نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران

نیروی هوایی در سال ۱۳۰۳ و به کوشش نخست‌وزیر وقت، رضاخان سردار سپه بنیان‌گذاری شد. در خرداد ۱۳۰۳ حکم عمومی قشون، تحت شمار ۲۲۲ برای تأسیس نیروی هوایی صادر گردید و سرهنگ احمد نخجوان به ریاست ستاد آن، انتخاب شد.

نیروی هوایی ارتش هم‌اکنون ۱۴ پایگاه هوایی نظامی در اختیار دارد. از این تعداد، شمار ۱۱ پایگاه در زمان سلطنت محمدرضا پهلوی و با مشارکت ایالات متحده آمریکا ساخته شدند.

• پایگاه اول: تهران (مهرآباد)
• پایگاه دوم: تبریز (فکوری)
• پایگاه سوم: همدان (نوژه)
• پایگاه چهارم: دزفول (وحدتی)
• پایگاه پنجم: امیدیه (اردستانی)
• پایگاه ششم: بوشهر (یاسینی)
• پایگاه هفتم: شیراز (عباس دوران)
• پایگاه هشتم: اصفهان (عباس بابایی)
• پایگاه نهم: بندرعباس
• پایگاه دهم: چابهار (کنارک)
• پایگاه یازدهم: تهران (دوشان تپه)
• پایگاه دوازدهم: بیرجند
• پایگاه سیزدهم: زاهدان
• پایگاه چهاردهم: مشهد (ناصر حبیبی زهام)

در سال ۱۳۸۶ (۲۰۰۷ میلادی) ارتش جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد که نخستین پایگاه نظامی خود، پس از انقلاب ۱۳۵۷ را، در نزدیکی شهر بیرجند، مرکز استان خراسان جنوبی، در شرق ایران راه‌اندازی کرده‌است. از ۱۴ پایگاه هوایی فعال در ایران، دو پایگاه امیدیه و زاهدان، پس از تغییرات ساختاری در نیروی هوایی ارتش، به نیروی پدافند هوایی ارتش واگذار شدند و پایگاه دوشان‌تپه تهران نیز، پایگاه آموزشی می‌باشد.

در اسفندماه سال ۱۳۹۳ نیروی هوایی ارتش، اقدام به راه‌اندازی گردان‌های رزمی پهپادی، در کلیه پایگاه‌های هوایی نمود. نخستین دوره خلبانان پهپاد نیز به صورت آکادمیک آموزش دیدند. به گفته فرمانده پهپاد نیروی هوایی ارتش، از پهپاد در ماموریت‌های شناسایی، مراقبت، مشاهده صحنه نبرد، جمع‌آوری اطلاعات، انجام پروازهای رزمی، اجرای جنگ الکترونیک، عملیات فریب، عملیات‌های انتحاری، شکاری رهگیر، آموزشی و پشتیبانی فرماندهی، استفاده می‌شود. همچنین در کلیه مأموریت‌هایی که می‌خواهند نیروی انسانی به صورت مستقیم درگیر نشود، پهپادها به‌عنوان مکمل پروازهای جنگنده‌ها، مورد استفاده قرار می‌گیرند.

نیروی هوایی ارتش ایران در سالهای پس از وقوع انقلاب، در جریان آزادسازی کردستان از اشغال احزاب تجزیه طلب، جنگ ایران و عراق و مقابله با نیروهای طالبان، همچنین عقب راندن کشتی‌های اکتشافی جمهوری آذربایجان از میدان‌ها نفتی مورد مناقشه در دریای خزر و نیز در عملیات منجر دستگیری عبدالمالک ریگی، حضوری فعال داشت.

