تحصنپناه بردن به جای مورد احترام مانند مزار امام و امامزاده، و نیز نوعی اقامت یا توقف دسته جمعی در یک مکان مهم مانند خانه شاه یا وزیر یا عالم، به نشانه اعتراض سیاسی را تحصن گویند. ۱ - معنای لغوی تحصناین واژه در لغت به معنای پناه گرفتن در قلعه و در حصارشدن است. [۱]
ذیل واژه، دهخدا، معین.
[۲]
محمد معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه، تهران ۱۳۷۱ش.
تحصن با مفاهیم بست و بست نشینی قرابت معنایی دارد و گاه به معنای بَست و بست نشینی آمده است. [۳]
غلامحسین صدری افشار، نسرین حکمی، ذیل واژه، و نسترن حکمی، فرهنگ زبان فارسی امروز، تهران ۱۳۶۹ش.
۲ - پیشینه تحصنتحصن ابتدا به مفهوم بست نشینی بود [۴]
عباس خالصی، تاریخچه بست و بست نشینی، ص۶۹، تهران ۱۳۶۶ش.
، اما به مرور زمان مفهوم متمایزی پیدا کرد و بیش‌تر در قالب اعتراض سیاسی ظاهر شد، هرچند که بست نشینی نیز گاه همین کارکرد را داشت.
بست نشینی در ابتدا به مفهوم پناه بردن افراد مجرم یا مغضوب یا مظلوم به مکان محترم و غالباً مقدّس، برای دادخواهی یا مصون ماندن از تعرض بود. بتدریج در مکانهای خاص دیگری، همچون زرادخانه ها و اصطبلها و طویله های شاهان و اعیان و سفارتخانه ها و تلگرافخانه ها، نیز بست نشینی می شد. در طی زمان از مفهوم بست نشینی مفاهیم دیگری، همچون تحت الحمایگی و مصونیت و اعتصاب و امان و کاپیتولاسیون و بیمه و تحصن، پدیدار شد که شکل رسمیتر و قانونیتر یافتند. تحت الحمایگی و کاپیتولاسیون در چارچوب حقوق بین الملل و اعتصاب و بیمه و تحصن در قوانین اساسی داخلی، حدود قانونی دارند. [۵]
عباس خالصی، تاریخچه بست و بست نشینی، ص۱۷، تهران ۱۳۶۶ش.
[۶]
عباس خالصی، تاریخچه بست و بست نشینی، ص۵۸، تهران ۱۳۶۶ش.
[۷]
عباس خالصی، تاریخچه بست و بست نشینی، ص۷۷، تهران ۱۳۶۶ش.
۲.۱ - در دوره قاجارتا اواسط دوره قاجار غالباً برای دادخواهی بست نشینی می شد، اما با تحولات سریع و رشد آگاهیهای سیاسی و اجتماعی ــ که عمدتاً بر اثر تماس با غرب صورت گرفت ــ مکانهای امن و خاص، محل اعتراضهای سیاسی علیه دولت شد. علاوه بر این، برخی از مراکز همچون سفارتخانه ها و تلگرافخانه ها ــ که از طریق امتیازات اقتصادی به کشورهای خارجی واگذار شده بود ــ بتدریج به عنوان مراکز تبلیغاتی آن کشورها به محل تحصن مخالفان دولت تبدیل شد. [۸]
جمشید بهنام، ایرانیان و اندیشه تجدد، ص۳۷، تهران ۱۳۷۵ش.
نفوذ اندیشه های تجددطلبی از کشورهای اروپایی و قفقاز ، زمینه ساز ایجاد و گسترش تشکلها و اتحادیه های سیاسی و اقتصادی شد که از آن به بعد هسته اصلی مبارزات سیاسی را در قالب اعتصاب و تحصن شکل دادند. [۹]
حبیب لاجوردی، اتحادیه های کارگری و خودکامگی در ایران، ص۳ به بعد، ترجمه ضیاء صدقی، تهران ۱۳۶۹ش.
در ۱۲۶۴/ ۱۸۴۸ اعیان و بزرگان کشور از ظلم حاجی میرزا آقاسی، وزیر محمدشاه، به سفارت انگلیس و روس پناهنده شدند و در آنجا بست نشستند و خواستار عزل او از محمدشاه شدند. از آن زمان تحصن در سفارتخانه ها برای اعتراض به دولت رایج گردید. [۱۰]
بریتانیا، وزارت امور خارجه، ج۱، ص۸ـ۹، کتاب آبی : گزارشهای محرمانه وزارت امور خارجه انگلیس در باره انقلاب مشروطه ایران، چاپ احمد بشیری، تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۹ش.
