تابوت
«تابوت»، صندوقی چوبی یا فلزی را گویند که پیکر مرده را در آن گذارند و با مراسم تشییع به گورستان حمل کنند. این واژه دوبار در قرآن کریم بکار رفته است.
واژه‌شناسی تابوت
درباره ریشه واژه «تابوت» و تحول واژگانی و معنایی آن آراء گوناگونی داده‌اند. برخی واژه تابوت و تَبوت یا توبوت را عبری و برگرفته از واژه تَوْب به معنای «آنچه از آن بیرون آید، پیوسته به آن بازگردد» دانسته‌اند. این واژه در زبان عربی تابوت و در زبان مردم قریش و انصار به دو صورت تابوت و تابوه بکار می‌رفته است و مردم مصر آن را تابُوَه تلفظ می‌کردند.
در فرهنگ و زبان اقوام عرب، واژه تابوت به معانی دیگری مانند صندوق نگهداری اجساد قدیسان، جعبه یا محفظه روی گور (صندوق گور)، قفسه سینه، جای نگهداری ذخایر معبد و جز آن نیز بکار رفته است در مصر به ظرف آبخوری و در کلیساهای حبشه به جعبه یا صندوق حاوی کتب و ظروف مقدس نیز تابوت گویند.
در قرآن واژه تابوت دوبار بکار رفته است: یک بار در داستان نهادن حضرت موسی از سوی مادر در تابوت (صندوق یا سبدی) و افکندن آن به آب دریا و رهانیدن او از کشته شدن به دست فرعون و بار دیگر در داستان برگزیدن خداوند طالوت را به فرمانروایی در میان قوم بنی‌اسرائیل و اعطا کردن یک تابوت به نشانه پادشاهی که حاوی «سکینه» و میراث خاندان موسى و هارون در آن بود و فرشتگان آن را حمل می‌کردند. این تابوت، یا تابوت سکینه همان تابوت عهد یا تابوت شهادت است که به روایت تورات، حضرت موسى علیه السلام آن را به فرمان خدا ساخت و خدا از فراز آن با موسى تکلم می‌کرد.
اولین تابوت در اسلام
اولین کسی که در اسلام با تابوت به شکل امروزی اش تشییع گردید، حضرت فاطمه سلام الله علیها بود. روایت شده: فاطمه سلام الله علیها به اسماء بنت عُمَیس فرمود: من ناپسند مى‌دانم آنچه را که با آن جنازه‌ى زنان را حمل مى‌کنند که پارچه‌اى روى جنازه‌ى آنها مى‌اندازند و جسم آنها از زیر پارچه پیدا است، و هر کس آن را دید تشخیص مى‌دهد که مرد است یا زن، من ضعیف شده‌ام و گوشت بدنم گداخته شده، آیا چیزى نمى‌سازى که مرا بپوشاند. اسماء گفت: آن زمان که در حبشه بودم مردم حبشه براى حمل جنازه چیزى را که پوشاننده بدن بود ساخته بودند، اگر مى‌خواهى مثل آن را بسازم. فاطمه سلام الله علیها فرمود: آن را بساز.
اسماء تختى طلبید و آن را به رو انداخت، سپس چند چوب از شاخه‌ى خرما بر پایه‌هاى آن تخت، استوار کرد و سپس پارچه‌اى روى آن کشید (شبیه عِمارى درآمد) و به فاطمه سلام الله علیها عرض کرد: تابوتهاى مردم حبشه، این گونه است. فاطمه سلام الله علیها آن را پسندید و به اسماء فرمود: خدا تو را از آتش دوزخ محفوظ بدارد.
و نقل شده وقتى که حضرت زهرا سلام الله علیها آن تابوت را دید لبخند زد، با توجه به اینکه بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله هیچگاه تبسّم نکرده بود و فرمود: این تابوت، چقدر خوب است که مانع مشخص شدن زن و مرد مى‌شود!
تابوت واره‌ها
شیعیان جهان به ویژه شیعیان ایران در مراسم سالگرد شهادت شهیدان دینی خود، شِعار (ساز و برگ)ها و صندوق های آرایه‌بندی شده‌ای را در دسته‌های عزا می‌گردانند که اگر‌چه تابوت نیست، اما مظهر و نمادی از تابوت و تابوت شهید به شمار می‌آید. این تابوت های نمادین یا تمثیلی را که در اینجا از آنها به تابوت واره تعبیر می‌شود، به شکلهای گوناگون و شبیه صندوق گور، ضریح و گنبد و بارگاه می‌سازند و در حوزه‌های جغرافیایی مختلف ایران به نامهای «نخل»، «حِجله»، «شِیْدونه»، «دُغْدُغه»، «شش گوشه»، «نهرِ علقمه»، «شط فرات» و جز آن می‌نامند. برخی از این تابوتوارهها فقط به نواحی خاصی از ایران اختصاص دارد. شکل و چگونگی هر یک از این تابوتوارهها به اختصار چنین است.
نخل:
اتاقکی است چوبی و بزرگ به شکل مکعب مستطیل با سقفی دو شیبی یا تخت که دو جبهه پیش و پس آن را معمولاً جناغی‌شکل و سر‌و‌نما با سطحی مشبک و کناره‌های کنگره‌ای می‌سازند. نخل را پیش از عاشورا با انواع پارچه‌های سیاه و سبز و ترمه و زیورهایی چون آینه، پر، چراغ و فانوس و جنگ‌افزارهایی مانند شمشیر، خنجر و خود می‌آرایند. نخل در بسیاری از مناطق ایران شناخته شده است اما بیشتر در میان مردم حوزه جغرافیایی ـ فرهنگی کویری و برخی از شهرهای استان مرکزی و تهران و خوزستان کاربرد دارد.
