گویش هزارگی

هزارگی یک نوع شرقی از زبان فارسی است که با گویش دری ارتباط نزدیک دارد. از نظر تاریخی به عنوان گویشی از زبان فارسی با وام‌واژه‌های زیادی از تُرکی و اندکی از مُغولی طبقه‌بندی می‌شود. این عضو شاخه ایرانی از خانواده زبان‌های هندواروپایی است و با گویش دری، یکی دیگر از انواع شرقی زبان فارسی و یکی از دو زبان اصلی در افغانستان، ارتباط نزدیکی دارد. تفاوت‌های اصلی بین دو گویش دری و هزارگی لهجه است و این که در گویش هزارگی به نسبت گویشی دری وام‌واژه‌های ترکی و مغولی بیشتر وجود دارد. علی‌رغم این تفاوت‌ها، آن‌ها از یکدیگر قابل درک هستند.

هزارگی توسط مردم هزاره، که عمدتاً در افغانستان (بویژه در منطقه هزاره‌جات و همچنین در مناطق عمده شهری) زندگی می‌کنند، با جمعیت قابل توجهی در پاکستان (به خصوص در شهر کویته) و ایران (به ویژه مشهد)، و توسط مهاجران هزاره در شرق ازبکستان، تاجیکستان شمالی، قاره آمریکا، اروپا و استرالیا سخنور دارد.

برخی از اقوام ترک و مغول که به مناطقی از خراسان بزرگ مهاجرت کردند و در کشور افغانستان کنونی ساکن شدند. تحت شرایط خاص اجتماعی دوران گذشته مسلمان و فارسی‌زبان گردیدند، چرا که زبان فارسی آن‌چنان همراه دین اسلام شده‌بود، که تقریباً به هر کجا که اسلام ریشه دواند، زبان فارسی نیز گسترش می‌یافت. به همین دلیل زبان فارسی وارد ایمان و گفتمان دینی نوکیشان مسلمان در سراسر آسیای جنوبی و آسیای میانه شد که برخی از مردم هزاره در حقیقت و به احتمال زیاد همان اقوام ترک و مغول هستند که به زبان فارسی سخن می‌گویند.

پروفسور بیکن اظهار داشته‌است:

جغتایی‌ها، نیاکان هزاره‌ها، قبل از آن که به سمت هزاره‌جات سرازیر شوند، به زبان ترکی تکلم نموده و آن را بکار می‌گرفتند چون لغات ترکی خیلی بیشتر از لغات مغولی در این زبان (فارسی هزارگی) به چشم می‌خورد.

وام‌واژه‌های هزارگی به هفت گروه زیر تقسیم می‌شود:

1. وام‌واژه‌های بازمانده از ترکی
2. وام‌واژه‌های بازمانده از مغولی
3. وام‌واژه‌های بازمانده از پشتو
4. وام‌واژه‌های بازمانده از هندی و اردو
5. وام‌واژه‌های بازمانده از انگلیسی
6. وام‌واژه‌های بازمانده از عربی
7. وام‌واژه‌های بازمانده از روسی

واژگان با ریشهٔ ترکی

• اصطلاحات خویشاوندی:

• نام‌های اعضاء بدن:

• نام‌های حیوانات:

واژگان با ریشهٔ مغولی

• اصطلاحات خویشاوندی:

• نام‌های اعضاء بدن:

• نام‌های حیوانات:

هرگاه کلمه به حروف «ن» ختم شود، در این‌صورت این حروف به‌شکل بی‌قاعده جای خود را به حروف «ه» می‌دهد؛ مانند:

هرگاه حروف «‌ه» و «ح» در اول یا وسط کلمه بیاید، حذف می‌گردد؛ مانند:

دیگر ویژگی‌های آوایی گویش هزارگی، قرار زیر است:

۱- «ب» به «و» تبدیل می‌شود:

۲- «پ» به «ف» تبدیل می‌شود:

۳- «ف» به «و» تبدیل می‌شود:

۴- «د» به «ت» تبدیل می‌شود:

۵- «ر» به «ل» تبدیل می‌شود:

۶- «ب» به «و» تبدیل می‌شود:

گویش هزارگی برای خود هزاره‌ها قابل فهم است اما باز هم در بعضی مناطق واژگان و گویش خاص خودشان را دارد. پروفسور دولینگ چند نمونه از آن را ثبت کرده‌است:

