پرویز ناتل خانلری

پرویز ناتل خانلری زادهٔ ۲۹ اسفند ۱۲۹۲ در تهران در یک خانواده مازندرانی که در عصر قاجار شغل دیوانی داشتند، زاده شد. نام خانوادگی خانلری برگرفته از لقب جدش خانلرخان، نویسنده سفرنامه میرزا خانلرخان است. جدّ او، میرزا احمد مازندرانی، نخست عنوان خانلرخان و سپس لقب اعتصام‌الملک گرفت. میرزا خانلرخان اعتصام‌الملک تا پایان عمر، مشاغلی در وزارت امور خارجه داشت و مدیر کلّ وزارت خارجه بود.

خانلری نام ناتل (شهری قدیمی در مازندران) را به پیشنهاد نیما یوشیج که پسرخاله مادرش بود، به نام خانوادگی خود افزود و با آنکه خود همیشه آن را به کار می‌برد، در شناسنامهٔ او نبود و نام مستعارش «پژوهنده» بود. پدرش ابوالحسن‌خان اعتصام‌الملک (۱۲۸۸–۱۳۴۹) اهل بابُل، تحصیل‌کردهٔ رشتهٔ حقوق و کارمند وزارت عدلیه و امور خارجه بود و به زبان روسی تسلط و با انگلیسی و فرانسوی آشنایی داشت و به ماموریت‌های خارج از کشور فرستاده شد و نایب سفیر ایران در تفلیس و سن پترزبورگ بود. او تعلیم و تربیت پسرش پرویز را شخصاً به عهده داشت و دلیل برانگیختگی علاقه پرویز به ادبیات، پدرش بود. خانوادهٔ پدری خیلی زودتر از شهرستان نور، روستای «ناتل» از توابع شهرستان نور کنونی کوچ کرده بودند. خانلری در خاطرات خود از تنگدستی خانواده‌ی خود با وجود مستمری دریافتی پدر می‌نویسد.

پرویز ناتل خانلری تحصیلات ابتدائی را در مدرسهٔ سن‌لوئی، مدرسهٔ آمریکائی تهران و مدرسهٔ ثروت تهران گذراند. درس‌های دورهٔ اوّل دبیرستان را به‌طور متفرّقه امتحان داد، و هنگام ورود به دارالفنون برای دورهٔ دوم متوسّطه، به تشویق بدیع‌الزمان فروزانفر، که آن زمان معلّم دارالفنون بود، رشتهٔ ادبی را انتخاب کرد. سپس وارد دانشسرای عالی شد و در سال ۱۳۱۴ خورشیدی دانش‌نامهٔ کارشناسی زبان و ادبیّات فارسی را از دانشکدهٔ ادبیّات دانشگاه تهران دریافت کرد. پس از گذراندن دورهٔ آموزشیِ خدمت نظام وظیفه، از سال ۱۳۱۵ به خدمت وزارت فرهنگ درآمد و مدّتی دبیر دبیرستان‌های رشت بود. سپس، ضمن تدریس در دبیرستان‌ها، دورهٔ دکترای زبان و ادبیات فارسی را گذراند.

در سال ۱۳۲۲ خانلری جزو نخستین گروه دریافت‌کنندگان دکترای زبان و ادبیّات فارسی از دانشگاه تهران بود. موضوع پایان‌نامهٔ دکترای او «تحوّل غزل در شعر فارسی» بود که به راهنمائی ملک‌الشعرای بهار به انجام رساند و بعدها با عنوان «تحقیق انتقادی در عروض و قافیه و چگونگی تحوّل اوزان غزل فارسی» به چاپ رسید. پس از پایان خدمت وظیفه، دوران خدمت در دانشگاه تهران را آغاز کرد. خانلری کرسی «پیشینه زبان فارسی» را در دانشکدهٔ ادبیّات دانشگاه تهران ایجاد کرد و تا سال ۱۳۵۷، خود متصدّی تدریس آن بود. از دانشجویان و شاگردان موفّق او می‌توان به قدمعلی سرامی اشاره کرد. در همان اوایل دوران خدمت در دانشگاه تهران، در سال ۱۳۲۵ انتشارات دانشگاه تهران را بنیان گذاشت و خود به مدّت پنج سال مدیریّت آن را بر عهده داشت.

