انتظار فرج
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات و صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه • عدم تحریف قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور • رجعت |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه | |
انتظار فَرَج انتظار کشیدن برای ظهور امام دوازدهم(عج) است که به نحوی خارق العاده‌ای روی می‌دهد و دنیا را از عدل و داد پر می‌کند. بنابر آموزه‌های شیعی، انتظار فرج، مستلزم نوعی آمادگی معنوی و اخلاقی است.
واژه‌شناسی
«فَرَج»، کلمه‌ای عربی و به معنای گشایش و رهایی است. در عربی، دعای «فَرَّجَ الله غَمَّک» به معنای این است: «خدا تو را از غم رهایی بخشد.» مراد از فرج در ترکیب اضافی «انتظار فرج» که در فارسی مصطلح است، رهایی و گشایشی است که با ظهور امام دوازدهم برای مردمان دنیا روی می‌دهد ومردم برای چنین واقعه ای در انتظار هستند.
اعتقاد شیعه
شیعیان بر اساس روایاتی که از پیامبر اکرم و ائمه معصومین نقل شده است٬ معتقدند که آخرین و دوازدهمین جانشین پیامبر و امام معصوم٬ از نسل علی(ع) و از سلاله امام حسین(ع) است و او روزی ظهور خواهد کرد و جهان را از عدل و داد پر خواهد فرمود. پیامبر اکرم(ص) فرموده است: اگر از دنیا جز یک روز نماند، خداوند آن روز را آن قدر طولانی می‌کند تا فرزندم مهدی که اسم او اسم من و کنیه او کنیه من است ظهور کند و عدالت را بگستراند بعد از آن که زمین را ظلم و جور فرا گیرد.
اصل «انتظار فرج» از يك اصل كلى اسلامى و قرآنى ديگر استنتاج مى شود و آن اصل «حرمت يأس از رَوح اللَّه» است. از آیاتی که ريشه اين انديشه است و در روايات اسلامى بدان‌ها استناد شده است٬ استفاده مىشود كه ظهور مهدى موعود حلقهاى است از حلقات مبارزه اهل حق و اهل باطل كه به پيروزى نهايى اهل حق منتهى مىشود. سهيم بودن يك فرد در اين سعادت موقوف به اين است كه آن فرد عملًا در گروه اهل حق باشد.
پس هر فردی نمی‌تواند خود را منتظر فرج امام غایب بداند؛ زیرا قومی که در انتظار مُصلِح هستند باید خود صالح و شایسته باشند و کسی می‌تواند در صدد اصلاح خود بر آید که امام زمان(ع) خود را بشناسد و گر نه همانند کسی است که در زمان جاهلیت زندگی می‌کند و بدیهی است که همانند مردم جاهلیت هم خواهد مرد.
انتظار نزد اهل سنت
انتظارِ مهدی(ع) اختصاص به شیعه ندارد و روایات متواتر بسیاری درباره مهدی(عج) از طرق اهل سنّت با سندهای صحیح در دست است.
مرکز رابطة العالم الاسلامى که در مکه مکرمه مستقر است٬ در رساله‌ای که در جواب یک فرد کنیایی منتشر کرده است٬ ضمن تصريح به اين كه "ابن تيميه" موسس مذهب وهابيان نيز احاديث مربوط به ظهور مهدى(ع) را پذيرفته، چنین می نویسد: «او آخرين خلفاى راشدين دوازدهگانه است كه پيامبر(ص) خبر از آنها در كتب صحاح داده است. احاديث مربوط به مهدى را بسيارى از صحابه از جمله عثمان ابن عفان، على ابن ابى طالب، طلحة ابن عبيد اله، عبد الرحمن ابن عوف، قرة ابن اساس مزنى، عبد اللَّه ابن حارث، ابو هريره، حذيفة ابن يمان، جابر ابن عبد اللَّه، نقل كردهاند. هم چنین در بسيارى از كتب معروف اسلامى و متون اصلى حديث اعم از سنن و معاجم و مسانيد از جمله سنن ابو داود، سنن ترمذى، ابن ماجه، ابن عمرو الدانى، مسند احمد و ابن يعلى، بزاز، صحيح حاكم، معاجم طبرانى (كبير و متوسط)٬ رويانى و دارقطنى و... آمده است».
