دمشق

شهر دمشق پایتخت کشور سوریه می باشد. این شهر یکی از شهرهای قدیمی جهان است و آثار باستانی، مساجد، زیارتگاه ها و مراقد بسیاری را در خود جای داده است. مرقد حضرت زینب (علیهاالسلام) و مسجد جامع اموی از مهمترین مکانهای زیارتی دمشق است.

واژه دمشق

واژه «دمشق» یا «دماسکو» «Demascus»، در اصل آرامی، کلدانی یا سریانی قدیم بوده است. در نوشته‌ای «هیروگلیفی» که از پانزده قرن قبل از میلاد به دست آمده، نام «تمسقو» یا «دماسکو» در آن دیده شده است. همچنین نام دماسکو در آثار معبد «کرنک» متعلق به ۱۸ قرن قبل از میلاد نیز به چشم می‌خورد.

برای دمشق اسامی بسیار گفته‌اند. نخستین نام آن «جَلِقْ» و سپس به علت انتساب به جیرون بن سعد بن عاد بن ارم بن سام بن نوح، «جیرون» بوده است. عذراء، بیت رامون، عین الشرق، باب الکعبه، فسطاط المسلمین نیز از نام‌های دیگر آن است.

تاریخچه شهر دمشق

بسیاری از تاریخ نویسان معتقدند که تاریخ بنای شهر دمشق به هزاره سوم قبل از میلاد بازمی گردد و قدیمی ترین اسناد برجای مانده در این خصوص متعلق به تمدن باستانی ایبلا (تپه مریدخ) است که در سال ۱۹۷۵ م. کشف شد و در الواح گلی برجای مانده از این دوران نام شهر دمشق به صورت «دمشقی» آمده است. هیچ گونه اطلاعات مستندی درباره شکل ظاهری شهر در هزار سوم قبل از میلاد و نقش و اهمیت این شهر در آن روزگار وجود ندارد.

تاریخ مکتوب شهر دمشق در نیمه دوم هزاره دوم قبل از میلاد در دوران آموریان آغاز شده است و شهر دمشق در پایان هزاره دوم قبل از میلاد به عنوان پایتخت دولت کوچک آرامی ها وارد عرصه تاریخ می شود. فراوانی آب و زمین های حاصلخیز و آب و هوای معتدل باعث شد که آرامی ها حکومت های محلی کوچک در مناطق مختلف سوریه به وجود آورند. از جمله آن ها حکومت محلی دمشق بود و شهر دمشق به علت وجود رودخانه بردی و مناطق پرباران مورد توجه آرامی ها بود به گونه ای که آرامی ها به آن «دارمیسق» می گفتند که به معنی محل پرآب بوده است.

توسعه شهر دمشق از دوران آرامی ها به تدریج آغاز گردید و روز به روز بر جمعیت و آبادانی آن افزوده شد. در نیمه هزاره اول قبل از میلاد به تدریج آشوری ها قدرت گرفته و امپراتوری خود را بنا نهادند و این امپراتوری توانست دولت کوچک آرامی را در معرض تهدید قرار دهد و بین برخی از پادشاهان آرامی و پادشاهان آشوری جنگ هایی روی داد و عاقبت آشوری ها موفق شدند در سال ۸۴۱ ق.م بسیاری از زمین های شام را تصرف کرده و خود را به ساحل فنیقیه برسانند و دمشق پس از مدتی محاصره، عاقبت در سال ۷۳۴ ق.م توسط «آدد نیراری سوم» سقوط کرد. احتمالاً بقایای شهر آرامی امروزه در بخش غربی شهر دمشق مدفون شده است. مهم ترین بناهای آرامی در شهر دمشق شامل معبد خدای تندر «خدای حدد» و کاخ سلطنتی بوده است که امروزه مسجد اموی بر بقایای معبد حدد ساخته شده است و اثری از قصر سلطنتی آرامی برجای نمانده است.