خانلری از دوران دانشجویی، همکاری خود را با مطبوعات آغاز کرد و اشعار و نوشته‌هایش در مجلّهٔ مهر انتشار می‌یافت. در خاطرات خود، از جمعی از ادیبان نامدار آن زمان همچون محمدتقی بهار، غلامرضا رشید یاسمی و سعید نفیسی یاد می‌کند که در دفتر مجلّهٔ مهر گرد می‌آمدند و مشهور به ادبای سبعه (هفت‌گانه) بودند. در مقابل آنان، به چهار نفر جوانترین نوگرا و دانش‌آموخته اروپا یعنی صادق هدایت، مجتبی مینوی، بزرگ علوی و مسعود فرزاد اشاره می‌کند که در «کافهٔ رزنوار» در خیابان لاله‌زار نو جمع می‌شدند و به گروه ربعه (چهارگانه) مشهور شده بودند و خانلری در حدود سال ۱۳۱۵ با آنان نیز آشنایی یافت.

پرویز ناتل خانلری در سال ۱۳۲۰ با زهرا کیا ازدواج کرد که حاصل آن یک دختر و یک پسر بود. پسرش آرمان در جوانی درگذشت.

در خرداد ۱۳۲۲ نخستین شماره از مجلّهٔ ادبی سخن را انتشار داد و با وجود وقفهٔ ناخواسته‌ای که پیش آمد، تا سال ۱۳۵۷ انتشار آن را تداوم بخشید.

وی در سال ۱۳۲۷ به پاریس رفت و مدّت دو سال در «انستیتو دو فونتیک»، که وابسته به دانشگاه سوربن بود، به مطالعه و پژوهش مشغول شد. او نخستین ایرانی‌ای بود که با رشتهٔ فونتیک (آواشناسی) در این مؤسسه آشنا شد و رساله‌ای نیز در این مورد به زبان فرانسوی نوشت.

پرویز ناتل خانلری در سال ۱۳۳۴ معاون وزارت کشور (در دورهٔ وزارت اسدالله علم) شد. از همان دوران، سناتور انتصابیِ مازندران شد و چند دوره تا سال ۱۳۵۷ در آن سِمَت بود. از شهریور ۱۳۴۱ تا بهمن ۱۳۴۲ مقام وزارت فرهنگ را در کابینهٔ اسداللّه علم داشت. در مقام وزارت فرهنگ، طرح ایجاد سپاه دانش را پیشنهاد کرد و به تصویب رساند و اجرای آن را آغاز کرد.

از مهم‌ترین خدمات خانلری به فرهنگ ایرانی، تأسیس بنیاد فرهنگ ایران با جلب همکاری عده‌ای از پژوهشگران بود که در سال ۱۳۴۴ آغاز به کار کرد. بنیاد فرهنگ ایران در مدت فعالیت خود بیش از سیصد عنوان کتاب را منتشر کرد که غالب آنها متون و پژوهش‌های مهمی در جنبه‌های مختلف ادبی و تاریخی و علمی بود. ریاست بنیاد فرهنگ از ابتدای تأسیس تا سال ۱۳۵۷ بر عهدهٔ خانلری بود. خانلری همچنین ریاست فرهنگستان ادب و هنر ایران را بر عهده داشت. مدّتی نیز مدیرکلیِ سازمان پیکار با بی‌سوادی را بر عهده گرفت.

پس از انقلاب بهمن (۱۳۵۷)، پرویز ناتل خانلری به مدت صد روز زندانی شد و از همهٔ فعالیت‌های رسمی و دانشگاهی کناره گرفت. پرویز ناتل خانلری در خاطرات خود می‌نویسد که با آزادی از زندان، حکومت علاوه بر بستن حساب‌های بانکی او بابت حقوق دوره‌ی سناتوری‌اش مبلغ یک میلیون و سیصد هزار تومان از او مطالبه می‌کند که به دلیل تنگدستی نهایتا پانصد هزار تومان از او دریافت می‌کنند.

