امامان دوازده‌گانه در احادیث نبویدر احادیث نبوی که از طریق شیعه و اهل سنت نقل شده، تعداد و نام اوصیای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و پیشوایان امت اسلامی پس از او بیان شده است، در این مقاله به بررسی برخی از این روایات پرداخته می‌شود. ۱ - روایات نبویدر روایات مختلفی تعداد و نام اوصیای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و پیشوایان امت اسلامی ذکر شده است: ۱.۱ - دوازده خلیفهدر صحیح بخاری از جابربن سمره روایت کرده است که گفت: از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شنیدم که می‌گفت: دوازده امیر خواهد آمد که همگی از قریش هستند. [۱]
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، دارالمعرفه، ج۴، ص۲۴۸، کتاب الاحکام.
در صحیح مسلم از جابربن سمره عبارتهای زیر از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده است: ۱. این امر پایان نمی‌پذیرد مگر پس از دوازده خلیفه که همگی از قریش هستند. ۲. تا هنگامی که دوازده خلیفه از قریش رهبری می‌کنند، این دین، عزیز خواهد بود. ۳. این دین تا روز قیامت برپا است، و دوازده خلیفه که همگی از قریش هستند، وجود خواهند داشت. ۴. تا وقتی دوازده خلیفه بر مردم ولایت دارند، امر آنان گذرا است. ۵. تا وقتی دوازده خلیفه از قریش بر سر کارند، اسلام عزیز است. [۲]
قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیم مسلم، داراحیاء التراث العربی، ج۳، کتاب الاماره، باب ۱.
این مضامین در سایر کتاب‌های حدیث نیز وارد شده است. [۳]
صافی، لطف الله، منتخب الاثر، فصل اول، باب اول رجوع شود.
از ظاهر این عبارات به دست می‌آید که پس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تا روز قیامت، دوازده خلیفه یا پیشوا، رهبری مردم را به عهده دارند، و وجود آنها مایه عزت و سربلندی اسلام و مسلمین است. واضح است که این معنا جز بر امامان دوازده گانه شیعه تطبیق نمی‌کند؛ زیرا خلفای بنی امیه یا بنی عباس، اولا: از نظر تعداد بیش از دوازده نفر بوده‌اند؛ ثانیا: و اعمال و رفتار آنها نه تنها مایة عزت و سربلندی اسلام و مسلمین نبود، که مایه سرشکستگی آنها بوده است. مؤلف کتاب «ینابیع المودة» که از علمای اهل سنت است، پس از نقل مطلب فوق از برخی محققان، افزوده است: «این مطلب که مقصود پیامبر، امامان دوازده گانه از اهل بیت خود بوده است، از حدیث ثقلین و احادیث دیگری که در این کتاب درباره اهل بیت نقل گردید، نیز به دست می‌آید.» [۴]
قندوزی حنفی، شیخ مسلم، ینابیع المودة، ص۴۴۶.
۱.۲ - به تعداد نقبای بنی اسرائیلدر روایات متعدد از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده است که تعداد جانشینان آن حضرت به تعداد نقبای بنی اسرائیل می‌باشند، چنان که احمد بن حنبل از فردی به نام مسروق روایت کرده که گفته است: وقتی ما نزد عبدالله بن مسعود نشسته بودیم، فردی از او پرسید: آیا شما درباره جانشینان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از آن حضرت پرسیده‌اید؟ عبدالله گفت: آری، و او در پاسخ فرمود: دوازده نفر به تعداد نقبای بنی اسرائیل. [۵]
ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند احمد، ج۱، ص۴۰۶ـ۳۹۸.
شعبی نیز این حدیث را از مسروق روایت کرده است، [۶]
قندوزی حنفی، شیخ مسلم، ینابیع المودة، ص۴۴۵.
چنان که ابن حجر در کتاب «الصواعق» آن را نقل و تایید نموده است. [۷]
هیثمی، احمد بن محمد، الصواعق المحرقه، فصل سوم، باب اول.
قرآن کریم دربارة نقبای بنی اسرائیل فرموده است: «و لقد اخذ الله میثاق بنی اسرائیل و بعثنا منهم اثنی عشر نقیبا». از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم، و دوازده نقیب را از آنان برگزیدیم. «نقیب» به کسی می‌گویند که به وضعیت قوم خود رسیدگی می‌کند، و مراد از «نقبای بنی اسرائیل» رؤسای قبایل دوازده گانه بنی اسرائیل هستند که رهبری آنها را برعهده داشتند. برآنان وحی نمی‌شد، و صاحب شریعت نبودند، ولی سرپرست و رهبر آنها بودند. بنابراین، ذکر نقبای بنی اسرائیل بیانگر این مطلب است که پس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز دوازده نفر وظیفه امامت و رهبری امت اسلامی را عهده دار خواهند بود، و این فقط بر امامان دوازده گانه شیعه منطبق است. [۱۰]
صافی، لطف الله، منتخب الاثر، فصل اول، باب دوم.