در قرن هفتم قبل از میلاد کلدانی ها بر شهر دمشق سلطه یافتند و چندی نگذشت که در سال ۵۳۸ ق.م این شهر به تصرف ایرانیان درآمد و در حدود دویست سال در تحت سیطره هخامنشیان قرار داشت و یکی از ایالت های ایران به شمار می رفت تا این که عاقبت در سال ۳۳۳ ق.م اسکندر مقدونی این شهر را به تصرف خود درآورد و پس از وی این شهر در تحت سیطره جانشینان اسکندر یعنی سلوکیان قرار گرفت و آنان توجه زیادی به دمشق داشتند هر چند که پایتخت سلوکیان، شهر انطاکیه بود. در این دوره فرهنگ هلنیستی بر شهر دمشق حاکم بوده و شاهد آمیختگی فرهنگ شرق و غرب در این شهر بوده ایم و در همین دوران زبان یونانی در این شهر رایج و متداول بود. در اواخر دوران یونانی در جنوب سرزمین شام دولت عربی نبطیان که پایتخت آن شهر البتراء بود شکل گرفت، محدوده این دولت شامل زمین های اردن و حوران بود و این دولت موفق شد که در سال ۸۵ ق.م در دوران حکمرانی حارث سوم و در سال ۳۷ م. در دوران حکمرانی حارث چهارم شهر دمشق را به تصرف درآورد.

در سال ۶۴ ق.م سپاهیان رومی وارد دمشق شدند و از این دوره به بعد دمشق یکی از شهرهای وابسته به امپراتوری روم گردید و این شهر در دوران امپراتوری «هادریان» به لقب متروپول یا شهر اصلی دست یافت و بعدها در دوران حکمرانی امپراتوری «سفتیم سیفر» به عنوان مستعمره ای رومی انتخاب شد.

در اواخر قرن چهارم میلادی امپراتوری روم به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شد و دمشق به همراهی سایر شهرهای سرزمین شام در بخش شرقی امپراتوری روم که به امپراتوری بیزانس مشهور شد، واقع گردید. در سال ۶۱۲ م. این شهر به تصرف سپاهیان ساسانی درآمد و مدت پانزده سال در تحت تصرف ایرانیان بود و عاقبت در سال ۶۲۷ م. به وسیله «هرکول» از دست ایرانیان خارج و مجددا به تصرف امپراتوری روم شرقی درآمد، اما چندی نگذشت که در سال ۱۴ قمری (۶۳۵ م.) لشکریان مسلمان به رهبری ابوعبیده جراح و خالد بن ولید این شهر را فتح کردند و این شهر یکی از شهرهای خلافت اسلامی شد.

معاویه در دوران پادشاهی خود این شهر را به عنوان پایتخت حکومت اموی برگزید و در آن قصری به نام قصر سبز بنا کرد. شهر دمشق در طول حکومت اموی ها به عنوان پایتخت به شمار می رفت و پادشاهان اموی به توسعه و عمران شهر پرداخته و قصرهای متعددی در آن بنا کردند و در همین دوران مسجد جامع شهر که به مسجد اموی معروف است ساخته شد.

در سال ۱۳۲ قمری (۷۵۰ م.) حکومت اموی توسط عباسیان منقرض گردید و پایتخت از دمشق به بغداد منتقل گردید و از اهمیت دمشق کاسته شد. در سال ۲۵۴ قمری (۸۶۸ م.) دمشق وابسته به دولت طولونی ها شد که یکی از دولت های وابسته به خلافت عباسی بود و در کشور مصر حکومت می کرد. پس از سقوط حکومت طولونی ها در سال ۲۹۲ قمری (۹۰۴ م.) دمشق دوباره تحت سیطره عباسی ها قرار گرفت و در سال ۳۲۳ قمری (۹۳۴ م.) دولت اخشیدی در مصر و شام قدرت گرفته و دمشق تحت سیطره این دولت قرار گرفت و عاقبت در سال ۳۵۸ قمری (۹۶۸ م.) سپاهیان دولت فاطمی وارد دمشق شدند و این شهر بخشی از امپراتوری فاطمیون شد که پایتخت خود از مهدیه را به شهر قاهره در مصر منتقل کردند.