پرویز ناتل خانلری در شهریور ۱۳۶۹، پس از یک دوره طولانی بیماری، در ۷۶ سالگی در تهران درگذشت. پیکر وی در بهشت زهرای تهران، قطعهٔ ۷۳، ردیف ۳۰، شمارهٔ ۶۶ به خاک سپرده شده‌است.

مجلّهٔ سخن

از کارهای ارزشمند خانلری، انتشار مجلّهٔ سخن از سال ۱۳۲۲ تا ۱۳۵۷ بود که جمعاً ۲۷ دوره منتشر شد. شمارهٔ اوّل مجلّه به صاحب‌امتیازیِ ذبیح‌الله صفا منتشر شد، امّا با رسیدن خانلری به سی سالگی، صاحب‌امتیازی مجلّه به او منتقل شد. مجلّهٔ سخن، به خصوص در دوره‌های اوّل خود، دریچه‌ای به روی ادبیّات جهان بود و محلّی برای انتشار آثار نویسندگان تازه‌نفس و شاعران نوگرا بود، و نقش بسزائی در جهت‌گیری ادبیّات فارسی در دورهٔ معاصر داشت.

روش خانلری و نوشته‌های او در سخن، راهگشای جوانان مستعد شد. بسیاری از نویسندگان و شاعران نامدار چون جلال آل‌احمد، محمدعلی اسلامی ندوشن و بهرام صادقی اوّلین اثرشان در مجلّهٔ سخن به چاپ رسید. مجلّهٔ سخن در دوران دراز انتشار خود دو نسل از شاعران، مترجمان، محقّقان، داستان‌نویسان و ناقدان را تربیت کرد.

دستور زبان فارسی

«دستور زبان فارسی» خانلری اوّلین بار در سال ۱۳۴۳ به عنوان کتاب درسی دبیرستانی به چاپ رسید و سال‌ها در دبیرستان‌ها تدریس می‌شد، و بعداً مورد تجدیدنظر قرار گرفت و در دانشگاه‌ها نیز تدریس شد. نوآوری عمده‌ای که در اوّلین نگاه در دستور زبان فارسی تألیف خانلری به چشم می‌خورَد، اینست که برخلاف دستورهای پیشین، که مبنای بحث خود را اجزای جمله و تعریف انواع واژه قرار می‌دادند و سپس به ترکیب جمله می‌رسیدند، در دستور خانلری کوچک‌ترین واحد گفتار که منظور گوینده، یعنی رساندن پیام را برآورده می‌سازد و جمله خوانده می‌شود، مبنای بحث قرار می‌گیرد، و سپس این واحد گفتار به دو قسمت اصلی تقسیم می‌شود که هر یک شامل اجزای کوچکتریست، و پس از آن به شناخت یک‌یک اجزای هر قسمت می‌رسد. دستور زبان خانلری برپایهٔ زبان‌شناسی و با توجّه به روح زبان فارسی تدوین شد؛ و می‌توان گفت اوّلین دستور زبان فارسی بر بنیاد زبان‌شناسی در ایران است. در این دستور، بسیاری از اصطلاحات زبان‌شناسی که اکنون در زبان‌شناسی و دستور زبان رایجست، مانند نهاد، گزاره، عملکرد، پایه، پیرو، وابسته و نظایر آن از برساخته‌های اوست.