عملیات کمان ۹۹

عملیات کمان ۹۹ (یا عملیات سایه البرز) پس از عملیات انتقام (نخستین پاسخ، در فاصله زمانی ۲ ساعت پس از حمله رسمی عراق به ایران) توسط نیروی هوایی ارتش طرح‌ریزی و اجرا شد. این عملیات اولین عملیات هوایی گسترده‌ای بود، که توسط نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران پس از حمله عراق به ایران و در تاریخ ۱ مهرماه ۱۳۵۹ انجام گرفت. در عملیات کمان ۹۹ شمار ۲۰۰ فروند هواپیمای جنگنده شرکت داشتند، که از این تعداد، تعداد ۱۴۰ فروند، از مرز عبور کردند و ۶۰ فروند دیگر نیز وظیفه پشتیبانی را برعهده داشتند. در این عملیات خلبانان ایرانی، فرودگاه‌ها و آشیانه‌های نظامی متعلق به نیروی هوایی عراق و ارتش عراق را در مناطق کرکوک، موصل، رشید، حبانیه، ناصریه، شعیبیه، کوت و المثنی، مورد هدف قرار دادند. در عملیات کمان۹۹ نیروی هوایی ارتش، از جنگنده-بمب‌افکن‌های اف-۵ و اف-۴؛ برای بمباران مواضع، از هواگردهای شکاری-رهگیر اف-۱۴؛ برای محافظت از هواپیماها، از هواپیماهای بوئینگ ۷۴۷ و بوئینگ ۷۰۷؛ برای سوخت‌رسانی و از هواپیمای سی-۱۳۰ هرکولس؛ به‌منظور جمع‌آوری اطلاعات الکترونیکی جهت مشخص کردنِ محل پایگاه‌های موشکی، استفاده شد. کمان ۹۹ بزرگ‌ترین عملیات نظامی تاریخ نیروی هوایی ایران و عملیاتی موفق بود، که باعث برتری هوایی ارتش ایران در ماه‌های آغازین جنگ ایران و عراق شد.

عملیات اچ-۳

عملیات اچ-۳ در تاریخ ۱۵ فروردین ۱۳۶۰ توسط نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، با هدف حمله به پایگاه هوایی اچ-۳ در خاک عراق و در نزدیکی مرز اردن انجام گرفت. در این عملیات بیش از ۴۸ هواپیمای عراقی که بیشتر آن‌ها بمب‌افکن‌های ساخت روسیه بودند، از بین رفتند.

عملیات اوسیراک

عملیات شمشیر سوزان (حمله به اوسیراک) یا عملیات اوسیراک، از عملیات‌های هوایی در طول جنگ ایران و عراق بود، که توسط نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران و در تاریخ ۸ مهر ۱۳۵۹ (۳۰ سپتامبر ۱۹۸۰) سازماندهی و اجرا گردید. در طی این عملیات جنگنده‌های اف-۴ ایرانی، با نفوذ به عمق خاک عراق، تأسیسات اتمی اوسیراک را که در حال تکمیل و دریافت سوخت بود، بمباران کردند. ۳ ماه بعد، دومین حمله به این تأسیسات، توسط نیروی هوایی اسرائیل انجام شد، که این بمباران به انهدام کامل نیروگاه اتمی اوسیراک انجامید.

کفیل فرماندهی نیروی هوایی ملی ایران:

• سرتیپ کیومرث ثقفی - از ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ تا ۲۳ بهمن ۱۳۵۷

کفیل ریاست ستاد نیروی هوایی ملی ایران:

• سپهبد سید سعید مهدیون - از ۲۳ بهمن ۱۳۵۷ تا ۲۷ بهمن ۱۳۵۷

رئیس ستاد نیروی هوایی ملی ایران:

• سپهبد شاپور آذربرزین - از ۲۷ بهمن ۱۳۵۷ تا ۶ اسفند ۱۳۵۷

فرمانده نیروی هوایی ارتش:

• سرتیپ اصغر ایمانیان - از ۶ اسفند ۱۳۵۷ تا ۲۰ مرداد ۱۳۵۸
• سرلشکر مصطفایی - از ۲۰ مرداد ۱۳۵۸ تا ۲۸ مرداد ۱۳۵۸
• سرلشکر امیربهمن باقری - از ۲۸ مرداد ۱۳۵۸ تا تیر ۱۳۵۹
• سرهنگ جواد فکوری - از تیر ۱۳۵۹ تا ۲۱ شهریور ۱۳۶۰
• سرهنگ محمدحسین معین‌پور - از ۲۱ شهریور ۱۳۶۰ تا ۴ آذر ۱۳۶۲
• سرهنگ هوشنگ صدیق - از ۴ آذر ۱۳۶۲ تا ۱۰ بهمن ۱۳۶۵
• سرهنگ منصور ستاری - از ۱۰ بهمن ۱۳۶۵ تا ۱۵ دی ۱۳۷۳
• سرتیپ حبیب بقایی - از ۶ بهمن ۱۳۷۳ تا ۶ خرداد ۱۳۸۰
• سرتیپ سید رضا پردیس - از ۶ خرداد ۱۳۸۰ تا ۱۴ مهر ۱۳۸۳
• سرتیپ کریم قوامی - از ۱۴ مهر ۱۳۸۳ تا ۶ آبان ۱۳۸۵
• سرتیپ احمد میقانی - از ۶ آبان ۱۳۸۵ تا ۱۰ شهریور ۱۳۸۷
• سرتیپ حسن شاه‌صفی - از ۱۰ شهریور ۱۳۸۷ تا ۲۸ مرداد ۱۳۹۷
• سرتیپ عزیز نصیرزاده - از ۲۸ مرداد ۱۳۹۷ تا ۲۸ شهریور ۱۴۰۰
• سرتیپ حمید واحدی - از ۲۸ شهریور ۱۴۰۰ تاکنون

تعداد پرسنل نیروی هوایی ارتش در حدود ۵۲ هزار نفر است. هواپیماهای فعال در نیروی هوایی ارتش بر اساس آمار غیررسمی شامل این موارد است:

هواگرد	تصویر	اصلیت	نقش	ویرایش‌ها	در حال خدمت (تخمینی)	توضیحات
هواگردهای بال ثابت
صاعقه		ایران	چند منظوره	صاعقه ۲	۱۵فروند
اف-۱۴ تام‌کت		ایالات متحده آمریکا	جنگنده رهگیر و برتری هوایی		۶۲ فروند	اکنون حدود ۱۴ فروند از این جنگده‌ها فعال می‌باشند
داسو میراژ اف۱		فرانسه	جنگنده رهگیر و چندمنظوره		۲۴	F1EQ5/6 و F1BQ3
میگ-۲۹آ		شوروی	جنگنده برتری هوایی		۴۳ فروند
اف-۴ فانتوم ۲		ایالات متحده آمریکا	چند منظوره		۷۰ فروند
نورثروپ اف-۵ئی		ایالات متحده آمریکا	چند منظوره		۶۰ فروند
چنگدو جی-۷ (اف-۷ام)		چین	رهگیر		۲۰ فروند
آذرخش		ایران	پشتیبانی نزدیک هوایی		۱۰ فروند
سوخو سو-۲۴		شوروی	جنگنده بمب‌افکن		۳۴ فروند
بوئینگ ۷۴۷		ایالات متحده آمریکا	هواپیمای ترابری	۷۴۷–۱۰۰F	۳ فروند
بویینگ kc-33a		ایالات متحده آمریکا	هواپیمای سوخت‌رسان/ترابری	۷۴۷–۱۰۰	۱ تا ۳ فروند
بوئینگ ۷۰۷		ایالات متحده آمریکا	تشریفات/سوخت‌رسان/ترابری		۲۰ فروند
داسو فالکن-۵۰		فرانسه	ترابری/VIP		۳ فروند
لاکهید جت استار		ایالات متحده آمریکا	ترابری/VIP		۱ فروند
هسا درنا		ایران	آموزشی	درنا	۱۵ فروند
پرستو		ایران	آموزشی		۱۲ فروند
کوثر		ایران	چند منظوره		۱۲ فروند
اف-۵ بی (سیمرغ)		ایالات متحده آمریکا	آموزشی		۱۰ فروند
بیچ‌کرفت بونانزا		ایالات متحده آمریکا	آموزشی	F33C	۲۵ فروند
لاکهید تی-۳۳ شوتینگ استار		ایالات متحده آمریکا	آموزشی	T-33A	غیر عملیاتی
میگ-۲۹ یوبی		شوروی	آموزشی		۷ فروند
پیلاتوس پی سی-۷		سوئیس	آموزشی		۳۵ فروند
چنگدواف تی-۷		چین	آموزشی		۱۰ فروند
امبرائر ئی‌ام‌بی ۳۱۲ توکانو		برزیل	آموزشی		۱۵ فروند
ساب سافاری		سوئد  پاکستان	آموزشی	Mushshak	۲۵ فروند
سی-۱۳۰		ایالات متحده آمریکا	ترابری تاکتیکی	C-130E C-130H	۳۶ فروند
شرایک کمندر ۶۸۰		ایالات متحده آمریکا	ترابری		۳ فروند
ایلیوشین آی‌ال-۷۶		شوروی	ترابری		۷ فروند
سوکاتا تی‌بی		فرانسه	حمل و نقل سبک	تیبی-۲۱ ترینیداد تیبی-۲۰۰ توباگو	۴ فروند ۸ فروند
فوکر اف۲۷ فرندشیپ		هلند	ترابری	F27-400M F۲۷–۶۰۰	۱۰ فروند
پیلاتوس پی‌سی-۶ پورتر		سوئیس	ترابری		۱۰ فروند
پی-۳ اوریون		ایالات متحده آمریکا	گشت دریایی شناسایی ضد زیردریایی	P-3F	۳ فروند
بالگردها
آگوستا-بل ۲۰۶		ایتالیا	هلی کوپتر سبک		۵ فروند
بل ۲۱۴		ایالات متحده آمریکا	چندمنظوره - حمل و نقل متوسط	بل-۲۱۴ سی	۱۶۷ فروند (بیشتر بالگردها در هوانیروز هستند و فقط ۲۶ فروند در نیروی هوایی خدمت می‌کند)
سی‌اچ-۴۷ شینوک		ایالات متحده آمریکا	حمل و نقل سنگین	CH-47C	۵۱فروند بیشتر بالگردها در هوانیروز هستند و فقط حدود ۱۰ فروند در نیروی هوایی است
پهپادها
نورثروپ بی‌کیوام-۷۴ چوکار		ایالات متحده آمریکا	هدف پرنده			مورد استفاده در رزمایش و تمرینات
کمان۱۲		ایران	پهپاد رزمی		نامعلوم
کمان۲۲		ایران	پهپاد رزمی-شناسایی		۵ فروند
ابابیل۳		ایران	پهپاد رزمی-شناسایی	ابابیل۲ ابابیل۲ نوین ابابیل۵	نامعلوم
کرار		ایران	پهپاد رزمی-انتحاری		نامعلوم	علاوه بر نیروی هوایی در نیروی زمینی و نیروی دریایی نیز اسفتاده مشود
آرش		ایران	پهپاد انتحاری		نامعلوم	علاوه بر نیروی هوایی در نیروی زمینی و نیروی دریایی نیز اسفتاده مشود
فطرس		ایران	پهپاد رزمی		نامعلوم
مهاجر۶		ایران	پهپاد رزمی-شناسایی	مهاجر۴	نامعلوم	علاوه بر نیروی هوایی در نیروی زمینی نیز استفاده می‌شود
امید		ایران	پهپاد انتحاری-شناسایی		نامعلوم
کیان		ایران	پهپاد انتحاری	آرش	نامعلوم
صادق		ایران	پهپاد شناسایی		نامعلوم
سفارش‌های لغو شده
اف-۱۶ فالکن		ایالات متحده آمریکا	جنگنده چند منظوره	بلوک ۳۰	۱۶۰ فروند سفارش ساخت به همراه ۱۴۰ فروند حق سفارش	لغو شده در جریان انقلاب ۱۳۵۷
اف-۱۴ تامکت		ایالات متحده آمریکا	برتری هوایی	F-14A	یک فروند در ایالات متحده باقی ماند	لغو شده در جریان انقلاب ۱۳۵۷
اف-۱۸ هورنت		ایالات متحده آمریکا	جنگنده چند منظوره	F-18L	۲۰۰ تا ۲۵۰ فروند	بعلت مخالفت کنگره آمریکا و وقوع انقلاب، لغو شد.
بوئینگ سی‌اچ-۴۷ شینوک		ایتالیا	بالگرد ترابری	تولید آگوستا	۲۷ فروند از ۵۳ فروند تحویل نشد	لغو شده در جریان انقلاب
اف-۴ فانتوم۲		ایالات متحده آمریکا	جنگنده بمب افکن		۳۱ فروند از ۳۸ فروند تحویل نشد	لغو شده در جریان انقلاب
بویینگ ئی-۳ سنتری		ایالات متحده آمریکا	AWACS		۷ فروند	لغو شده در جریان انقلاب سفارش‌ها به نیروی هوایی عربستان سعودی تحویل شد.

