج السندهند ابوجعفر محمد بن موسی خوارزمی است، کتاب زیج مَمَرّات و کتاب زیج المرّیخ علی التاریخ الفارسی، که تنها قفطی آن را ذکر کرده است. هیچیک از این آثار برجا نمانده است، اما در نسخه‌های خطی موجود در پاریس، اثری به نام زیج الطیلَسان منسوب به ابوالقاسم علی بن ماجور موجود است که شاید دارای (جدول‌هایی با) آرایه پلکانی مثلثی شکل باشد. در نسخه‌های خطی پاریس و لیدن نیز اثری (منسوب به ابوالقاسم علی بن ماجور) به نام جوامع احکام الکسوفات (کسوفَین) و قِران الکواکب (کوکبَین) وجود دارد. ظاهراً در این اثر به مقارنه‌ای که در ۶۹۹ رخ داده، اشاره شده اما در واقع، در آن سال هیچ مقارنه شایان ذکری روی نداده است. اظهارنظر قطعی درباره میزان اصالت این اثر هنوز ممکن نیست کتاب زیج بدیل نیز تنها در ترجمه فارسی تاریخ الحکما به عبداللّه بن اماجور نسبت داده شده است. ۴ - فهرست منابع(۱) ابن ندیم، کتاب الفهرست، چاپ فلوگل، لاپیزیگ ۱۸۷۱ـ۱۸۷۲. (۲) ابن یونس، زیج الکبیر الحاکمی، نسخه خطی کتابخانه لیدن، ش ۱۴۳. (۳) Caussin de Perceval, "Le livre de la grande table Hakإmite," Notices et extraits des manuscrits , ۷، year ۱۲, ۱۶-۲۴۰;. (۴) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳. (۵) علی بن یوسف قفطی، ترجمه فارسی از قرن یازدهم هجری، چاپ بهین دارائی، تهران ۱۳۴۷ ش. (۶) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Literatur , Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplementband , ۱۹۳۷-۱۹۴۲;. (۷) EI ۲ , sv "Ibn Ama ¦ dju ¦ r" (by J Vernet) ;. (۸) B R Goldstein, "A medieval table for reckoning time from solar altitude," Scripta Mathematica , ۲۷, ۱۹۶۲, ۶۱-۶۶;. (۹) E S Kennedy, A survey of Islamic astronomical tables , Philadelphia, ۱۹۵۶;. (۱۰) A S ¤ ay â l â , The observatory in Islam , Ankara, ۱۹۶۰;. (۱۱) F Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden ۱۹۵۷-, V, ۲۸۲;. (۱۲) H Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Leipzig ۱۹۰۰, ۴۹-۵۰ ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بنواماجور»، شماره۱۹۱۰. |