تاریخ زبان فارسی

اثر مهمّ و ماندگار دیگر خانلری، «تاریخ زبان فارسی» است که تاکنون تنها کتاب مرجع در این زمینه به حساب می‌آید. بنای کتاب دستور زبان فارسی بر ۵ جلد ریخته شده بود که زبان ایرانیان را از زمان کهن تا دورهٔ معاصر دربرمی‌گرفت. جلد اوّل شامل اصطلاحاتی بود دربارهٔ زبان ایرانی باستان و پارسی میانه تا ورود اسلام. جلد دوم مشتمل بر زبان‌ها و گویشهایی بود که پس از اسلام در قلمرو ایران‌زمین شکل گرفته و تکامل پیدا کرده‌است. این دوره به قرن هفتم هجری ختم می‌شود. جلد سوم ویژگی‌های نحوی و لغوی و آواشناسی دورهٔ دوم زبان فارسی دری، یعنی بعد از استیلای مغول را شامل می‌شود. این دوره به قرن سیزدهم خاتمه می‌یابد و از دوره‌های اثرگذار در زبان فارسی معاصر است. جلد چهارم دربارهٔ زبان فارسی معاصر و تحوّل و دگرگونی آنست و جلد پنجم دربارهٔ زبان فارسی در کشورهای همسایه مانند تاجیکستان، افغانستان و شبه‌قاره است. خانلری در دورهٔ حیات خود موفّق شد تنها جلد اوّل و دوم آن را در چندین مُجَلَّد به تألیف درآورَد که از آثار پرارزش و ماندگار این حوزه است. همچنین او طرح جامعی بر همین اساس ابزار زبان فارسی برای تألیف فرهنگ لغت پایه‌گذاری کرده بود که تنها موفّق شد بخشی از دورهٔ اوّل را آماده کند و به چاپ برساند.

فرهنگ تاریخی زبان فارسی

از دیگر کارهای عمدهٔ خانلری، طرح‌ریزی تألیف و انتشار فرهنگ تاریخی زبان فارسی بود. در این نوع فرهنگ، برخلاف روش رایج فرهنگ‌نگاری فارسی، که مآخذ اصلی مورد استفاده در آن، فرهنگ‌های موجودست، مؤلّفان نخست همهٔ متن‌های موجود در زبان را به ترتیب تاریخی از پی هم قرار می‌دهند و واژه‌ها و معنی‌های گوناگون آن‌ها را، نه از روی فرهنگ‌های دیگر، بلکه از متن‌ها بگیرند. بدین ترتیب روشن خواهد شد که هر واژه دست‌کم در زبان مکتوب از چه تاریخی وارد زبان شده و هریک از معنی‌های گوناگون آن از چه روزگاری بر جا مانده‌است. وجود چنین فرهنگی در هر زبان، شناسنامهٔ تاریخیِ یک‌یک واژه‌های آن زبانست و فایده‌های در دست داشتن چنین سندی برای زبان‌شناسان و ادیبان و محقّقان و شاعران چندان فراوان و گوناگونست که در آغاز کار نمی‌توان تمام آن‌ها را پیش‌بینی کرد.

خانلری طرح تهیّهٔ فرهنگ تاریخی زبان فارسی را تهیّه کرد و آن را در بنیاد فرهنگ ایران به موقع اجرا گذاشت. همکاران این طرح بزرگ را، که تعدادشان انگشت‌شمار بود، با تحقیق و تجسّس بازشناخت و گروهی جوانان علاقه‌مند را به این کار برگماشت. نخستین جلد فرهنگ تاریخی زبان فارسی در سال ۱۳۵۷ انتشار یافت. جلد دوم آن نیز به زیر چاپ رفته بود که با کناره‌گیری خانلری معلّق ماند و به سرنوشت نامعلومی دچار شد.

غزل‌های حافظ

پرویز ناتل خانلری در مقدّمهٔ کتاب غزل‌های حافظ در سال ۱۳۳۷ اظهار امیدواری کرده بود که با استفاده از نسخه‌های کهن، دیوان کامل حافظ تهیّه و منتشر گردد. این فکر پس از بیست‌ودو سال تحقّق یافت و در سال ۱۳۵۹ دیوان خواجه شمس‌ّالدین محمّد حافظ توسّط بنیاد فرهنگ ایران انتشار یافت. خانلری در تنظیم دیوان حافظ متن ۴۸۶ غزل حافظ را پس از بررسی و مقایسهٔ ضبط ۱۴ نسخهٔ اساس خود به ترتیب حروف تهجّیِ قافیه‌های غزل‌ها در صفحات سمت راست کتاب قرار داده‌است. در صفحات مقابل، برای هر غزل نخست نشانه‌های معرّف نسخه‌هایی که آن غزل را درج کرده‌اند در بالای صفحه و به دنبال آن ترتیب ابیات آن غزل در نسخه‌های مأخذ و سپس اختلاف نسخه‌ها در ضبط کلمات و عبارات در مورد هر بیت نقل گردیده‌است. دیوان حافظ چاپ خانلری، با وجود چندین ویرایش دیگر از غزل‌های حافظ، که طیّ سی سال پس از آن انتشار یافته‌است، اعتبار خود را حفظ کرده و مورد استفادهٔ محقّقان است.

