محرابیکی از قسمت‌های معنوی مساجد، محراب نام دارد که از تقدس خاصی برخوردار است. محراب که به معنای محل جنگ، صدر مجلس و محل ایستادن امام جماعت در مسجد است، به معنای غرفه و اطاقک هم می‌باشد و محراب به این معنی، در زمان پیامبر نبوده و در عهد خلفای بعد از زمان عمر بن عبدالعزیز به بعد ساخته شده است. و اگر در برخی روایات هم تعبیر "محراب النبی" بیان شده، منظور محل نماز و مصلای ایشان است. ۱ - معنای لغوی محرابدر مورد معنای لغت "محراب" میان علما و مفسرین اختلاف نظر وجود دارد. راغب می‌گوید: "محراب مسجد را از آن روی محراب گفته‌اند که محل جنگ با شیطان و هوای نفس است. و برخی گفته‌اند: محراب را از این جهت محراب می‌نامند که انسان باید در آن، حریب – عاری - از اشتغالات دنیوی و پریشانی خاطر باشد. و عده‌ای معتقدند اصل کلمه محراب به معنای صدر مجلس در خانه است. سپس صدر مسجد را نیز محراب نامیده‌اند. و عده‌ای برعکس گفته‌اند: اصل محراب در مورد مسجد است و این اسم مخصوص به صدر مسجد بوده سپس صدر اتاق را هم به محراب مسجد تشبیه نموده‌اند و گویا این قول صحیح‌تر به نظر می‌رسد. ۲ - لفظ محراب در قرآناز برخی آیات قرآن مجید استفاده می‌شود که در شرایع قبل نیز مکانی به عنوان محراب و محل عبادت وجود داشته است، هر چند کیفیت این مکان‌ها که از چه شکل و خصوصیاتی برخوردار بوده‌اند، برای ما روشن نیست. قرآن کریم درباره حضرت سلیمان (علیه‌السّلام) می‌فرماید: "یَعْمَلُونَ لَهُ مَا یَشاءُ مِن محَرِیب وَ تَمَثِیلَ وَ جِفَانٍ کالجَْوَابِ وَ قُدُورٍ رَّاسِیَتٍ اعْمَلُوا ءَالَ دَاوُدَ شکْراً وَ قَلِیلٌ مِّنْ عِبَادِی الشکُورُ. " آن متخصصان برای او هر چه می‌خواست: از محراب‌ها و مجسمه‌ها و ظروف بزرگ مانند حوضچه‌ها و دیگ‌های چسبیده به زمین می‌ساختند. ای خاندان داود، شکرگزار باشید. که از بندگان من اندکی سپاسگزارند. محراب به معنای اطاقکی در بسته نیست، بلکه جای امام جماعت مسجد می‌باشد. محراب از جنگیدن (حرب) گرفته شده است، زیرا نمازگزار، با یافتن حضور قلب، در عبادت، با شیطان و با نفس خود می‌جنگد. و در شان حضرت زکریا (علیه‌السّلام) می‌فرماید: "فنادته الملائکة و هو قائم یصلی فی المحرابان الله یبشرک بیحیی مصدقا بکلمة من الله و سیدا و حصورا و نبیاً من الصالحین. " پس در حالی که وی ایستاده (و) در محراب (خود) دعا می‌کرد، فرشتگان، او را ندا در دادند که: خداوند تو را به (ولادت) یحیی- که تصدیق کننده (حقانیت) کلمة الله (حضرت عیسی) است، و بزرگوار و خویشتن‌دار و پیامبری از شایستگان است- مژده می‌دهد. و نیز در مورد حضرت مریم (علیهاالسلام) می‌فرماید: "فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسنٍ وَ اَنبَتَهَا نَبَاتاً حَسناً وَ کَفَّلَهَا زَکَرِیَّا کلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَکَرِیَّا الْمِحْرَاب وَجَدَ عِندَهَا رِزْقاً قَالَ یَا مَرْیَمُ اَنی لَکِ هَذَا قَالَت هُوَ مِنْ عِندِاللهِ اِنَّ اللهَ یَرْزُقُ مَن یَشاءُ بِغَیرِ حِسابٍ. " پس پروردگارش وی (مریم) را با حسن قبول پذیرا شد و او را نیکو بار آورد، و زکریا را سرپرست وی قرار داد. زکریا هر بار که در محراب بر او وارد می‌شد، نزد او - نوعی - خوراکی می‌یافت. می‌گفت: "ای مریم، این از کجا برای تو آمده است؟ او در پاسخ می‌گفت: این از جانب خداست، که خدا به هر کس بخواهد، بی‌شمار روزی می‌دهد. " "محراب" محل ویژه‌ای است که در معبد برای امام آن معبد یا افراد خاصی در نظر گرفته می‌شود و برای نام‌گذاری آن به این اسم، جهاتی ذکر کرده‌اند که از همه بهتر، سه جهت زیر است: ۱. نخست این که از ماده "حرب" به معنی جنگ گرفته شده است چون مومنان، در این محل به مبارزه با شیطان و هوس‌های سرکش برمی‌خیزند. ۲. دیگر این که "محراب" اصولاً به معنی بالای مجلس است و چون محل محراب را در بالای معبد قرار می‌دهند به این نام نامیده شده است. در ضمن باید توجه داشت که وضع محراب در میان بنی‌اسرائیل چنانکه گفته‌اند با وضع محراب‌های ما تفاوت داشت، آنها محراب را از سطح زمین بالاتر می‌ساختند به طوری که چند پله می‌خورد و اطراف آن مانند دیوارهای اطاق، آن را محفوظ می‌کرد به طوری که افرادی که در داخل محراب بودند، از بیرون کمتر دیده می‌شدند. ۳. محراب به معنی تمام معبد است که جایگاه مبارزه با هوای نفس و شیطان بوده است. ۳ - نخستین محراب و مقصوره"مقصوره" اطاقکی بود که یک دریچه داشت و مردم، از آنجا به پیش‌نماز نگاه می‌کردند و عثمان، اولین کسی بود که در مسجد، مقصوره ساخت. و این به دنبال کشته شدن عمر بود که مقصوره‌ای کوچک ساخت که داخل آن جای می‌گرفت و نماز می‌خواند. [۵]
جبوری، کامل سلمان، مساجد الکوفه، ص۱۶.
در این رابطه به عنوان مثال، عمل مروان بن حکم، خلیفه اموی، قابل ذکر است. وی به دنبال حادثه سوء قصدی که به او شد و کسی با چاقو به او حمله کرد و قصد ترورش را داشت و بالاخره دستگیر و زندانی و پس از مدتی، اعدام شد، به فکر ساختن مقصوره‌ای محکم افتاد و مروان، اولین کسی بود که در مسجد، مقصوره را با سنگ‌های نقش و نگاردار ساخت و برایش دریچه قرار داد. معاویه هم بعد از ماجرای سوء قصدی که به او شد، در مسجد، مقصوره درست کرد. [۶]
جبوری، کامل سلمان، مساجد الکوفه، ص۱۶.
محراب و محاریب و مقاصیری در شرع، نهی شده که بنای جبارین از ترس بوده و مامومین، آنها را درک نمی‌کردند. نخستین محراب را عثمان به منظور جلوگیری از خطر از خشت ساخت. گفته‌اند: مروان بعد از این‌که با کارد، مضروب شد، مقصوره‌ای مشبک در مسجد ساخت. همچنین معاویه در شام، پس از مضروب شدن از یک فرد خارجی، برای حفظ خود مقصوره ساخت. [۷]
مظفری معارف، حسن، تاریخچه و احکام مساجد و مشاهد، ص۳۶.
این نکته که محراب، رزمگاه است نکته بسیار عمیق و آموزنده‌ای است و مسلمان را حتی در حال نماز و عبادت هم، در حال جنگ با عوامل بازدارنده انسان از رشد معنوی و تکامل روحی می‌شمارد. آن کس که در جهاد اکبر و مبارزه با نفس بتواند قوای نفسانی خود را کنترل کرده و با زمام تقوا نفس سرکش را مهار زده و بر آن تسلط یابد، می‌تواند در کوران حوادث و بحران‌های اجتماعی و شدائد و حوادث هم بر سر ایمان و عقیده و مکتب و پاکی و فضائل اخلاقی، استوار و ثابت قدم بماند و انسان با خدا، می‌تواند در جهاد و مبارزه هم گامی بردارد و امت آشنا با مسجد و محراب و منبر، آن آگاهی و صلابت را دارند که با شناخت دوست و دشمن، آینده و تاریخ و نظام متقن اجتماعی را بر اساس مکتب بنا نهند. البته قابل ذکر است که اینگونه محاریب و مقاصیر و اطاقک‌های در بسته که خلفا می‌ساختند، حتی موجب بطلان نماز می‌شدند. در این‌باره امام باقر (علیه‌السّلام) می‌فرماید: نماز اقتدا کنندگان به چنین کسانی در اینگونه موارد صحیح نیست. [۸]
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۵، ص۴۶۰، ح۱.