در جریان جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱ میلادی، بیش از ۲۰۰ فروند هواپیمای متعلق به نیروی هوایی عراق، منهدم شدند و بمب‌های هدایت لیزری نیروهای ائتلاف، پناهگاه‌های هواپیماهای عراقی را نابود کردند. پس از آن حدود نیمی از ناوگان نیروی هوایی عراق، برای جلوگیری از انهدام بیشتر، به ایران پناهنده شدند. دلیل این کار به درستی مشخص نیست. تعداد این هواپیماها بر اساس یک برآورد ۱۲۲ تا ۱۳۷ فروند و بر اساس برآورد دیگری ۱۱۵ تا ۱۴۰ فروند بوده‌است. مقامات عراقی در سال ۲۰۰۰ مدعی بودند که بیش از ۱۰۰ فروند هواپیمای نظامی و ۳۳ هواپیمای غیرنظامی آن‌ها، به ایران رفته‌اند اما ایرانی‌ها تعداد آن‌ها را بسیار کمتر می‌دانند.

هواپیما	خاستگاه	نقش	تعداد فرار به ایران
میگ-۲۳	شوروی	جنگنده بمب افکن	۱۲
میگ-۲۵	شوروی	جنگنده رهگیر	۷
میگ-۲۹	شوروی	جنگنده برتری هوایی	۴
میراژ اف-۱	فرانسه	جنگنده چندمنظوره	۲۴
سوخو-۲۰	شوروی	جنگنده بمب افکن	۴
سوخو-۲۲	شوروی	جنگنده بمب افکن	۴۰
سوخو-۲۴	شوروی	جنگنده ضربتی	۲۴
سوخو-۲۵	شوروی	جنگنده پشتیبانی نزدیک	۷
ایلیوشین-۷۶	شوروی	ترابری سنگین استراتژیک	۱۵
تعداد کل			۱۳۷

دانشگاه علوم و فنون هوایی شهید ستاری یا به‌اختصار؛ دانشگاه هوایی، دانشجویان داوطلب را در رشته‌های زیر آموزش می‌دهد:

• دانشکده پرواز: خلبانی، خلبانی پهپاد و مراقبت پرواز
• دانشکده هوافضا: مهندسی هوافضا و مهندسی نگهداری هواپیما
• دانشکده کنترل: پدافند، فاشا (فرماندهی اطلاعات و شناسایی)
• دانشکده برق: مهندسی برق و جنگال (جنگ الکترونیک)
• دانشکده کامپیوتر: مهندسی رایانه گرایش مهندسی نرم‌افزار
• دانشکده مدیریت: مدیریت
• دانشکده تحصیلات تکمیلی: رمزخوانی و امنیت پرواز
• از آنجا که دانش‌آموختگان این دانشگاه، افسران نیروی هوایی ارتش خواهند بود، در زمان دانشجویی، افزون بر آموزش‌های علمی، دوره‌های آموزش نظامی را نیز می‌گذرانند. ساختمان مرکزی دانشگاه علوم و فنون هوایی، در منطقه مهرآباد جنوبی مستقر می‌باشد.

مهم‌ترین کتاب‌های منتشر شده دربارهٔ نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران:

• علی‌بابایی، غلامرضا، (۱۳۸۳)، تاریخ نیروی هوایی ایران از پهلوی تا انقلاب، تهران: انتشارات آشیان.
• مهرنیا، احمد، (۱۳۹۱)، حمله هوایی به الولید، تهران: سوره مهر.
• مهرنیا، احمد، (۱۳۹۲)، ستاره‌های نبرد هوایی، تهران: سوره مهر.

• فهرست هواپیماهای نیروی هوایی ایران
• نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
• نیروی هوایی شاهنشاهی ایران

• وبگاه رسمی

• فهرست پیروزی‌های حاصله از نبردهای هواپیماهای ارتش جمهوری اسلامی ایران، در ۲ سال اول جنگ
• Scramble Magazine Islamic Republic of Iran Air Arms

• وبگاه رسمی نیروی هوایی ارتش ایران بایگانی‌شده در ۱۴ اوت ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine
• اینستاگرام رسمی