اولین امام، علی (علیه‌السّلام) و آخرین امام، قائم (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) است. در احادیث متعدد وارد شده است که امامان پس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دوازده نفر هستند، اولین آنها علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) و آخرین آنها قائم (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) است، چنان که در «ینابیع المودة» آمده است: فردی یهودی پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نزد علی (علیه‌السّلام) آمد و مسایل بسیاری از او پرسید، تا این که سخن به اوصیای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رسید، علی (علیه‌السّلام) فرمود: آنان دوازده نفرند، من اولین آنها، و مهدی قائم آخرین آنها است. و آن شخص یهودی او را تصدیق کرد، و اسلام آورد. [۱۱]
قندوزی حنفی، شیخ مسلم، ینابیع المودة، ص۴۴۳.
[۱۲]
صافی، لطف الله، منتخب الاثر، فصل اول، باب چهارم.
۱.۳ - نه امام، از فرزندان امام حسیندر احادیث متعدد نقل شده است که تعداد جانشینان پیامبر دوازده نفر است، که نه امام از آنان، از نسل حسین بن علی (علیه‌السّلام) می‌باشند. در برخی از این احادیث آمده است که آخرین آنها مهدی قائم (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) می‌باشد، چنان که از ابوسعید خدری روایت شده است که گفت: از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شنیدم که می‌فرمود: اهل بیت من مایه امنیت برای اهل زمین‌اند، چنان که ستارگان آسمان مایه امنیت برای اهل آسمان‌اند. از او پرسیدند: امامان پس از تو از اهل بیت تو می‌باشند؟ فرمود: آری، آنان دوازده نفرند، نه نفر از آنها از نسل حسین (علیه‌السّلام) می‌باشند، همگی امین و معصومند . [۱۳]
صافی، لطف الله، منتخب الاثر، باب ۶.
[۱۴]
صافی، لطف الله، منتخب الاثر، باب ۷.
۱.۴ - امامان دوازده‌گانه با نامهایشاندر احادیث بسیار که از طریق شیعه و اهل سنت روایت شده است، امامان دوازده گانه به نام معرفی شده‌اند، چنان که مؤلف کتاب «فرائد السمطین» ( محمد ابراهیم جوینی خراسانی، محدث و فقیه شافعی.) از ابن عباس روایت کرده است که: فردی یهودی به نام «نعثل» نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و مسایلی از او پرسید، و سرانجام مسلمان شد. یکی از مسایل او دربارة تعداد و نام جانشینان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود که پیامبر پاسخ دادند تعداد جانشینان من دوازده نفرند و آنها را به نام، به شرح زیر معرفی کرد: ۱. علی بن ابی طالب ۲. حسن بن علی۳. حسین بن علی ۴. علی بن الحسین ۵. محمد بن علی ۶. جعفر بن محمد ۷. موسی بن جعفر۸. علی بن موسی ۹. محمد بن علی ۱۰. علی بن محمد ۱۱. حسن بن علی ۱۲. مهدی فرزند امام یازدهم (علیهم‌السّلام). [۱۵]
قندوزی حنفی، شیخ مسلم، ینابیع المودة، ص۴۴۱.
نظیر این روایت را مؤلف کتاب «مناقب» معروف به «ابن المغازلی شافعی» دربارة فردی دیگر از یهود به نام «جندل بن جناده» نقل کرده است. [۱۶]
قندوزی حنفی، شیخ مسلم، ینابیع المودة، ص۴۴۳ـ۴۴۲.
و در کتاب منتخب الاثر حدود پنجاه روایت در این باره نقل شده است. [۱۷]
صافی، لطف الله، منتخب الاثر، فصل اول، باب هشتم.
