بیانالادیانبیان الادیان، از کتابهای قدیمی فارسی درباره ادیان و مذاهب است. فهرست مندرجات۲ - شهرت مؤلف به صاحب بیان الادیان ۳ - تبار ابوالمعالی ۴ - اجداد ابوالمعالی ۵ - فقاهت ابوالمعالی ۶ - مذهب ابوالمعالی ۷ - تاریخ نگارش بیان الادیان ۸ - اهمیت ادبی کتاب ۹ - روش نگارش مطالب بیان الادیان ۱۰ - شباهت بیان الادیان با کتب دیگر ملل و نحل ۱۱ - ابواب بیان الادیان ۱۱.۱ - اعتقادات عرب‌ها ۱۱.۲ - عقاید پیش از پیامبر ۱۱.۳ - حدیث افتراق ۱۱.۴ - تقسیم بندی فرقه‌ها ۱۱.۴.۱ - روش ابوالمعالی در تقسیم بندی فرقه‌ها ۱۱.۴.۲ - معرفی شیعه ۱۱.۴.۳ - عقاید ناصر خسرو ۱۱.۴.۴ - صوفیه ۱۱.۵ - حکایات و نوادر مدعیان نبوت ۱۲ - چاپهای بیان الادیان ۱۳ - ترجمه این کتاب به زبان‌های دیگر ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - مؤلف بیان الادیاناین کتاب نوشته ابوالمعالی محمد بن عبیدالله عالم قرن پنجم است. ۲ - شهرت مؤلف به صاحب بیان الادیانبه سبب شهرتِ این کتاب، مؤلفِ آن را با عنوان صاحب بیان الادیان یاد کرده‌اند. [۱]
محمد بن عمر فخررازی، الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیه، ج۱، ص۱۵۳، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۹.
۳ - تبار ابوالمعالیاز زندگانی ابوالمعالی اطلاعات چندانی در دست نیست. او از تبار علویان و از نسل حسین اصغر، پسر امام زین العابدین علیه‌السلام، است. [۲]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، مقدمه، ص ج، چاپ عباس اقبال، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۲ش).
[۳]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان،ج۱، ص۱، که در ذکر نسبنامه تصحیف رخ داده است، چاپ عباس اقبال، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۲ش).
۴ - اجداد ابوالمعالیعبیدالله اَعرَج و جعفرالحجه، از سادات مشهور قرن دوم، از اجداد ابوالمعالی بودند و احتمالاً در زمان خلافت متوکل (۲۳۲ـ۲۴۷) حسین، پسر جعفرالحجه، به بلخ رفته و در آن‌جا ساکن شده است. [۴]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، مقدمه، ص جـ ه، چاپ عباس اقبال، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۲ش).
[۵]
احمد بن محمدکیاء گیلانی، سراج الانساب، ج۱، ص۱۴۲، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۹.
فرزندان جعفر در آن شهر از فرمانروایان و نقبا بودند و شاید ابوالمعالی نیز امارت یا نقابت داشته است. [۶]
مقدمه اقبال، ص ه ـ و، محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، چاپ عباس اقبال، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۲ش).
جدِّ اول ابوالمعالی در بلخ، و پدرش در هرات اقامت داشته [۷]
مقدمه اقبال، ص و، محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، چاپ عباس اقبال، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۲ش).
و اشاراتی در بیان الادیان [۸]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۴۲، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۷۶ش.
[۹]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۷۲، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۷۶ش.
بر حضور خود وی در غزنه وجود دارد. مشکل بتوان مشخص کرد که محل سکنای وی بلخ، هرات یا غزنه بوده است. احتمالاً او در زمان حکومت ابراهیم بن مسعود غزنوی (۴۵۱ـ۴۹۲) می‌زیسته است.
۵ - فقاهت ابوالمعالیابوالمعالی فقیه بود و از قاضی ابوالفتح عبدالرحیم بن عبدالله صیرفی (متوفی ۴۵۴) حدیث نقل کرده است. [۱۰]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۵۱، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۷۶ش.
۶ - مذهب ابوالمعالیدر مذهب او اختلاف نظر هست؛ مادلونگ، [۱۱]
ویلفرد مادلونگ، ج۱، ص۴۰، پانویس ۱، مکتبها و فرقه‌های اسلامی‌در سده‌های میانه، ترجمه جواد قاسمی، مشهد ۱۳۷۵ش.
به سبب سکونت وی در منطقه حنفی مذهب، او را حنفی دانسته است. با وجود این‌که ابوالمعالی از هر گونه اظهار صریح درباره مذهب خود پرهیز کرده، احتمالاً شیعه بوده است، زیرا در ذکر «حدیث افتراق» به روایت مفصلی، مشتمل بر حدیث غدیر و حدیث ثقلین، پرداخته و گویا بر این دو حدیث تأکید خاصی داشته است [۱۲]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۵۱ـ۵۴، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۷۶ش.
