زمان تقریبی مطالعه: 17 دقیقه
 

تبدیل تکلیف




در اسلام تشریع تکالیف با لحاظ شرایط و مصالح افراد است، از این رو آن‌جا که تکالیف شرعی در توان یا به مصلحت افراد نبوده، آن تکلیف ساقط یا تکلیفی دیگر جایگزین آن شده است.


۱ - اضطرار


در صورت اضطرار یعنی مجبور شدن به انجام عملی برخلاف میل باطنی فرد،
[۱] سعدی ابوجیب، القاموس الفقهی لغةً و اصطلاحاً، ج۱، ص۲۲۲، دمشق، دارالفکر، ۱۴۱۹ ق.    
[۲] محمد جعفر جعفری لنگرودی، ترمینولوژی حقوق، ج۱، ص۵۶، تهران، گنج دانش، ۱۳۶۳ ش.
تکلیف از عهده انسان ساقط می‌شود؛ مانند تجویز استفاده کردن از مردار ، خون و گوشت خوک در موارد اضطراری: «اِنَّما حَرَّمَ عَلَیکمُ المَیتَةَ والدَّمَ و لَحمَ الخِنزِیرِ و ما اُهِلَّ بِهِ لِغَیرِ اللّهِ فَمَنِ اضطُرَّ... فَلاَ اِثمَ عَلَیه».
[۳] بقره/سوره۲، آیه۱۷۳.    
[۴] مائده/سوره۵، آیه۳.    
[۵] انعام/سوره۶، آیه۱۱۹.    
[۶] انعام/سوره۶، آیه۱۴۵.    
[۷] نحل/سوره۱۶، آیه۱۱۵.    
البته رفع موقت تکلیف و اباحه در این موارد، تنها در حدّ رفع اضطرار (مثلا نجات جان) است:
[۸] ابن فهد الحلّی، (م ۸۴۱ ق)، ج۴، ص۱۸۶، المهذب البارع، به کوشش العراقی، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۳ ق.    
[۹] الشهید الثانی (م ۹۶۵ ق)، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، ج۱۲، ص۱۱۳، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ ق.    
[۱۰] عبدالله بن قدامة (م ۶۲۰ ق) و عبدالرحمن بن قدامة (م ۶۸۲ ق)، المغنی والشرح الکبیر، ج۱۱، ص۷۳، بیروت، دارالکتب العلمیه.
«غَیرَ باغ ولاعاد».
[۱۱] بقره/سوره۲، آیه۱۷۳.    


۲ - اکراه


در صورت اکراه ، یعنی وادار کردن شخص بر انجام دادن کاری بدون میل باطنی، تکالیف الزامی رفع می‌شود؛ مانند جواز اظهار سخنان کفرآمیز در حال اکراه که در آیه ۱۰۶ نحل
[۱۲] نحل/سوره۱۶، آیه۱۰۶.    
آمده است: «مَن کفَرَ بِاللّهِ مِن بَعدِ ایمانِهِ اِلاّ مَن اُکرِهَ و قَلبُهُ مُطمـَئِنٌّ بِالایمان». این آیه در مورد عمار یاسر نازل شد که بر اثر آزار و اذیت مشرکان سخنان کفرآمیز بر زبان جاری کرد و جان خود را نجات داد.
[۱۳] القمی (م ۳۰۷ ق)، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۹۰، به کوشش الجزائری، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ ق.    
[۱۴] الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۶، ص۴۲۸، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۱۵] الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۷، ص۳۵۵، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نیز کار او را تأیید فرمود.
[۱۶] الکلینی (م ۳۲۹ ق)، الکافی، ج۲، ص۲۱۹، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
[۱۷] الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۱۴، ص۲۳۷، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
[۱۸] الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۲، ص۳۵۸، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.
آیه ۳۳ نور
[۱۹] نور/سوره۲۴، آیه۳۳.    
نیز بر رفع تکلیف در حالت اکراه اشعار دارد.