در کتب روایی اهل سنت تعدادی روایات از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که وعده به آمدن مردی از اهل بیت و از فرزندان حضرت زهرا(س) می‌دادند که جهان را از عدل و داد پر خواهد کرد. ابن ماجه نیز به نقل از پیامبر آورده است که مهدی از ماست و خداوند در یک شب امرش را مُهیّا خواهد کرد.
سیوطی نیز در الدر المنثور نقل کرده است رسول خدا (ص) فرمود: از خدا فضل او را بطلبيد كه خداى تعالى دوست مىدارد بندگانش از فضلش طلب كنند، و يكى از بهترين عبادت‌ها انتظار فرج است.
عبدالرحمن ابن خلدون از دانشمندان قرن نهم هجری با این که در روایات غیبت و ظهور تشکیک کرده و تردید دارد٬ لیکن در ابتدای سخنان خود در این بخش می‌گوید: «بدان که مشهور اهل اسلام در طول اعصار بر این عقیده‌اند که به ناچار در آخرالزمان مردی از اهل بیت ظهور خواهد کرد که دین را تأیید کند و عدالت را ظاهر سازد و مسلمانان از وی پیروی کنند. او بر ممالک اسلامی استیلا خواهد یافت و نامش مهدی است. خروج دجال وحوادث دیگر پس از آن واین که عیسی(ع) در پی او خواهد آمد و دجّال را خواهد کشت یا با او خواهد آمد ودر کشتن دجّال یاور وی خواهد بود و در نمازش به مهدی علیه‌السلام اقتدا خواهد کرد ... در اين باره به احاديثى استدلال می‌كنند كه ائمه محدثان آنها را تخريج كردهاند.»
اهل سنّت گرچه اصل انتظار ظهور مهدی(ع) را قبول دارند، ولی معتقدند که او هنوز متولد نشده است. شیعه امامیه و برخی دیگر از مذاهب اسلامی و غیر اسلامی به انتظار ظهور شخصی به عنوان منجی نشسته‌اند که او به دنیا آمده و زنده است و ناظر اعمال و رفتارها و گرفتاری‌های مسلمانان است.
انتظار منجی در ادیان دیگر
ایمان به ظهور منجی بشریت و اقامه عدل و داد، در بسیاری از ملت‌ها و پیروان ادیان به چشم می‌خورد و از عقاید اختصاصی دین اسلام نیست. در ادیان آسمانی و آیین‌های شبه دینی و ملت‌ها، کسانی به عنوان مُنجی معرفی شده‌اند؛ از جمله:
- یهود: عزیر یا منحاس بن عازر بن هارون و یا داود.
- مسیحیت: عیسی.
- زردشت: سوشیانت.
- هندو: ویشنو.
- بودایی: بودا.
ضرورت انتظار و فضیلت منتظر در روایات
در روایات شیعه، انتظار قائم از ضروریات است و شرط پذیرش دیگر اعمال. ابوبصیر می‌گوید روزی امام صادق (ع) فرمود: أَلَا أُخْبِرُكُمْ بِمَا لَا يَقْبَلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْعِبَادِ عَمَلًا إِلَّا بِهِ فَقُلْتُ بَلَى فَقَالَ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ الْإِقْرَارُ بِمَا أَمَرَ اللَّهُ وَ الْوَلَايَةُ لَنَا وَ الْبَرَاءَةُ مِنْ أَعْدَائِنَا يَعْنِي الْأَئِمَّةَ خَاصَّةً وَ التَّسْلِيمَ لَهُمْ وَ الْوَرَعُ وَ الِاجْتِهَادُ وَ الطُّمَأْنِينَةُ وَ الِانْتِظَارُ لِلْقَائِم : آیا از آن چیزی که خداوند بدون آن هیچ عملی را از بنده ای قبول نمی کند، باخبرتان نکنم؟ آنها گفتند: بله، بفرمایید، فرمود: «اقرار به شهادتین و اقرار به آنچه که خداوند امر کرده است و آنها را بپذیرد، ولایت ما خاندان عصمت و طهارت را داشته باشد و از دشمنان برائت بجوید؛ و چیزی که موجب قبولی اعمال می شود، انتظار قائم است. همچنین امام در ادامه فرمودند: ما دولت و حکومتی داریم که خداوند هر وقت بخواهد آن را محقق می کند.