اهالی شام در دوران حکمرانی فاطمیون بارها بر علیه این دولت شوریدند و اهالی دمشق موفق شدند که در سال ۳۶۳ قمری (۹۷۳ م.) فاطمیون را از دمشق بیرون کنند و در همین اثنا لشکریان امپراتوری روم شرقی از وضعیت استفاده کرده و بخش های بزرگی از سرزمین شام را تصرف کرده و خود را به حمص و بعلبک رساندند، اما چندی نگذشت که فاطمیون موفق شدند که شهر دمشق را دوباره تصرف نموده و در مدت یک قرن بر آن حکمرانی نمایند و در این دوران دمشق شاهد رکود اقتصادی و عدم توجه بوده و فقر و فاقه در آن منتشر شده و بسیاری از اهالی آن به شهرهای دیگر مهاجرت نمودند. دوران حکمرانی فاطمیون بر دمشق از تاریخ ۳۵۸ قمری (۹۶۸ م.) تا ۴۶۸ قمری (۱۰۷۵ م.) به طول کشید. سپس دمشق زیر سلطه سلجوقیان و اتابکان قرار گرفت و در دوران حکومت اتابکان، صلیبی ها به دمشق حمله کردند و شهر دمشق را در سال ۵۴۳ قمری (۱۱۴۹ م.) محاصره کردند، اما حکمران دمشق «معین الدین أنر» در مقابل لشکریان صلیبی مقاوت کرد و باعث نجات شهر از سپاهیان صلیبی گردید.

در سال ۵۴۹ قمری (۱۱۵۴ م.) سلطان نورالدین زنگی شهر دمشق را فتح کرده و آن را به تصرف خود درآورد و این شهر تا سال فوت وی در سال ۵۶۹ قمری (۱۱۷۴ م.) در تحت سیطره وی بود و پس از درگذشت سلطان نورالدین زنگی، درباریان وی صلاح الدین ایوبی را به پادشاهی انتخاب کردند و وی در شهر دمشق مستقر شده و جنگ های زیادی با صلیبی ها نمود و عاقبت نیز در همین شهر درگذشته و مدفون گردید. پس از درگذشت صلاح الدین، جانشینی به الملک العادل رسید و پس از وی بین فرزندان وی اختلاف افتاد و آخرین پادشاه ایوبی که توران شاه نام داشت در سال ۶۴۸ قمری (۱۲۵۰ م.) به قتل رسید و دمشق پس از وی دچار ناآرامی و هرج و مرج گردید و به همین علت مغول ها به رهبری هلاکو در سال ۶۵۸ قمری (۱۲۵۹ م.) به دمشق حمله کردند و اهالی شهر دروازه ها را بسته و به درون باروی شهر پناه بردند و شهر دمشق به مدت یک ماه در برابر حمله مغول ها مقاومت کرد ولی عاقبت توانستند که این شهر را تصرف کنند، اما چندی نپایید که یکی از پادشاهان ممالیک به نام سلطان مظفر قطز موفق شد آنان را در نبرد عین جالوت شکست داده و عقب براند و بدین گونه بود که ممالیک بر دمشق و سرزمین شام چیره شدند و در دوران آنان شهر دمشق توسعه و آبادانی فراوانی یافت و مساجد و مدارس و بیمارستان های متعدد در آن ساخته شد که بسیاری از این اماکن تاریخی تا روزگار ما برجای مانده است.

دولت ممالیک عاقبت با حمله سلطان عثمانی سلیم اول در سال ۹۲۲ قمری (۱۵۱۶ م). از بین رفته و شهر دمشق به همراهی سرزمین شام به مدت پانصد سال به عنوان یکی از ولایات عثمانی به شمار می رفت. در دوران حکومت عثمانی برخی از والیان شام افراد صالح و درستکاری بودند که در دوره حکمرانی آنان شهر دمشق شاهد شکوفایی خاصی بود که از جمله این حکمرانان می توان از ناظم پاشا، مدحت پاشا و اسعد پاشا نام برد. در سال ۱۹۱۴ م. ترکیه عثمانی درگیر جنگ اول جهانی شد و در همین اثنا حرکت ملی گرایانه عربی در دمشق فعال شد، اما دولت عثمانی به شدت با آن برخورد کرده و در روز ششم می ۱۹۱۶ دولت عثمانی رهبران این حرکت را دستگیر نموده و در میدان مرجه دمشق اعدام کرد و از همان روز این میدان به نام میدان شهدا معروف گردید.