۳ - ترس


ترس شدید در پاره ای موارد می‌تواند تکلیفی را ساقط کند؛ مثلا بنابر آیه ۱۰۱ نساء
[۲۰] نساء/سوره۴، آیه۱۰۱.    
در صورت ترس نمازگزار، خواندن نماز کامل ساقط و نماز خوف جایگزین آن می‌شود:
[۲۱] المفید (م ۴۱۳ ق)، المقنعه، ج۱، ص۲۱۳، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ ق.    
[۲۲] المحقق الاردبیلی (م ۹۹۳ ق)، مجمع الفائدة والبرهان، ج۳، ص۳۵۱، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ ق.    
[۲۳] الشافعی (م ۲۰۴ ق)، الام، ج۱، ص۲۴۲، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ ق.
«فَلَیسَ عَلَیکم جُناحٌ اَن تَقصُروا مِنَ الصَّلوةِ اِن خِفتُم اَن یفتِنَکمُ الَّذینَ کفَرُوا» و مکلف می‌تواند نماز را به صورت نشسته یا خوابیده:
[۲۴] المقدس الاردبیلی (م ۹۹۳ ق)، زبدة البیان، ج۱، ص۱۲۳، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.    
[۲۵] الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، مجمع البیان، ج۳، ص۱۷۸، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
[۲۶] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۵، ص۳۷۴، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
«فَاذکروا اللّهَ قِیامـًا و قُعودًا وعَلی جُنوبِکم فَاِذا اطمَأنَنتُم فَاَقِیموا الصَّلوة»
[۲۷] نساء/سوره۴، آیه۱۰۳.    
یا در حال حرکت، خواه پیاده یا سواره، به جا آورد:
[۲۸] المحقق الحلی (م ۶۷۶ ق)، المعتبر، ج۲، ص۴۶۰، مؤسسه سیدالشهداء، ۱۳۶۳ ش.    
[۲۹] سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م ۱۰۰۹ ق)، مدارک الاحکام، ج۳، ص۱۴۱، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ ق.    
[۳۰] عبدالکریم بن محمد الرافعی (م ۶۲۳ ق)، فتح العزیز، ج۴، ص۶۴۶، دارالفکر.
«فَاِن خِفتُم فَرِجَالاً اَو رُکبَانـًا».
[۳۱] بقره/سوره۲، آیه۲۳۹.    
برخی با استناد به این آیه گفته‌اند که در چنین مواردی برخی اجزا و شرایط نماز، مانند روبه قبله بودن و رکوع و سجود نیز ساقط می‌شود
[۳۲] العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، منتهی المطلب، ج۱، ص۲۲۱، به کوشش مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ ق.    
[۳۳] العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، تذکرة الفقهاء، ج۴، ص۴۳۵، المکتبة المرتضویه.    
[۳۴] النووی (م ۶۷۶ ق)، المجموع فی شرح المهذب، ج۳، ص۲۳۰، دارالفکر.
همچنین در موارد تقیه ، که به سبب ترس از زیان جانی یا مالی بر خود و دیگران نمی‌توان به تکالیف اولیه خود عمل کرد، تکلیف نخستین رفع و وظیفه ای دیگر جانشین آن می‌شود. در آیاتی مانند آیه ۲۸ آل عمران
[۳۵] آل عمران/سوره۳، آیه۲۸.    
و ۱۰۶ نحل،
[۳۶] نحل/سوره۱۶، آیه۱۰۶.    
به این نکته اشاره شده است.

۴ - بیماری و ضعف


بیماری گاهی سبب سقوط تکلیف می‌گردد؛ مانند حکم وجوب جهاد : «لَیسَ... عَلَی المَرضی... حَرَجٌ اِذا نَصَحوا لِلّهِ و رَسولِهِ»
[۳۷] توبه/سوره۹، آیه۹۱.    
[۳۸] فتح/سوره۴۸، آیه۱۶ ۱۷.    
یا وجوب حمل سلاح و آمادگی نظامی در هنگام جنگ و احتمال حمله دشمن
[۳۹] نساء/سوره۴، آیه۱۰۲.    
و گاه سبب تبدیل یک تکلیف به تکلیفی دیگر یا تأخیر زمان آن می‌شود؛ مانند جواز تراشیدن سر برای مُحرِم محصور بیماری که نمی‌تواند تا رسیدن قربانی به منا صبر کند و روزه گرفتن یا صدقه دادن یا قربانی کردن حیوان به عنوان کفاره به جای آن است: «واَتِمُّوا الحَجَّ والعُمرَةَ لِلّهِ فَاِن اُحصِرتُم فَمَا استَیسَرَ مِنَ الهَدیِ و لاتَحلِقوا رُءوسَکم حَتّی یبلُغَ الهَدیُ مَحِلَّهُ فَمَن کانَ مِنکم مَریضـًا اَو بِهِ اَذیً مِن رَأسِهِ فَفِدیةٌ مِن صِیام اَو صَدَقَة اَو نُسُک»
[۴۰] بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    
و مانند تبدیل تکلیف وضو به تیمم در صورت بیماری
[۴۱] نساء/سوره۴، آیه۳۴.    
[۴۲] مائده/سوره۵، آیه۶.    
نیز سقوط وجوب روزه ماه رمضان از مریض و مسافر و به جا آوردن قضای آن در وقتی دیگر.
[۴۳] بقره/سوره۲، آیه۱۸۵.    