در روایات شیعی فضیلت‌های بسیاری پیرامون انتظار و شخص منتظر نیز ذکر شده است. مانند اینکه انتظار برترین عمل، محبوب‌ترین عمل و نخستین عبادت است و منتظر از اولیای الهی و برتر از افراد هر زمان و در زمره اهل بیت ع محشور می‌شود.
امام سجّاد(ع) نفس انتظار فرج و گشایش را از بزرگترين گشايشها دانسته‌اند.
در روایتی از امام باقر(ع) انتظار قائم (عج) در کنار شهادت بر یگانگی خداوند و نبوت پیامبر(ص) از ارکان دین معرفی می‌شود. همچنین کسی که در حال انتظار قائم از دنیا برود٬ مانند کسی که در خیمه همراه با حضرت قائم(عج) است و در کنار پیامبر اکرم(ص) شمشیر زده و به شهادت می‌رسد.
امام صادق(ع) نزديكترين حالت خداى متعال به بندگان و نيز بيشترين زمانى كه از ايشان راضى است، را وقتى دانسته‌اند كه آنان حجّت الهى را از دست بدهند و او بر ايشان ظاهر نشود و جايش را ندانند؛ در عين حال يقين دارند كه آن حجّت باقى است و باطل نشده است. ایشان می‌فرماید پس در آن هنگام، هر صبح و شام، منتظر فرج باشيد ...»
امام جواد(ع): افضَلُ اعمالِ شيعتنا انتظارُ الفَرَج مَن عَرَف هذ الامرَ فقد فُرِّج عَنه بانتظاره؛«برترين عمل شيعيان ما انتظار فرج است. هر كس اين امر را بداند و آن را بشناسد، با همين انتظار برایش گشايش و فرج حاصل مىشود».
امام كاظم(ع) نیز انتظار فرج داشتن شیعیان را نشانه فرج و گشايش دانسته‌است».
علی بن مهزیار اهوازی مىگويد: نامهاى به امام هادی(ع) نوشتم و از ايشان درباره فرج پرسيدم؛ حضرت جواب داد: اذا غابَ صاحبُكم عن دارالظّالمين فتوقّعوا الفرج؛ «هر گاه امام شما از بين ظالمان و ستمگران مخفى شد، چشم به راه فرج باشيد».
امام صادق(ع) می‌فرماید: کسانی که این امر (پیشوایی امام زمان خود) را بشناسند همان انتظارشان فرج است. یعنی کسی که امام زمان خود را شناخت و دانست که امام از پیروانش چه انتظار دارد و چه می‌خواهد به ناچار قیام می‌کند و هر روز که خواسته امام عملی شود همان روز فرج است. برخی از محققان با قرار دادن روایاتی که افضل الاعمال را انتظار فرج دانسته در کنار روایاتی که افضل الاعمال را تلخ ترین وسخت ترین وگزنده ترین اعمال دانسته ( افضل الاعمال احمزها) نتیجه گرفته اند که انتظار فرج واقعی در عصر غیبت از کارهای بسیار سخت وپر مشقت است.
اعمال زمان انتطار
در روایات شیعی برای دوران غیبت و انتظار علاوه بر دستورات اخلاقی٬اعمال و مناسکی نیز توصیه شده است تا در پرتو آن شیعه انتظار فرج را در دورن خود زنده نگه دارد. این اعمال بدین قرارند:
- دعا براى سلامتى آن حضرت، بهگونهاى كه ائمه(ع) تعليم دادهاند. همانند دعای معروف «اللَّهُمَّ كُنْ لِوَلِيِّک» که از اعمال مخصوص شب بیست‌وسوم رمضان است و خواندن آن در همه اوقات و ایام توصیه شده است.