۲ - دلیلی بر امامت امامان شیعهدر این جا دلیلی روشن بر امامت امامان شیعه وجود دارد که شیخ صدوق ( رحمة‌الله‌علیه) در کتاب «کمال الدین» بیان نموده است و حاصل آن این است که یکی از دلایل نبوت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این بود که آن حضرت بدون این که نزد کسی علم بیاموزد سرگذشت پیامبران و اقوام پیشین را می‌دانست. و این مطلب، دلیل روشنی بر صدق دعوی نبوت او بود، و این که او دانش خود را از عالم غیب می‌آموزد. امامان شیعه نیز از هیچ کس کسب دانش نکردند، با این حال از همه مردم زمان خود به احکام دین و حوادث جهان داناتر بودند، و هر مسئله‌ای که از آنان سؤال می‌شد، بی درنگ و به بهترین وجه پاسخ می‌گفتند. بنابراین، از این جا روشن می‌شود که سرچشمه علم و دانش آنان، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و بالنتیجه جهان غیب بوده است. بدیهی است تنها چنین افرادی شایسته‌ترین افراد برای احراز مقام امامت و جانشینی پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌باشند. ۳ - حدیث سفینه و رهبری اهل بیتحدیث سفینه، حدیثی است از پیامبر درباره اهل بیت (علیهم‌السّلام) پیامبر در این حدث، اهل بیت خود را به کشتی نوح(علیه‌السّلام) تشبیه کرده و فرموده است: متن حدیث چنین است: «ان مثل اهل بیتی کسفینة نوح من رکبها نجی، و من تخلف عنها غرق». (بنابر تحقیق مؤلف «عبقات الانوار» میر حامد حسین هرندی، حدیث سفینه، توسط نود نفر از مشاهیر علمای اهل سنت روایت شده است، چنان که در کتاب «احقاق الحق» از افراد دیگری نیز روایت شده است، امام شرف الدین عاملی در کتاب «المراجعات» (مراجعه هشتم) آن را از کتاب المستدرک حاکم نیشابوری (ج سوم، ص۱۵۱) نقل کرده است، [۱۹]
حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک، ج۳، ص۱۵۱.
حافظ سلیمان حنفی نیز در کتاب «ینابیع المودة» (باب چهارم) [۲۰]
قندوزی حنفی، شیخ مسلم، ینابیع المودة، باب چهارم.
آن را به طرق مختلف روایت کرده است.)به تحقیق، اهل بیت من همانند کشتی نوح (علیه‌السّلام) است که هر کس سوار آن شد، نجات یافت؛ و هر کس از آن تخلف کرد، غرق شد. از تشبیه اهل بیت پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به کشتی نوح (علیه‌السّلام) نتیجه می‌گیریم که دوستی اهل بیت و رجوع به آنان در احکام دین و پیروی از دستورهای آنان، سبب نجات از گمراهی است، چنان که تخلف از آنان مایه غرق شدن در دریای ضلالت و هلاکت است. و این همه در صورتی میسر است که اهل بیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از خطا و انحراف مصون باشند. ۳.۱ - دلالت حدیثبنابراین، حدیث سفینه بر مطالب زیر دلالت می‌کند: ۱. امامت و رهبری اهل بیت پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مسایل اجتماعی. ۲. مرجعیت علمی آنان در تعالیم و احکام دینی. ۳. معصوم بودن آنان از خطا و لغزش. ۴ - یادآوریدر این که حضرت علی، حضرت زهرا، و امام حسن و امام حسین (علیهم السلام)، اهل بیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هستند جای شک و تردیدی نیست و کسی هم در آن اختلاف نکرده است، اختلاف در این است که آیا اهل بیت پیغمبر شامل همسران پیامبر می‌باشد یا نه؟ پس از اتفاق نظر در مورد امر نخست، مجالی برای اختلاف در مورد دوم باقی نمی‌ماند؛ زیرا که یادآور شدیم، یکی از نتایج حدیث سفینه، عصمت اهل بیت است. بنابراین، حضرت علی، حضرت زهرا، امام حسن و امام حسین، (علیهم‌السّلام) از خطا و لغزش مصون می‌باشند، و گفتار و رفتار آنان ملاک تشخیص حق از باطل است. بنابراین پایه، هرگاه آنان عمل کسی را تخطئه کرده و از او ابراز نارضایتی کرده باشند، از زمرة اهل بیت بیرون خواهد بود، چنان که سایر امامان شیعه که همگی از نسل امام حسین (علیه‌السّلام) بوده‌اند و عصمت آنان یکی پس از دیگری مورد تایید آن حضرت بوده است، در زمره اهل بیت خواهند بود و حکم آنان را دارا خواهند بود. ۵ - پانویس
۶ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله«امامان دوازده‌گانه در احادیث نبوی»، تاریخ بازبینی۹۵/۲/۹. |