۲.۲ - در دوره ناصرالدین شاهاز دوره ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ـ۱۳۱۳) اعتراضات سیاسی در قالب تحصن بیش‌تر شد. استبداد مقامات پایینتر و فشار حکام بر رعایا و فقدان عدالتخانه و نهادهای قانونی، بر میزان تحصنها افزود. قدرتهای خارجی نیز گاهی برای فشار آوردن به شاهان قاجار، مردم را به تحصن برمی انگیختند. [۱۱]
عباس خالصی، تاریخچه بست و بست نشینی، ص۹۵ـ۹۶، تهران ۱۳۶۶ش.
[۱۲]
رسول جعفریان، بست نشینی مشروطه خواهان در سفارت انگلیس، ص۵۶ـ۵۷، تهران ۱۳۷۸ش.
رشد آگاهی سیاسی مردم نیز، تشکلها و گروههای اجتماعی و اقتصادی و مذهبی ــ همچون اصناف و روحانیان ــ را وارد سیاست کرد که سهم مهمی در ایجاد تحصنها داشتند. ۳ - مهم‌ترین تحصنهای سیاسیمهمترین تحصنهای سیاسی، در دوره قاجار و قبل از مشروطیت بود که در پیروزی نهضت مشروطه اثر مهمی داشت و از جمله آنهاست تحصن تجار در سفارت انگلیس به منظور درخواست از مظفرالدین شاه (حک : ۱۳۱۳ـ۱۳۲۴) برای تأسیس مجلس و اجرای احکام شرع و برقراری عدل و آزادی . [۱۳]
عباس خالصی، تاریخچه بست و بست نشینی، ص۱۶۳ـ۱۷۰، تهران ۱۳۶۶ش.
۳.۱ - تحصن در سفارت انگلیستحصن در سفارت انگلیس نخستین اقدام دسته جمعی سیاسی اصناف بود. [۱۴]
احمد اشرف، «نظام صنفی، ص۲۷، جامعه مدنی و دموکراسی در ایران»، گفتگو، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۵).
و بیش از پانصد صنف مختلف در آنجا تحصن کرده بودند [۱۵]
احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ص۱۱۰، تهران ۱۳۶۳ش.
[۱۶]
محمدآقا ایروانی، (منتخبات از) تاریخ مشروطه ایران، ص۷۸، در دو رساله در باره انقلاب مشروطیت ایران، چاپ عبدالحسین زرین کوب و روزبه زرین کوب، تهران : سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۸۰ش.
تحصن در سفارت انگلیس برای درخواست آزادی چنان بود که تعجب فرنگیان را برانگیخت. [۱۷]
محمدآقا ایروانی، (منتخبات از) تاریخ مشروطه ایران، ص۸۹ ـ۹۰، در دو رساله در باره انقلاب مشروطیت ایران، چاپ عبدالحسین زرین کوب و روزبه زرین کوب، تهران : سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۸۰ش.
انگلیسیها این عمل را به سنّت بست نشینی ایرانیان نسبت می دادند. [۱۸]
بریتانیا، وزارت امور خارجه، ج۱، ص۸، کتاب آبی : گزارشهای محرمانه وزارت امور خارجه انگلیس در باره انقلاب مشروطه ایران، چاپ احمد بشیری، تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۹ش.
۳.۲ - تحصن تجار در حرم حضرت عبدالعظیماز دیگر تحصنهای سیاسی تحصن تجار در حرم حضرت عبدالعظیم برای اعتراض به مسیو نوز بلژیکی رئیس گمرک ایران و تحصن در حرم حضرت عبدالعظیم پس از مهاجرت کبرا برای تأسیس عدالتخانه و مخالفت با عین الدوله، صدراعظم مظفرالدین شاه بود. [۱۹]
عباس خالصی، تاریخچه بست و بست نشینی، ص۱۵۹، تهران ۱۳۶۶ش.
[۲۰]
عباس خالصی، تاریخچه بست و بست نشینی، ص۱۶۲ـ۱۶۳، تهران ۱۳۶۶ش.