- صدقه دادن براى سلامتى ايشان؛
- اندوهناك بودن در فراق آن حضرت؛
سدير صيرفى مىگويد: من و مفضل و ابو بصير و أبان بر امام صادق(ع)وارد شديم، ديديم روى خاك نشسته و مانندمادر فرزند از دست داده گريه مىكند گمان كرديم، حادثهاى براى آن حضرت پيش آمده است. پس علت را از حضرتش پرسیدیم٬ فرمود: درباره غيبت و طول عمر مهدی موعود و آزمايش مؤمنان در فكر فرو رفتم كه چگونه طول غيبتش موجب شك و ترديد آنان و ارتداد عده زيادى مىشود، از اين رو، غم و اندوه بر من غلبه كرد و متأثر شدم ....
- انجام طواف و حج مستحبى به نيابت از ايشان
موسى بن قاسم مىگويد: به امام جواد(ع) عرض كردم: مىخواهم به نيابت از طرف شما و پدرتان طواف كنم، اما به من مىگويند نبايد به نيابت از طرف اوصيا طواف كرد. آن حضرت در پاسخ فرمود: نه اين چنين نيست، هر چه برايت امكان دارد طواف كن.
- توسل و استغاثه به آن حضرت؛ چرا كه او فريادرس بيچارگان و درماندگان است.
- هنگامى كه نام آن حضرت [قائم آل محمّد صلى الله عليه و آله] برده مىشود، همه براى تعظيم و تكريمش به پا خيزند، چنان كه حضرت امام رضا(ع)در مجلسى وقتى نام «قائم» (عج) برده شد، ايستاد و دست بر سرش نهاد و فرمود: «اللَّهُمَّ عَجِّلْ فَرَجَهُ وَ سَهِّلْ مَخْرَجَهُ»
- براى ثبات عقيده و ايمان خود به خواندن دعا زیر که امام صادق(ع)آن را به زراره توصیه فرموده مداومت نمايد:
اللَّهُمَّ عَرِّفْنى نَفْسَكَ فَانَّكَ انْ لَمْ تُعَرِّفْنى نَفْسَكَ لَمْ اعْرِفْ نَبِيَّكَ، اللَّهُمَّ عَرِّفْنى رَسُولَكَ فَانَّكَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنى رَسُولَكَ لَمْ اعْرِفْ حُجَّتَكَ، اللَّهُمَّ عَرِّفْنى حُجَّتَكَ فَانَّكَ انْ لَمْ تُعَرِّفْنى حُجَّتَكَ ضَلَلْتُ عَنْ دينى
خداوندا! خودت را به من بشناسان؛ زيرا اگر خودت را به من نشناسانى، پيامبرت را نخواهم شناخت. پروردگارا! پیامبرت را به من بشناسان؛ چون اگر او را به من معرفى نكنى، حجت تو را نخواهم شناخت. بار الها! حجت (امام وقت) خود را به من معرفى كن؛ چرا كه اگر او را به من نشناسانى، در دينم گمراه خواهم شد.
انتظار فرج و مسئله حکومت اسلامی
با توجه به نظرات مختلف پیرامون حکومت اسلامی در عصر غیبت، دیدگاه‌ها در مورد وظایف منتظر ظهور امام عصر(عج) مختلف خواهد بود.
- منتظر مسئولیت خاصی ندارد؛
عده‌ایی معتقدند نفس غیبت امام، نشانه این است که پیاده کردن احکام اسلامی ممکن نیست پس تلاش در این زمینه نیاز نیست که اگر ممکن بود امام زمان ظهور می‌کرد. تفسیر نمونه در تبیین انتظار گفته که انتظار آميزه اى از دو عنصر است: عنصر نفى و عنصر اثبات. عنصر نفى همان بيگانگى با وضع موجود و ناخشنودى از آن است و عنصر اثبات اميد به آينده اى روشن و آرمانى و بسترسازى براى آن است. بر اساس دیدگاه تفسیر نمونه همین برداشت از انتظار سبب می شود که انسان هر گونه همکاری با عوامل ظلم وفساد را ترک کند و حتی با آنها مبارزه کند و هم به خودسازى و خوديارى و جلب آمادگى‌هاى جسمى و روحى و مادى و معنوى براى شكل گرفتن حكومت واحد جهانى بپردازد. علی شریعتی در سخنرانی معروف خود با عنوان انتظار، مذهب اعتراض می‌گوید انتظار برای عدهای به معنای پذیرش جبر تاریخ است که می‌بایست در ظلم و فساد زندگی کنند تا منجی ظهور کند که چنین انتظاری در خدمت حاکمان ظالم برای ساکت کردن مردم است.