آرای فرقه‌ها را به اختصار، اما عقاید شیعه و امامیه اثناعشری را به تفصیل بیان کرده است؛ و تاریخ تألیف کتاب را ۲۳۰ سال پس از تاریخ ولادت امام زمان عجل الله تعالی فرجه (یعنی سال ۲۵۵) تعیین کرده است. گذشته از اینها، آقابزرگ طهرانی [۱۳]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۳، ص۱۷۶.
بیان الادیان را در شمار آثار شیعی معرفی می‌کند.
۷ - تاریخ نگارش بیان الادیانبا توجه به این‌که ابوالمعالی تاریخ تألیف کتاب را دوبار ذکر کرده است [۱۴]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۷۵: «چهارصدوهشتادوپنج»، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۷۶ش.
[۱۵]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۹۳: «چهارصدوهشتادوپنج»، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۷۶ش.
احتمالاً تاریخ ۵۲۵ مذکور در نسخه خطی هند متعلق به وحید قریشی، تصحیح فتح الله مجتبائی، مربوط به تاریخ کتابت نسخه است نه کتاب بیان الادیان. [۱۶]
ایرانیکا، ذیل «ابوالمعالی محمد».
۸ - اهمیت ادبی کتاباین کتاب با نثر ادیبانه و سلیس خود، از لحاظ ادبی نیز دارای اهمیت بسیار است. ۹ - روش نگارش مطالب بیان الادیانغالباً در کتابهای ملل و نحل دو روش مشاهده می‌شود: یکی طرح آرای مختلف و گاه مخالف و سپس ردّ آن؛ دیگری گزارشی مختصر از آرای گوناگون. بیان الادیان در دسته دوم می‌گنجد. ابوالمعالی، به تصریح خودش، [۱۷]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۲۰، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۷۶ش.
در نقل مطالب به منابع مورد استفاده خود اشاره کرده است که روش محققانه او را نشان می‌دهد. [۱۸]
برای اسامی‌این منابع رجوع کنید به، محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، ج۱، ص۱۸۶، کتاب بیان الادیان، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۰ - شباهت بیان الادیان با کتب دیگر ملل و نحلبیان الادیان در تقسیم بندی فرقه‌ها و ادیان با ترجمه السواد الاعظم و نیز مفاتیح العلوم، که دو کتاب دیگر درباره ملل و نحل به زبان فارسی در قرن چهارم اند، مشابهت‌هایی دارد. ۱۱ - ابواب بیان الادیاناین کتاب به پنج باب تقسیم شده که موضوعات آن‌ها عبارت است از: اقرار به وجود صانع، مذاهب پیش از اسلام، حدیث افتراق، مذاهب و فرقه‌های اسلامی، و بیان حکایات مدعیان نبوت. ۱۱.۱ - اعتقادات عربهادر باب اول، اعتقاداتِ عرب‌ها، پارسیان، فلاسفه و جز آن‌ها درباره خداوند و اقرار به وجود صانع به اختصار بیان شده است. ۱۱.۲ - عقاید پیش از پیامبرابوالمعالی در باب دوم، عقاید مختلفِ پیش از پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم را که در قرآن به آن‌ها اشاره شده، توضیح داده است. او، به اغراق، برخی از اشخاص پیش از زمان پیامبر اکرم را مسلمان دانسته است. وی بنی غسّان و بنی تَغلِب را از ترسایان و بنی تمیم و بنی عَبْس را از مُغان می‌داند. [۱۹]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۳۴، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۷۶ش.
همچنین، عقاید فلاسفه را در کنار دیگر ادیان و مذاهب ذکر، و درباره اصول اخلاقی ایشان بحث می‌کند. بعلاوه، عقاید وآداب و سنن مغان، زردشت، مزدک، مانی، ثنویان، صابئین، سوفسطائیان و هندوان را به اختصار گزارش می‌کند. او هندوان را در علم طب و نجوم و حساب سرآمد می‌شمارد و، جالب توجه است که مذهب قرامطه و خرم دینان را جزو مذاهب پیش از اسلام ذکر می‌کند. [۲۰]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۳۸ـ۴۹، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۱.۳ - حدیث افتراقدر باب سوم نیز، حدیث افتراق را به همراه ترجمه فارسی آن می‌آورد. [۲۱]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۵۱ ـ۵۵، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۱.۴ - تقسیم بندی فرقههاابوالمعالی در باب چهارم، فرقه‌ها را به هشت فرقه عمده تقسیم می‌کند: اهل سنت و جماعت، معتزله، شیعه، خوارج، مجبّره، مشبهه، صوفیه و مرجئه. [۲۲]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۵۵ ـ۵۶، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۱.۴.۱ - روش ابوالمعالی در تقسیم بندی فرقههاوی ـ برخلاف روش عبدالقاهر بغدادی (متوفی ۴۲۹) در الفرق بین الفرق [۲۳]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۱۱، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت.
که میان مذاهب فقهی و فرقه‌های کلامی تمایز قائل شده است ـ مذاهب فقهی اهل سنت را به عنوان فرقه ذکر می‌کند و اشاعره را نیز جزو این مذاهب می‌داند، و در معرفی آن‌ها به همین قناعت می‌کند که ایشان پیرو ابوالحسن اشعری‌اند [۲۴]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۶۲، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۷۶ش.