پس از انقلاب مشروطه، تحصن رسمیتر شد. در پی مخالفت محمدعلی شاه (حک : ۱۳۲۴ـ۱۳۲۷) با مشروطیت ، مردم در سفارت عثمانی و حرم حضرت عبدالعظیم تحصن کردند تا او را به پذیرش مشروطه وادارند. [۲۱]
عباس خالصی، تاریخچه بست و بست نشینی، ص۱۷۲ـ۱۷۳، تهران ۱۳۶۶ش.
لیاخوف، فرمانده قزاقان، برای جلوگیری از تحصن مردم در سفارت انگلیس، آنجا را به محاصره درآورد و شایع کرد که اگر کسی به سفارت انگلیس پناهنده شود، مجلس و سفارت را به توپ خواهد بست. [۲۲]
باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۵۱، تهران.
جمعی از مجاهدان تبریز به رهبری ستارخان و باقرخان در شَهبَندَرخانه (گمرک) آن شهر تحصن کردند و خواستار پایان دادن به دخالت روسها شدند. [۲۳]
اسماعیل امیرخیزی، قیام آذربایجان و ستارخان، ص۳۶۹ـ۳۷۱، تبریز ۱۳۳۹ش.
در پنجم ربیع الاخر ۱۳۳۳/ یکم اسفند ۱۲۹۴ عده ای از کارکنان دولت به علت نرسیدن حقوق ، به تحریک سفارت روس در محل ییلاقی این سفارت در زرگنده تحصن کردند. در ششم شوال ۱۳۳۶/ ۲۵ تیر ۱۲۹۷ عده زیادی از علما ، از جمله آیت اللّه سیدحسن مدرس ، در حرم حضرت عبدالعظیم تحصن کردند و با تشکیل جلسات و ایراد سخنرانی از احمدشاه عزل صمصام السلطنه ، رئیس الوزرا، را خواستند که بر اثر آن صمصام السلطنه عزل شد. در هجدهم و نوزدهم اسفند ۱۳۰۰، به دنبال توقیف مطبوعات، مدیران آن‌ها در سفارت روس و حرم حضرت عبدالعظیم تحصن کردند. پس از قتل میرزاده عشقی، شاعر و روزنامه نگار معروف، عده ای از مدیران جراید پایتخت که مخالف دولت بودند در چهاردهم تیر ۱۳۰۳ در مجلس متحصن شدند. [۲۴]
باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۰۹، تهران.
[۲۵]
باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۲۵ـ۱۲۶، تهران.
[۲۶]
باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۶۸، تهران.
[۲۷]
باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۸۹، تهران.
در ششم آبان ۱۳۰۴ جمع کثیری از مردم تهران و تشکلهایی همچون جامعه انتقام ملی، اتحادیه اصناف تهران، کمیته نهضت ملی کرمان، جمعیت آذربایجانیها، هیئت تجار پایتخت، جمعیت زردشتیان، مازندرانیهای مقیم پایتخت و هیئت علمیه تهران، در مدرسه نظام و همچنین در خانه رضاخان ــ که در آن زمان رئیس الوزرا و فرمانده کل قوا بود ــ تحصن کردند و برانداختن سلطنت قاجار و تشکیل مجلس مؤسسان را تقاضا نمودند. [۲۸]
گاهنامه پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی : فهرست روزبروز وقایع سیاسی، نظامی، ج۱، ص۴۸، اقتصادی و اجتماعی ایران از ۳ اسفند ۲۴۷۹ تا ۳۰ اسفند ۲۵۳۵، (تهران ۱۳۵۵ش).
در ۲۸ مهر ۱۳۰۴ عده ای از مردم در تلگرافخانه تبریز تحصن کردند و عزل احمدشاه و به سلطنت رسیدن رضاخان را خواستار شدند. [۲۹]
باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۹۷، تهران.
۴ - تحصن در زمان رضاشاهدر حکومت رضاشاه (۱۳۰۴ـ۱۳۲۰ش) تحصن موقوف شد. در فروردین ۱۳۰۷ همسر رضاشاه و گروهی از زنان دربار برای حضور در مراسم نوروزی وارد حرم حضرت معصومه علیهاالسلام شدند و چون در غرفه بالای ایوانِ آیینه بی چادر نشستند، مردم به آنان اعتراض کردند. یکی از سادات، مردم را تهییج نمود که به غرفه ها بریزند و خانواده شاه را از حرم بیرون کنند. روز بعد رضاشاه در واکنش به این عمل با چکمه وارد حرم شد و افراد گارد عده ای از زایران را زدند و آیت اللّه محمدتقی بافقی را، که سهم عمده ای در این اعتراض داشت، دستگیر کردند. از همین زمان هرگونه تحصن ممنوع شد. [۳۰]
حسین مکی، تاریخ بیست ساله ایران، ج۴، ص۲۸۵ـ۲۸۶، ج۴، تهران ۱۳۶۲ش.