دیدگاه دیگری در مورد مسئله حکومت در دوران غیبت معتقد است، غیبت موجب محرومیت از همه برکات وجود امام است که از آن جمله تشکیل حکومت است. شهید مطهری این دیدگاه را نقل می‌کند و می‌گوید همین نگاه‌ها باعث می‌شود که عدهای از فقیهان نخستین، به دفن سهم امام از خمس اقدام کردند.
توجه به احادیث تقیه و منطبق کردن آن بر عصر غیبت باعث می‌شود که عده ایی تقیه و سکوت در مقابل حاکمان ظالم را تا قیام امام زمان واجب بدانند. و اما اخباری‌ها از شیعه که اجتهاد را انکار می‌کنند اصولا نقشی برای عالم شیعه به این معنا قائل نیستند و امر حکومت در عصر غیبت در نظر ایشان منتفی است چرا که اجتهاد و نظر مجتهد را ظنی و غیر معتبر می‌دانند. در مقابل آیت الله منتظری با اشاره به واگذاری حکومت به افرادی مثل مالک اشتر یا واگذاری مسئولیت فتوا به ابان بن تغلب یا زکریا بن آدم نشان می‌دهد که نظر غیر معصوم که برخاسته از اجتهاد و نظر خودش می‌باشد، بر دیگران لازم الاطاعه می‌باشد.
- منتظر وظایف سنگینی دارد؛
امام خمینی در نقد دیدگاه‌تقیه در عصر غیبت معتقدند که تقیه مربوط به فروع است اما برای حفظ اصول اسلام و حیثیت اسلام جای تقیه نیست. و تاکید می‌کنند که آیا باید از اجرای احکام اسلام در این هزار و دویست سال گذشته دست برداریم و ممکن است تا هزار سال دیگر هم ظهور نباشد. این تعطیلی احکام و اسلام را چگونه می‌توان پذیرفت؟ در تعریف مفهوم انتظار، معتقدند که منتظر اگر فقط وظیفه دعا را برای خودش متصور است و تکلیف دیگری احساس نمی‌کند، منتظر واقعی نیست و حتی اگر فقط به وظایف شرعی خود عمل کند باز هم منتظر واقعی نیست زیرا قرار نیست امام زمان(عج) برای برقراری حکومت جهانی معجزه بکند.
لذا معتقدند «آن پر کردن دنیا را از عدالت، این را ما نمی‌توانیم بکنیم، اگر می‌توانستیم می‌کردیم... ضرورت اسلام و قرآن تکلیف ما کرده است که باید برویم همه کار را بکنیم. اما نمی‌توانیم بکنیم، چون نمی‌توانیم بکنیم باید او بیاید تا بکند، اما ما باید فراهم کنیم کار را، فراهم کردن اسباب این است که کار را نزدیک بکنیم، کار را همچو بکنیم که مهیا بشود عالم برای آمدن حضرت(ع)».
علی شریعتی نفس انتظار را اعتراض به وضع موجود می‌نامد و کسی که از وضع موجود و حال خشنود است را منتظر نمی‌داند. انتظار از نظر وی ایمان به آینده و لازمه‌اش انکار حال است.
پانویس
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ج۲، ص ۳۴۱.
- ↑ مسائلی، سازه مفهومی انتظار در اندیشه مهدویت، ۱۳۹۸ش٬ ص۲۴
- ↑ اربلی٬ كشف الغمة في معرفة الأئمة، ۱۳۸۱ق٬ ج۲، ص۴۳
- ↑ استناد به آیه ۸۷سوره یوسف:وَلَا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لَا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ
- ↑ مطهری ٬قیام و انقلاب مهدی(عج)٬ مجموعهآثاراستادشهيدمطهرى٬ بی‌تا٬ ج۲۷ ٬ ص۴۰۶و۴۲۷
- ↑ علامه مجلسى، بحار الأنوار، ج۵۲، ص۱۴۰.