شاعری و نمایشنامه‌نویسی

خانلری خود باآنکه در جوانی در شاعری گرایش‌هایی مشابه نیما یوشیج داشت، ولی با مطالعهٔ بیشتر به این نتیجه رسید که عروض فارسی ظرفیّت‌های گسترده‌ای دارد و آنچه نیازمند تغییر و تحوّلست، زبان شعر است که باید امروزی شود. مجموعهٔ اشعار او با نام ماه در مرداب در سال ۱۳۴۳ انتشار یافت و بارها تجدید چاپ شد.

پرآوازه‌ترین شعر او مثنوی بلند «عقاب» او است که به صادق هدایت تقدیم شده و این گونه آغاز می‌شود:

دانش‌نامهٔ ایرانیکا «عقاب» را سرشناس‌ترین شعر فارسی قرن بیستم دانسته‌است.

خانلری دستی هم در نمایش‌نامه‌نویسی آزمود؛ از جمله نمایش‌نامهٔ کوتاه سفر هشتم سندباد را تحت تأثیر حکایات سندباد بحری هزار و یک شب در دی‌ماهِ ۱۳۳۱ در مجلّهٔ سخن با امضای مستعار «ا.ب.» چاپ کرد که الهام‌بخش یکی از مهم‌ّترین نمایشنامه‌های پارسی به نام هشتمین سفر سندباد (۱۳۴۳) به قلم بهرام بیضایی شد.

• دختر سروان، پوشکین (ترجمه)، ۱۳۱۰
• روان‌شناسی و تطبیق آن با اصول پرورش، ۱۳۱۶
• چند نامه به شاعر جوان (ترجمه)، ۱۳۲۰
• تحقیق انتقادی در عروض و قافیه و چگونگی تحول اوزان غزل فارسی (تألیف)، ۱۳۲۷
• مخارج‌الحروف، ابن سینا (ترجمه)، ۱۳۳۳
• تریستان و ایزولد (ترجمه)، ۱۳۳۴
• وزن شعر فارسی (تألیف)، ۱۳۳۷
• غزل‌های حافظ، ۱۳۳۷
• سمک عیار (تصحیح)، در ۵ جلد ۱۳۳۸–۱۳۵۳
• چند نکته در تصحیح دیوان حافظ، ۱۳۳۸
• شاهکارهای هنر ایران، آرتور اپهام پوپ (ترجمه)، ۱۳۳۸
• زبان‌شناسی و زبان فارسی (تألیف)، ۱۳۴۳
• زبان‌شناسی و زبان فارسی (مجموعه مقالات)، ۱۳۴۳
• ماه در مرداب (مجموعه شعر)، ۱۳۴۳
• شعر و هنر (مجموعه مقالات)، ۱۳۴۵
• فرهنگ و اجتماع (مجموعه مقالات)، ۱۳۴۵
• تاریخ زبان فارسی (تألیف)، در ۳ جلد ۱۳۴۸
• دستور زبان فارسی (تألیف)، ۱۳۵۱
• فرهنگ تاریخی زبان فارسی (تألیف مقدمه)، ۱۳۵۷
• دیوان حافظ (تصحیح)، ۱۳۵۹
• داستان‌های بیدپای (تصحیح) با همکاری محمد روشن، ۱۳۶۱
• شهر سمک (یادداشت‌های مربوط به سمک عیار)، ۱۳۶۲
• هفتاد سخن (مجموعه مقالات) جلد اول، ۱۳۶۸
• هفتاد سخن (مجموعه مقالات) جلد دوم، ۱۳۶۹

در ۲۸ آبان ۱۳۹۹ خیابان پروانه در محدوده خیابان کلاهدوز بنام پرویز ناتل خانلری تغییر نام یافت.

• در ایرانیکا
• شعر عقاب با صدای پرویز ناتل خانلری در یوتیوب