و اما محراب به معنای اطاقکی در بسته نیست، بلکه جای امام جماعت مسجد می‌باشد. محراب از جنگیدن (حرب) گرفته شده است، زیرا نمازگزار، با یافتن حضور قلب، در عبادت، با شیطان و با نفس خود می‌جنگد. این نکته که محراب، رزمگاه است نکته بسیار عمیق و آموزنده‌ای است و مسلمان را حتی در حال نماز و عبادت هم، در حال جنگ با عوامل بازدارنده انسان از رشد معنوی و تکامل روحی می‌شمارد. آن کس که در جهاد اکبر و مبارزه با نفس بتواند قوای نفسانی خود را کنترل کرده و با زمام تقوا نفس سرکش را مهار زده و بر آن تسلط یابد، می‌تواند در کوران حوادث و بحران‌های اجتماعی و شدائد و حوادث هم بر سر ایمان و عقیده و مکتب و پاکی و فضائل اخلاقی، استوار و ثابت قدم بماند و انسان با خدا، می‌تواند در جهاد و مبارزه هم گامی بردارد و امت آشنا با مسجد و محراب و منبر، آن آگاهی و صلابت را دارند که با شناخت دوست و دشمن، آینده و تاریخ و نظام متقن اجتماعی را بر اساس مکتب بنا نهند. ۴ - محراب نمایی از هنرمحراب بنا به آن بعد معنوی و ملکوتی‌اش و قداست خاصش در یک مسجد، بیش از دیگر جاها مورد اهتمام هنرمندان مسلمان بوده است. و به قول شهید پاک‌نژاد: "محراب محلی است که امام جماعت در آن می‌ایستد، که به اشکال مختلف ساخته می‌شود؛ و به اقسام و انواع، زینت می‌گردد. از کاشی، عاج، طلا، آبنوس و غیره (استفاده می‌شود). صنعتکاران، شاهکار صنعت خود را در محراب نشان می‌دهند. گاه سنگ‌های قیمتی در آن به کار می‌رود که سراسر محراب را می‌پوشاند. معروف‌ترین محراب‌ها مربوط به سلاطین عثمانی در مدینه و در حرم مطهر نبی گرامی است. [۱۰]
پاک‌نژاد، رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج۲، ص۱۱۸.
محراب با توجه به نقوش و خطوط و آیات قرآنی و رنگ‌های زیبا و ترسیم‌های هندسی و تزئینات حفاری شده و گچبری و کاشی کاری و... یک "مجموعه" را تشکیل می‌دهد. محراب در واقع گنجینه‌ای اصلی و سراسر هنر و ظرافت به یادگار مانده در قلب خانه‌های خداست. سند گویایی از نهایت استعداد هنر هنرمندان مسلمان، مجموعه‌ای از بسیاری هنرها و خلاقیت‌ها، از گچبری تا خط و کاشی کاری و دیگر رشته‌های هنر تزئینی. [۱۱]
فصلنامه هنر، وزارت ارشاد، ج۳، ص۱۵۳- ۱۵۴.
به یقین هنرمندان با ایمان و اخلاص مسلمان، خوب آگاه بوده‌اند که محراب را چونان دری گشوده شده به بهشت، در پیش چشم نمازگزاران بر پیش چشم نمازگزاران بر پا نمایند و تزئین کنند، تا آن وقت که تمامی اندیشه‌ها به خالق و همه نگاه‌ها به یک سو روان می‌شود، زیباترین هنر مقابل اقامه کنندگان نماز قرار گیرد. و در یک کلام جمع شدن هنرهای گوناگون در مجموعه‌ای به نام محراب، تجلیگاه ذوق و ابداع هنر مسلمین می‌باشد. ۵ - پانویس
۶ - منبعسایت تبیان، برگرفته از مقاله «محراب، میعادگاه عاشق و معشوق»، تاریخ بازیابی، ۱۳۹۶/۰۱/۱۵. |