- ↑ جمعی از نویسندگان٬ تفسير نمونه٬ ۱۳۷۴ش٬ ج۷ ٬ ص۳۷۷ (نقل با تلخیص)
- ↑ ابی داود، سنن ابی داود٬ (کتاب المهدی) ج۴ ٬ ص۱۰ ، ح ۴۲۸۴
- ↑ ابن ماجه، سنن ابن ماجه، دار إحياء الكتب العربية٬ ج۲، ص۱۳۶۷ - کتاب الفتن، باب خروج المهدی (۳۴)، ح ۴۰۸۵
- ↑ طباطبائی٬ تفسير الميزان ۱۳۷۴ش٬ ج٬۴ ص۵۵۱
- ↑ ابن خلدون، ديوان المبتدأ و الخبر، ج۱، ص۳۸۷
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۱، ص۹۰
- ↑ کتاب مزامیر، مزمور ۱۸، بندهای ۴۹ و ۵۰.
- ↑ مینوی خرد، ترجمه تفضلی، ۱۳۸۰ش، پرسش ۱، بند ۹۵.
- ↑ نعمانى٬ الغيبة،۱۳۹۷ق٬ ص۲۰۰
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش٬ ج۵ ٬ ص۳۱۲
- ↑ صدوق٬ كمال الدين و تمام النعمة، ۱۳۹۵ق٬ ج۱، ص۳۲
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۵، ج ۲، ص۲۲
- ↑ ابن بابویه قمی، کمال الدین و تمام النعمه، ۱۳۹۵ق٬ ج۱، ص۳۳۸
- ↑ طبرسی٬ إعلام الورى بأعلام الهدى، ۱۳۹۰ق٬ ص۴۳
- ↑ مجلسی٬ بحارالانوار، ج۵۲، ص۱۱۰
- ↑ مجلسی٬ بحارالانوار، ج۵۲، ص۱۳۱
- ↑ مجلسی٬ بحارالانوار، ج۵۱، ص۱۵۹
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۵۲، ص۱۳۹
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۰۷ ص۱۹۱.
- ↑ کلینی٬ الكافی٬ ۱۳۶۵ش٬ ج۴ ٬ ص۱۶
- ↑ صافی گلپایگانی٬ منتخب الاثر، ۱۴۲۲ق٬ ص۵۰۲
- ↑ دوانی٬ مهدى موعود-ترجمه جلد سيزدهم بحار، ۱۳۷۸ش، ص۴۸ (نقل باتلخیص)
- ↑ کلینی٬ الكافي، ۱۳۶۲ش٬ ج۴، ص۳۱
- ↑ علی نوری٬ شناخت حضرت مهدى (عج)، ۱۳۸۵ش٬ ص۱۳۶
- ↑ صافی گلپایگانی٬ منتخب الاثر، ۱۴۲۲ق٬ ص۵۰۶
- ↑ طبرسی٬ إعلام الورى بأعلام الهدى، ۱۳۹۰ق٬ ص۴۳۲
- ↑ باقی، در شناخت حزب قاعدین زمان، ۱۳۶۳، ص ۲۹ و ۳۶
- ↑ مکارم ، ناصر، تفسیر نمونه، ج۷، ص ۴۵۱.
- ↑ مکارم ، ناصر، تفسیر نمونه، ج۷، ص ۴۵۲.
- ↑ انصاری، المکاسب، (چاپ سنگی، ۱۳۷۵ق) ص ۱۵۴-۱۵۵
- ↑ مکی، الروضه البهیه، ۱۳۶۵، ج ۱، ص ۱۳۴ و ۱۳۹
- ↑ اصدار مرکز الرساله، التقیه فی الفکر الاسلامی، ۱۴۱۹ق، صص ۷۵ و ۸۰
- ↑ استرآبادی، الفوائد المدنیه، بی‌تا
- ↑ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ج ۱، ص۳۳۶، ۳۹۵
- ↑ خمینی، ولایت‌و فقیه، همان، ص۱۳۵
- ↑ امام خمینی، صحیفه نور، ۱۳۶۹، ج ۲۱، ص۱۷
- ↑ شریعتی، مجموعه آثار، شماره ۱۹.