• به دری: نام شما چیست؟
• در غزنی: نام تو چیه؟
• در بهسود: چیز نام دری؟
• در دایزنگی: نام تو چیز خیله؟
• در درهٔ ترکمن: نام تو سَیَه؟
• در دایکندی: سَه نام دری؟

چیستان

بچه‌های هزاره هم مثل دیگران از چیستان لذت می‌برند. اکثر چیستان‌های هزارگی منظوم است. مانند:

تا خانه بالا خانه
منی‌شی بلبل می‌خانه

برگردان

طبقه پایین، طبقه بالا
میان آن بلبل می‌خواند (جواب: زبان)

ضرب‌المثل‌ها

هزاره‌ها ضرب‌المثل‌های بی‌شماری دارند. ندانستن ضرب‌المثل در جامعهٔ هزاره نوعی جهالت به‌شمار می‌رود. افراد کهن‌سال با گفتن ضرب‌المثل مخاطب خود را تحت تأثیر قرار می‌دهد. مانند:

غم نداری، بز بخر!

بز گرگ از گله دور!

بچهٔ مردم از خود نموشه!

نظم

اشعار هزارگی

بیشتر اشعار هزارگی به‌صورت دوبیتی و چهاربیتی است و سینه به سینه حفظ شده‌است که در این اواخر تنی چند از نویسندگان آن‌ها جمع‌آوری نمودند. در زیر چند نمونه از آن آورده شده‌است:

عجب قومه ای قومه هزاره
که احساس خودی هرگز نداره
به‌مثل پرِ کوک تیت‌پرگ شد
به هرجایی که افتاد کد گزاره
برگردان

افسوس! هزاره چه ملت عجیبی است که احساس دوست‌داشتن خود را ندارد. مثل پر کبک هر جا پراکنده شد و هرجا که تقدیر نوشت خود را از همان‌جا دانست.

به همرایت رفاقت می‌کنم من
رفیقی با صداقت می‌کنم من
ازو زحمت که در جانم تو کردی
مه استوم که طاقت می‌کنم من
برگردان

من همراه تو رفاقت می‌کنم و صداقت می‌باشم و مشکلاتی را که تو برایم به‌وجود آوردی، فقط من می‌توانم تحمل کنم.

اَلی اسپِ سمند الغار و بولغار
جلو از نقره و تنگ از گل نار
سحرگاهی مرا به یار رسانی
تو جو بِشکو که من بوسم لب یار
برگردان

اسپ خاکستری رنگ عزیزم، که با یراق و زینی از گل انار مجهز شده‌ای. مرا صبح زود به معشوقم برسان. در حالیکه تو جَو می‌خوری من لب یار را ببوسم.

فیضو خو رایی شده
خدا نگهداری مونه
اسپ فیضو تاخته میه
خون فیضو ریخته میه
فیضو مه کشته شده
قد خاک و خون ششته شده
شباش فیضو خوی ما
امیر یکک خوی ما

برگردان

فیض که سفرش را آغاز کرده‌است. خداوند نگهدار او خواهد بود. اسب فیض‌خان به‌سرعت می‌آید. خون او هم قطره قطره می‌ریزد. پیکر بی‌جان او با خاک و خون آغشته شده‌است. آفرین ای فیض‌خان، تنها سردار و سرلشکرم

ساختار دستوری «زبان هزارگی» عملاً با «لهجه فارسی کابلی» یکسان است.

اسم

جمع بستن اسم‌ها (باقاعده)

جمع‌بندی اسم‌ها در گویش هزارگی نسبت به‌زبان دری کمی فرق می‌کند. در جمع‌بستن اسم‌ها به‌جای پسوندهای «ان» و «ها» از پسوند «ا» استفاده می‌شود:

در بعضی حالات به‌جای پسوند «ا» از پسوند «اُو» استفاده می‌شود:

وقتی اسم به حرف «‌ه» ختم شود، برای جمع‌بستن از پسوند گو استفاده می‌شود:

جمع بستن اسم‌ها (بی‌قاعده)

در اکثر حالات اسم‌ها، با تکرار جمع بسته می‌شوند، طوریکه حرف اول کلمهٔ دوم همیشه «م» است:

یادآوری می‌گردد که این قاعده جمع بستن نیست بلکه نوعی بسط است از معلومات به مجهولات:

وقتی کسی می‌گوید: "بچه مچه داری یا نه؟" معنایش این است که پسر یا غیر پسر (اولاد) داری؟ وقتی کسی می‌گوید "گَو مَو استه." یعنی گاو و چهارپایان دیگری از این قبیل هست.