حجله:
اتاقکی است به شکلهای گوناگون و رایج در بسیاری از شهرهای ایران. حجله تهرانی ها معروف است. این حجله را معمولاً از چوب و به شکل استوانه با چند ستون و سقف گنبدی یا تخت بر روی طبقی مدور می‌سازند. سطح ستونها و دور تا دور دیواره بالای حجله تا زیرسقف را آینه‌کاری و با کاغذهای رنگین یا با نقاشی تزیین می‌کنند و گوی های رنگارنگ و پرهای الوان از آن می‌آویزند و شمع، فانوس و چراغ لاله در آن‌می‌افروزند. از این شعار ــ که به «حجله قاسم» معروف است ــ بجز در ایام سوگواری محرم، در مرگ کسانی که شهید یا جوانمرگ شده‌اند و در مرگ پهلوانان و لوطیان محله نیز استفاده می‌کنند.
حجله را مردم گیل و دیلم «صلّه» و تاتارهای شیعه «حجله حضرت قاسم» می‌نامند. در برخی از شهرهای هند در پیشاپیش علم و ذوالجناحِ دسته‌های عزا در روز هفتم محرم تابوت‌واره‌ای به نام «مهندی» (واژه‌ای هندی که به دستگاهی شبیه ضریح و حجله گفته می‌شود) حمل می‌کنند. مهندی را نماد و مظهر عروسی قاسم در کربلا می‌دانند در واقع مهندی نقش حجله را در میان شیعیان هند ایفا می‌کند.
شیدونه:
اتاقکی چوبی و به شکل مکعب مستطیل و شبیه ضریح است. رویه دیواره‌ها و ستونهای آن را رنگ‌آمیزی و نقاشی کرده و با زرورق های رنگین، طلایی و نقره‌ای پوشانده‌اند. ابیاتی نیز در رثای شهیدان روی نواری در دورتادور شیدونه نوشته‌اند. شیدونه در حوزه جغرافیایی ـ فرهنگی خوزستان، به ویژه در شهرهای دزفول و شوشتر همراه نخل بکار می‌رود.
دُغْدُغه:
تخت روان مانندی است که عزاداران امام علی علیه السلام و امام حسین علیه السلام در مراسم سوگواری ایشان در قم با خود حمل می‌کنند. در گذشته دغدغه را با پارچه‌های سیاه می‌پوشاندند و رویش عمامه سبز، شمشیر و دیگر سلاحهای جنگی می‌گذاشتند.
شش گوشه:
صندوقی چوبی ۶ ضلع و شبیه ضریح شش گوشه مرقد امام حسین علیه السلام که نمای بیرونی آن رنگ‌آمیزی و به صورت زیبایی نقره‌کاری شده است. اشعاری بر دور تا دور زیرسقف و روی ستونها و بخشهایی از مَعجَر (محجر) آن نوشته‌اند. شش‌گوشه را دسته‌های عزاداری کاشان در روز ۶ محرم که در محل به نام «روز شش گوشه» معروف است، حمل می‌کنند.
نهر علقمه و شط فرات:
نهر علقمه و شط فرات دو اتاقک آرایه‌بندی شده است؛ یکی شبیه و نماد ضریح مرقد و قتلگاه حضرت عباس علیه السلام در کنار نهر علقمه (شاخه‌ای از رودخانه فرات)، و دیگری شبیه و نماد بارگاه و خیمه حضرت امام حسین علیه السلام در کنار شط فرات.
تعزیه:
در میان شیعیان عراق و شبه قاره هند این نوع تابوتوارهها را که شبیه ضریح و بارگاه امام حسین علیه السلام می‌سازند، «تعزیه» می‌نامند. ساختمان، شکل و اندازه تعزیه‌ها، نوع آرایه و نقش و نگارهای آنها در این سرزمین ها و حتى گاهی در میان مردم یک حوزه جغرافیایی ـ فرهنگی با هم فرق می‌کند. نظام باورهای دینی ـ مذهبی هر حوزه و میزان تأثیرپذیری های آنها از فرهنگهای مذاهب دیگر در نوع ساختمان و آرایه‌بندی های تعزیه و تزیین های آن اثر گذاشته است.
مسلمانان اندونزی شعارهای شبیه تعزیه در هند را «تابوت» و هندیانی که برای کار در مزارع نیشکر، به تدریج از ۱۲۶۱-۱۳۳۵ق/۱۸۴۵-۱۹۱۷م، گروه گروه به کارائیب مهاجرت کردند، تابوت‌واره‌ای که نماد گنبد و بارگاه امام حسین علیه السلام است، تَجه (صورت تغییر‌یافته تعزیه) می‌نامیدند.
پانویس
- ↑ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۴، ص۵۶-۳۶، مدخل "تابوت".
- ↑ ویژه نامه شهادت حضرت زهرا سلام الله علیها، سایت شهید آوینی، بازیابی: ۴ دی ۱۳۹۲.
- ↑ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۴، ص۵۶۳۶، مدخل "تابوت".
منابع
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱۴، ص ۵۶۳۶، مدخل "تابوت" از علی بلوکباشی، در دسترس در کتابخانه مدرسه فقاهت.
- ویژه نامه شهادت حضرت زهرا سلام الله علیها، سایت شهید آوینی.