در دهم ژوئن ۱۹۱۶ م. انقلاب ملی‌گرایانه سوریه بر علیه عثمانی شعله‌ور گردید و در اول اکتبر ۱۹۱۸ م. شبه‌نظامیان سوریه وارد دمشق شدند و عثمانی ها را از آن جا بیرون کردند و اولین مجلس ملی سوریه در دمشق تشکیل شده و در طی جلسات خود در روزهای هفتم و هشتم مارس ۱۹۲۰ م. فیصل بن حسین را به عنوان پادشاه سوریه انتخاب نمود. اما چندی نگذشت که سرزمین شام به تصرف نیروهای فرانسوی درآمد و استعمار فرانسه سعی کرد تا با سرکوب قیام های مردمی بر این کشور چیره شود، اما اهالی دمشق یوغ بردگی را نپذیرفته و در طی قیام های متعدد در طی سال ۱۹۲۵-۱۹۲۷ م. مخالفت شدید خود را با استعمار فرانسه اعلام نمودند و در سال ۱۹۳۶ م. اعتصاب دسته جمعی اهالی شام در مبارزه با استعمار فرانسه زبانزد خاص و عام گردید.

با آغاز جنگ جهانی دوم و شکست فرانسه در این جنگ، قیام اهالی دمشق فزونی یافت و در روز ۲۹ ماه می ۱۹۴۵ م. به اوج خود رسید و این شورش ها باعث شد که عاقبت استعمار فرانسه در مقابل پایداری مردم سوریه تسلیم شده و در روز ۱۷ آوریل ۱۹۴۶ از سوریه خارج شود. شهر دمشق پس از استقلال به عنوان پایتخت جمهوری عربی سوریه شاهد رشد و شکوفایی فوق العاده ای بود و چهره ای کاملاً دگرگون به خود گرفته است و امروزه این شهر بیش از شش میلیون نفر را در خود جای می دهد و یکی از پایتخت های مهم جهان عرب به شمار می رود.

آثار سیاحتی زیارتی دمشق

۱. مرقد حضرت زینب کبری علیهاالسلام:

یکی از زیارتگاه‌های بسیار مهم و مورد توجه همه مذاهب اسلامی در دمشق، مرقد و آرامگاه حضرت زینب کبری علیهاالسلام، دختر امیرمؤمنان علیه السلام است که همواره خیل مشتاقان و ارادتمندان آن بانوی فداکار و بزرگوار از سرزمین‌های اسلامی به ویژه ایران، برای زیارت قبر او عازم این سرزمین هستند.

۲. مقام و مقبره حضرت رقیه علیهاالسلام:

از زیارتگاه‌هایی که پس از مقبره حضرت زینب علیهاالسلام مورد توجه شیعه قرار دارد، مقبره و حرم «حضرت رقیه علیهاالسلام»، دختر معصوم و کودک خردسال امام حسین علیه السلام است.

۳. مسجد اموی دمشق:

مسجد اموی، از شاهکارهای درخشان تمدن و فرهنگ اسلامی است و پیشینه آن به دوران هزار و سیصد ساله اسلامی محدود نمی‌شود. بلکه ریشه و بنیانی دیرینه، به بلندای چهار هزار سال در تاریخ بشریت دارد و در حقیقت بیانگر سیر و تاریخچه تحول و دگرگونی ادیان و مذاهب است.

۴. مقام رأس الحسین علیه السلام:

هنگامی که کاروان اسرای اهل بیت و سرهای بریده شهدا را به سمت دمشق می‌بردند، سر مبارک امام حسین علیه السلام در پایان همه سرها و مقابل زنان و اهل بیت حرکت داده می‌شد. پس از ورود کاروان، یزید لعنة الله علیه، سر مبارک را طلبید، آن را در حالی که در تشتی از طلا بود در مقابل او گذاشتند، زنان در پشت آن نشسته، سکینه و فاطمه به آن می‌نگریستند و می‌گریستند. سپس مردم به داخل مسجد آمدند، یزید با چوب بر دندان‌های مبارک می‌زد و می‌گفت: امروز در مقابل روز بدر!

ابوبرزه اسلمی به یزید می‌گفت: این چوب را از لب‌ها بردار که پیامبر صلی الله علیه و آله را دیدم بر این لب‌ها بوسه می‌زد. آن‌گاه به فرمان یزید سر مبارک را از مجلس بیرون برده و به همراه سایر سرهای شهدا، سه روز بر باب القصر آویزان کردند. پس از آن مدت، سر مبارک امام حسین علیه السلام را پایین آورده و در گوشه شمال شرقی مسجد در اتاقکی قرار دادند. این سر چند روز در این مکان قرار داشت. بعدها در آن جا به یادبود این حادثه غم‌انگیز بقعه‌ای ساختند که به «رأس الحسین علیه السلام» مشهور شد.