- ↑ تعبیر شهید ثانی استیداع خمس یعنی به امان نهادن نزد کسی است تا امام زمان (ع )ظهور کند.«ومن لا يرى ذلك يجب عليه أن يستودعه له إلى ظهوره، فإذا حضرته الوفاة أودعه من ثقة.» شهید ثانی، الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية، ج۲۷ ص۷۹.
منابع
- محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی عجل الله فرجه بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ ، قم٬ موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث٬ چ۲ ٬ ۱۳۹۳ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم٬ دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ش.
- ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب.
- السجستانی٬ أبو داود٬ سنن أبی داود٬ تحقیق محمد محيی الدين عبد الحميد٬ بيروت٬ المكتبة العصرية، بی‌تا.
- ابن ماجة القزوينی، أبو عبدالله محمد٬ سنن ابن ماجه٬ تحقيق محمد فؤاد عبد الباقی٬ دار إحياء الكتب العربية٬ بی‌تا.
- باقی، عمادالدین٬ در شناخت حزب قاعدین زمان، قم، نشر دانش اسلامی٬ چ۳ ٬ ۱۳۶۳ش.
- انصاری، شیخ مرتضی٬ المکاسب، (چاپ سنگی، ۱۳۷۵ ه. ق)
- ابن علی٬ زین الدین محمد (شهید ثانی)، الروضةالبهیه فی شرح‌اللمعه‌الدمشقیه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۳۶۵ش.
- اصدار مرکز الرسالة، التقیة فی الفکر الاسلامی، قم، انتشارات مهر، ۱۴۱۹ ه.ق.
- استرآبادی، محمد امین٬ الفوائد المدنیة، قم، دارالنشر لاهل البیت، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، بی تا، بی جا.
- منتظری، حسینعلی٬ دراسات في ولايه الفقيه و فقه الدوله الاسلاميه٬ قم٬ دار الفكر، چ۲ ٬ ۱۴۱۵ق.
- خمینی، روح الله(امام)٬ ولایت فقیه، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- خمینی، روح الله(امام) ٬صحیفه نور، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.
- شریعتی، علی٬ مجموعه آثار شماره ۱۹، تهران٬ انتشارات قلم.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ ق.
- ابن بابویه قمی(شیخ صدوق)، محمد٬ کمال الدین و تمام النعمه، قم٬ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم٬ ۱۳۹۵ق.
- صافى، لطف الله، منتخب الأثر في الإمام الثانى عشر(عليه السلام)، مكتب آية الله لطف الله الصافي الكلپايكاني، قم، چ۱، ۱۴۲۲ق.
- دوانى، على، مهدى موعود- ترجمه جلد سيزدهم بحار، تهران، دار الكتب الاسلاميه، چ۲۸، ۱۳۷۸ش
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، اسلاميه، چ۲، ۱۳۶۲ش
- طبرسى، فضل بن حسن٬ إعلام الورى بأعلام الهدى، تهران، اسلاميه، چ۳، ۱۳۹۰ق
- مطهری٬ مرتضی٬ مجموعه آثار استادشهید مطهری٬ قم٬ صدرا٬ بی‌تا.
- اربلی٬ بهاءالدین٬ كشف الغمة في معرفة الأئمة، تبریز٬ بنی هاشمی٬ چ٬۱ ۱۳۸۱ق.
- نعمانی٬ محمد بن ابراهيم٬ الغيبة٬ تهران٬ نشر صدوق٬ چ۱ ٬ ۱۳۹۷ق.
- مسائلی٬ احمد و فرقانی تهرانی٬ ناهید٬ سازه مفهومی انتظار در اندیشه مهدویت در فصلنامه علمی- پژوهشی انتظار موعود٬ سال نوزدهم، ش۶۵، تابستان۱۳۹۸.
پیوند به بیرون