اما در مورد معتزله شیوه ای دیگر در پیش می‌گیرد و به طرح اهمّ عقاید آنان می‌پردازد. [۲۵]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۶۲ـ۶۴، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۷۶ش.
احتمالاً تا آن زمان در این ناحیه اصول و مبانی نظری اشاعره به قدر کافی قوت و اقتدار نداشته است.
۱۱.۴.۲ - معرفی شیعهاو در معرفی شیعه می‌نویسد که ایشان در عبادت با مذهب شافعی، و در اصول با مذهب معتزله برابرند. در میان فرقه‌های پنجگانه شیعه، به امامیه اثناعشری بیش‌تر نظر دارد و آن را بزرگترین گروه شیعی باقی‌مانده در عراق و خراسان می‌داند. [۲۶]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۶۴ـ۷۵، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۷۶ش.
در میان فرقه‌های شیعه، ابوالمعالی به شفیعیه اشاره می‌کند [۲۷]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۶۹، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۷۶ش.
که احتمالاً صورت تصحیف شده سبعیه (قائلین به هفت امام یعنی اسماعیلیه) است، و دو فرقه ناصریه (پیروان ناصرخسرو، متوفی ۴۸۱) و صبّاحیه (پیروان حسن صباح، متوفی ۵۱۸) را جزو آن ذکر می‌کند. [۲۸]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۷۳، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۱.۴.۳ - عقاید ناصر خسروابوالمعالی از معاصران ناصرخسرو بوده و بیان الادیان نزدیکترین منبع از نظر زمانی در معرفی عقاید ناصرخسرو است. با توجه به مخالفت آشکار مؤلف در گزارش عقاید ناصرخسرو و از آن‌جا که خاندان وی مقیم بلخ بوده‌اند، احتمالاً خود او یا کسانش در اخراج ناصرخسرو از آن شهر دخالت داشته اند.. [۲۹]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۳۹، چاپ عباس اقبال، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۲ش).
[۳۰]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، مقدمه اقبال، ص ط ـ ی، چاپ عباس اقبال، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۲ش).
۱۱.۴.۴ - صوفیهوی فرقه‌های صوفیه را جزو فرقه‌های کلامی‌ذکر کرده و آنان را به دو فرقه نوریه و حلولیه تقسیم کرده است. او گروهی از صوفیه را اهل ریاضت، برخی را اهل ملامت و گروهی دیگر را در سماع و حیرت دانسته، و بعضی را همچون ابوسعید ابوالخیر و حسین بن منصور حلاّج شوقی و کاهل پیشه خوانده است. [۳۱]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۸۷ـ ۸۸، چاپ عباس اقبال، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۲ش).
۱۱.۵ - حکایات و نوادر مدعیان نبوتدر باب پنجم، حکایات و نوادر مدعیان نبوت ذکرشده و مؤلف علم به این موضوع را، برای جداساختن حد معجزه از خوارق عادات و شعبده، واجب می‌داند. در این میان، به بیان حکمت نبوت و هدایت انسانها می‌پردازد و معجزه را موکِّد دعوت پیامبران برمی‌شمارد [۳۲]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۹۱ـ۹۴، چاپ عباس اقبال، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۲ش).
و از جملة افراد مدعی نبوت به شرح حال مُسَیلَمه، طُلَیحة بن خُوَیلد، سَجاح بنت سُوَید، مختار ثَقَفی، بَیان بن سَمْعان و بابک خرمدین می‌پردازد. [۳۳]
محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۹۴ـ۱۳۳، چاپ عباس اقبال، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۲ش).
۱۲ - چاپهای بیان الادیانبیان الادیان بارها چاپ شده است. در چاپهای اولیه (به تصحیح شفر در ۱۸۸۳ میلادی و عباس اقبال در ۱۳۱۲ش) آخرین باب این کتاب موجود نبود، اما در چاپهای بعدی (به تصحیح هاشم رضی در ۱۳۴۲ش؛ محمد دبیرسیاقی در ۱۳۷۶ش و محمدتقی دانش پژوه در ۱۳۷۶ش) به صورت کامل و همراه با نکاتی در شرح آن منتشر شد. ۱۳ - ترجمه این کتاب به زبان‌های دیگرهانری ماسه، بخشی از این کتاب را به زبان فرانسوی، و یحیی بن خشاب متن کامل آن را به عربی برگردانده است. ۱۴ - فهرست منابع(۱) محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، چاپ عباس اقبال، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۲ش). (۲) محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۷۶ش. (۳) عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت. (۴) محمد بن عمر فخررازی، الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیه، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۹. (۵) احمد بن محمدکیاء گیلانی، سراج الانساب، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۹. (۶) ویلفرد مادلونگ، مکتبها و فرقه‌های اسلامی‌در سده‌های میانه، ترجمه جواد قاسمی، مشهد ۱۳۷۵ش. (۷) آقابزرگ طهرانی، الذریعه. (۸) ایرانیکا. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بیان‌الادیان»، شماره۲۳۳۳. رده‌های این صفحه : ادیان و مذاهب | کتب ادیان و مذاهب
|