جمع با «ا» یا «وُ» تولید می‌شود. مثل: «کتابا» یعنی «کتاب‌ها»، «گّوُ» یعنی «گاوها»، «درختا» یا «درختُو» به معنی درخت‌ها، «بچچا» به معنی «بچه‌ها»

ضمیر

تلفظ ضمیرها

نحوه تلفظ تمام ضمیرها در گویش هزارگی با زبان دری یکی است؛ اما فقط در دو مورد تمایز دارد:

1. وقتی ضمیر به کلمهٔ «من» ختم شود، آن کلمه به «مه» تغییر می‌یابد؛ مانند: کتاب من = کتاب مه
2. وقتی ضمیر به حرف «ا» ختم شود، آن حرف به «و» تغییر می‌یابد؛ مانند: شما = شمو

ضمیرهای نسبتی

در شخص سوم مفرد، برای نسبت دادن به‌جای پسوند دری «اَش»، از پسوند «شی» استفاده می‌شود:

ضمیرهای اشاره

در گویش هزارگی ضمیرهای اشاره زیر استفاده می‌شود:

صفات

پسوند «واری» که در زبان دری «مانند» معنا می‌دهد، در این گویش کاربرد فراوانی دارد:

• ازمه واری کار کو. (هزارگی)
• مانند من کار کن. (فارسی)

پسوند «ک» که نیز کاربرد فراوان دارد، برای حالت تصغیری استفاده می‌شود و نشان‌دهنده دوست داشتن است:

حروف اضافه

• به = ره
• در = ده
• بر = روی

حروف ربط

• اما = لاکین
• اگر = اگه

اصوت

• عجب = خو!
• آه = وای
• آفرین = شباش

• گویش ایماقی
• زبان‌های افغانستان

• افیموف، والنتین الکساندرویچ (۱۳۴۴). زبان افغانستانی هزاره: گویش یکاولنگی. مسکو.
• اسمیت، هاروی هنری. کتاب دستی منطقه‌شناختی برای افغانستان. واشینگتن دی. سی: دانشگاه آمریکایی.
• الفنستون، مونتستارت (۱۳۵۱). کاروئ، اولاف، ویراستار. پادشاهی کابل. لندن و نیویورک: انتشارات دانشگاه آکسفورد.
• پیسویچ، اِ (۱۳۶۴). منشأ سیستم جدید آوایی خاورمیانه. کراکو.
• پولادی، حسن (۱۳۸۷). هزاره‌ها؛ تاریخ، فرهنگ، سیاست و اقتصاد. تهران: نشر عرفان. شابک ۹۷۸--۹۶۴-۰۶-۰۵۲۷-۱.
• خاوری، محمد جواد (۱۳۸۰). امثال و حِکم مردم هزاره. مشهد: نشر عرفان.
• دلجو، عباس. تاریخ باستانی هزاره‌ها. کابل: مؤسسهٔ انتشارات مقصوی. شابک ۹۷۸-۹۹۳۶-۶۲۴-۰۰-۹.
• عمادی، حفیظ‌الله (۱۳۸۴). فرهنگ و رسم و رواج‌های افغانستان. شابک ۹۷۸-۰-۳۱۳-۳۳۰۸۹-۶.
• کیفیر، اِم. «هزاره و گویش هزارگی». ایرانیکا (ویراست برخط). دریافت‌شده در ۱۵ دسامبر ۲۰۰۳.
• محمدی، شوکت علی (۱۳۹۲). دُر اوستایی در صدف لهجهٔ هزارگی. صبح امید کابل.
• نبی‌زاده، محمد عوض (۱۳۶۵). لهجه‌ای مروج مردم هزاره: دایزنگی، بهسود و جاغوری. کابل: مطبعه دولتی.
• نسرین، ابوبکر گروس (۲۰۰۰). قدم‌های آشتی و مسئولیت ما افغان‌ها.
• ویست، باربارا (۱۳۸۸). دانشنامه مردم آسیا و اقیانوسیه. اِنفو بیز. شابک ۱۴۳۸۱۱۹۱۳۵.