این مکان در کنار محراب و مسجد «امام زین العابدین علیه السلام» در داخل اتاقی به ابعاد ۴×۳ متر قرار دارد و در جدار داخلی گنبد آن، اسامی ائمه علیهم السلام نقش بسته است. در داخل شبستان مقام امام سجاد علیه السلام قابی از نقره و بسیار کوچک به اندازه سر یک انسان در داخل دیوار به یاد محل قراردادن سر مبارک حضرت جاسازی شده است. در سمت چپ این قاب نقره‌ای، شبستان و یا اتاقی که از آن یاد کردیم به وسیله دری آهنین جدا می‌شود. در سمت چپ آن ضریحی کوچک از نقره و به صورت مستطیل با ابعاد ۵/۱×۱ متر دیده می‌شود. داخل این ضریح، پایه‌ای مستقر شده و بالای آن سنگی با پوشش قرمز رنگ که قرار داده شده است.

۵. قبرستان باب الصغیر:

قبرستان باب الصغیر، از قبرستان‌های بسیار مهم و تاریخی دمشق است. این گورستان در نزدیکی «باب الصغیر»، واقع است که از دروازه‌های اصلی شهر قدیمی دمشق به شمار می‌رود. این مکان مدفن ده‌ها نفر از امامزادگان، صحابه گرانقدر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، سرهای شهدای کربلا، علمای بزرگ اسلام و شیعه، سادات جلیل‌القدر، مورخان و محدثان و صدها تن از بزرگان و رجال اسلامی است. در ادامه به مشهورترین قبور آن اشاره می‌گردد.

۶. قبر سکینه دختر امام حسین علیه السلام:

آمنه، ملقب به «سکینه» یکی از دختران حضرت امام حسین علیه السلام بود که در حادثه جانفزای کربلا حضور داشت. مادر وی «رباب بنت امرءالقیس» بوده است. سکینه با عبدالله بن حسن علیه السلام یا حسن بن حسن علیه السلام ازدواج کرد، لیکن همسرش قبل از زناشویی با او در کربلا به شهادت رسید. او به همراه خواهرش فاطمه و عمه‌اش زینب و سایر اهل بیت امام حسین علیه السلام به اسارت درآمده و به دمشق وارد شد. او در سال ۱۱۷ هجری؛ یعنی در سن هفتاد و چند سالگی وفات یافت.

۷. قبر ام‌کلثوم، دختر امام علی علیه السلام:

در کنار مرقد سکینه ـ دختر امام حسین علیه السلام ـ قبر ام‌کلثوم، دختر امام علی علیه السلام است.

۸. قبر منسوب به فاطمه صغری دختر امام حسین علیه السلام:

فاطمه صغری ـ دختر امام حسین علیه السلام ـ از «ام‌اسحاق، بنت طلحة بن عبیدالله» بوده است. وی در سی‌ام هجری به دنیا آمد و در واقعه کربلا نیز سی سال سن داشته است. لذا می‌توان گفت: فرزند ارشد امام حسین علیه السلام بوده است.

۹. قبر عبدالله بن جعفر الصادق علیه السلام:

قبر عبدالله فرزند گرامی امام صادق علیه السلام، کمی بالاتر از قبر فاطمه صغری و در سمت چپ آن است که گنبدی کوچک به رنگ سبز دارد و داخل آن تابوتی چوبین با محفظه‌ای فلزی دیده می‌شود.

۱۰. قبر عبدالله بن سجاد علیه السلام:

معروف به عبدالله باهر ـ در کنار دیواره شرقی باب الصغیر، البته در بیرون از قبرستان و پس از درِ اصلی قرار دارد. این مزار دارای صحن و گنبد سبز و شبستان نسبتاً بزرگی است. اطراف مقبره و مرقد او که در ۱۳۳۰ هـ.ق بازسازی شده است. دیواری کشیده‌اند که آن را از قبرستان جدا ساخته‌اند.

۱۱. مدفن سرهای شهدای کربلا در باب الصغیر.

۱۲. مقابر صحابه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله.

پانویس