[۳۱]
سلیمان بهبودی، «خاطرات سلیمان بهبودی : بیست سال با رضاشاه»، ص۳۳۲ـ۳۳۳، در رضاشاه : خاطرات سلیمان بهبودی، شمس پهلوی، علی ایزدی، چاپ غلامحسین میرزاصالح، تهران ۱۳۷۲ش.
[۳۲]
علی اصغر حکمت، سی خاطره از عصر فرخنده پهلوی، ص۲۰۳، (تهران) ۱۳۵۵ش.
۵ - تحصن در زمان محمدرضاشاهدر دوره محمدرضاشاه (۱۳۲۰ـ۱۳۵۷ش) تا ۱۳۴۲ش تحصنهای گسترده ای در اعتراض به حکومت او شد، ولی از آن تاریخ به بعد، اعتراضات بیش‌تر به صورت تظاهرات و درگیریهای مستقیم مردم و حکومت درآمد. در ۲۲ دی ۱۳۲۵ بسیاری از رجال و معاریف همچون سیدحسن امامی امام جمعه تهران، آیت اللّه حاج سیدرضا فیروزآبادی ، دکتر محمد مصدق ، دکتر احمد متین دفتری، سیدمهدی فرخ و سیدمحمدصادق طباطبایی، در اعتراض به انتخابات دوره پانزدهم مجلس در دربار تحصن کردند. در ۲۲ مهر ۱۳۲۸ دکتر مصدق به اتفاق عباس خلیلی مدیر روزنامه اقدام، ابوالحسن عمیدی نوری مدیر روزنامه داد، حسین فاطمی مدیر روزنامه باختر امروز، احمد ملکی مدیر روزنامه ستاره، جلالی نایینی مدیر روزنامه کشور، حسین مکی، سیدعلی شایگان، کریم سنجابی، آیت اللّه غروی و ارسلان خلعتبری در اعتراض به انتخابات مجلس شانزدهم در دربار تحصن کردند. این دو تحصن نتیجه ای نداشت. [۳۳]
باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۴۰۰، تهران.
[۳۴]
باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۴۲۵ـ۴۲۶، تهران.
در اواخر حکومت دکتر مصدق، در پی اعلام همه پرسی برای انحلال مجلس شورای ملی، شمار زیادی از نمایندگان مجلس برای همراهی با دولت استعفا کردند، ولی گروهی از مخالفان دولت در مجلس، از جمله دکتر بقایی و حائری زاده برای خنثی کردن این اقدام با تحصن در مجلس مجدداً رأی گیری کرده و آیت اللّه کاشانی را به ریاست مجلس برگزیدند. [۳۵]
کورش زعیم و علی اردلان، جبهه ملی ایران : از پیدایش تا کودتای ۲۸ مرداد، ص۲۷۴، تهران ۱۳۷۸ ش.
با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و ایجاد خفقان سیاسی و به دنبال آن با سرکوب قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲، مبارزات سیاسی متحول شد و به برخورد مستقیم حکومت با مردم انجامید. طبعاً در چنین فضایی، اعتراضات سیاسی مسالمت آمیز مانند تحصن ثمری نداشت. با شروع حرکتهای ضدحکومت و تظاهرات عمومی از ابتدای ۱۳۵۷ ش که به پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن همان سال انجامید، چند تحصن نیز صورت گرفت؛ در پنجم دی ۱۳۵۷، ۶۷ تن از استادان دانشگاهها در ساختمان وزارت علوم در تهران تحصن کردند و در همین واقعه، استاد کامران نجات اللهی، عضو هیئت علمی دانشکده پلی تکنیک (دانشگاه امیرکبیر کنونی)، هدف گلوله سربازان گارد شاهنشاهی قرار گرفت و جان سپرد. [۳۶]
۶ دی ۱۳۵۸، روزنامه کیهان.
[۳۷]
۶ دی ۱۳۵۸، روزنامه کیهان.
[۳۸]
۴ دی ۱۳۵۹، روزنامه کیهان.
[۳۹]
۵ دی ۱۳۸۰، روزنامه اطلاعات.
در ۲۱ دی ۱۳۵۷ تعدادی از استادان دانشگاهها در اعتراض به وضع دانشگاه و طرفداری از دانشگاههای مستقل در محوطه دانشگاه تهران تحصن کردند. [۴۰]
۲۱ دی ۱۳۵۷، ص۷، روزنامه اطلاعات.
همچنین در هشتم بهمن ۱۳۵۷ روحانیان در اعتراض به عملکرد حکومت در جلوگیری از ورود امام خمینی (ره) به کشور ، در مسجد دانشگاه تهران تحصن کردند. این تحصن با آمدن امام خمینی در دوازدهم بهمن ۱۳۵۷ پایان یافت. [۴۱]
باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۴۰۰، تهران.
[۴۲]
باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۴۰۲ـ۴۰۳، تهران.
[۴۳]
اکبر خلیلی، گام به گام با انقلاب، ج۱، ص۲۵۱، ج۱، تهران ۱۳۷۵ش.
۶ - فهرست منابع(۱) احمد اشرف، «نظام صنفی، جامعه مدنی و دموکراسی در ایران»، گفتگو، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۵). (۲) اسماعیل امیرخیزی، قیام آذربایجان و ستارخان، تبریز ۱۳۳۹ش. (۳) محمدآقا ایروانی، (منتخبات از) تاریخ مشروطه ایران، در دو رساله در باره انقلاب مشروطیت ایران، چاپ عبدالحسین زرین کوب و روزبه زرین کوب، تهران : سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۸۰ش. (۴) بریتانیا، وزارت امور خارجه، کتاب آبی : گزارشهای محرمانه وزارت امور خارجه انگلیس در باره انقلاب مشروطه ایران، چاپ احمد بشیری، تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۹ش. (۵) سلیمان بهبودی، «خاطرات سلیمان بهبودی : بیست سال با رضاشاه»، در رضاشاه : خاطرات سلیمان بهبودی، شمس پهلوی، علی ایزدی، چاپ غلامحسین میرزاصالح، تهران ۱۳۷۲ش. (۶) جمشید بهنام، ایرانیان و اندیشه تجدد، تهران ۱۳۷۵ش. (۷) رسول جعفریان، بست نشینی مشروطه خواهان در سفارت انگلیس، تهران ۱۳۷۸ش. (۸) علی اصغر حکمت، سی خاطره از عصر فرخنده پهلوی، (تهران) ۱۳۵۵ش. (۹) عباس خالصی، تاریخچه بست و بست نشینی، تهران ۱۳۶۶ش. (۱۰) اکبر خلیلی، گام به گام با انقلاب، ج۱، تهران ۱۳۷۵ش. (۱۱) دهخدا، معین. (۱۲) کورش زعیم و علی اردلان، جبهه ملی ایران : از پیدایش تا کودتای ۲۸ مرداد، تهران ۱۳۷۸ ش. (۱۳) غلامحسین صدری افشار، نسرین حکمی، و نسترن حکمی، فرهنگ زبان فارسی امروز، تهران ۱۳۶۹ش. (۱۴) باقر عاقلی ، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی ، تهران ۱۳۷۶ش. (۱۵) احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، تهران ۱۳۶۳ش. (۱۶) گاهنامه پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی : فهرست روزبروز وقایع سیاسی، نظامی، اقتصادی و اجتماعی ایران از ۳ اسفند ۲۴۷۹ تا ۳۰ اسفند ۲۵۳۵، (تهران ۱۳۵۵ش). (۱۷) حبیب لاجوردی، اتحادیه های کارگری و خودکامگی در ایران، ترجمه ضیاء صدقی، تهران ۱۳۶۹ش. (۱۸) محمد معین، فرهنگ فارسی، تهران ۱۳۷۱ش. (۱۹) حسین مکی، تاریخ بیست ساله ایران، ج۴، تهران ۱۳۶۲ش. (۲۰) باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران. (۲۱) روزنامه کیهان. (۲۲) روزنامه اطلاعات. ۷ - پانویس
۸ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تحصن»، شماره۳۳۳۰. |