افزون بر بیماری، گاهی ضعف و ناتوانی مکلف نیز موجب سقوط تکلیف می‌شود؛ مثلا به موجب آیه ۱۸۴ بقره
[۴۴] بقره/سوره۲، آیه۱۸۴.    
روزه از افراد ضعیف ساقط است و در عوض باید فدیه بپردازند: «یـاَیهَا الَّذینَ ءامَنوا کتِبَ عَلَیکمُ الصّیام... و عَلَی الَّذینَ یطیقونَهُ فِدیةٌ طَعامُ مِسکین». در احادیث ، کهنسالان
[۴۵] الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۲، ص۱۸۰، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
[۴۶] الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، مجمع البیان، ج۲، ص۱۰، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
[۴۷] العروسی الحویزی (م ۱۱۱۲ ق)، تفسیر نورالثقلین، ج۱، ص۱۴۶، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
و زنان باردار
[۴۸] ابوعمرو الدّانی (م ۴۴۴ ق)، المقنع، ج۱، ص۱۹۴، به کوشش احمد دهمان، دارالفکر، ۱۴۰۳ ق.
[۴۹] المحقق الحلی (م ۶۷۶ ق)، المعتبر، ج۲، ص۷۱۸، مؤسسه سیدالشهداء، ۱۳۶۳ ش.    
[۵۰] منصور البهوتی (م ۱۰۵۱ ق)، کشاف القناع، ج۲، ص۳۶۰، به کوشش محمد حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸ ق.
از مصادیق افراد ناتوان دانسته شده‌اند. برخی دیگر از تکالیفی که از عهده ناتوانان برداشته شده عبارت‌اند از وجوب هجرت از محیط کفر ،
[۵۱] نساء/سوره۴، آیه۹۷ ۹۸.    
وجوب جهاد
[۵۲] توبه/سوره۹، آیه۹۱.    
[۵۳] فتح/سوره۴۸، آیه۱۷.    
و حرمت خوردن طعام برای افراد لنگ و کور و مریض از خانه دیگران.
[۵۴] نور/سوره۲۴، آیه۶۱.    


۵ - اذیت و زیان


اذیت نشدن و ضرر داشتن در برخی موارد موجب سقوط تکلیف یا جایگزین شدن تکلیفی دیگر می‌شود؛ مانند سقوط وجوب حمل سلاح و آمادگی نظامی در جنگ : «ولا جُناحَ عَلَیکم اِن کانَ بِکم اَذیً مِن مَطَر... اَن تَضَعوا اَسلِحَتَکم»
[۵۵] نساء/سوره۴، آیه۱۰۲.    
و مانند جایگزین شدن تراشیدن سر و مکلف شدن فرد به روزه یا صدقه یا قربانی به عنوان کفاره به جای تکلیف نتراشیدن سر تا زمان رسیدن قربانی به مکه برای محرم محصور یا مریضی که به جهت اذیت شدن نمی‌تواند تا آن زمان صبر کند.
[۵۶] بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    
هر چند این آیه در مورد شخصی نازل شد که وجود حشرات موذی در سرش وی را می‌آزرد
[۵۷] الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۲، ص۳۱۵، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
[۵۸] الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۲، ص۱۵۸، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۵۹] الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، مجمع البیان، ج۲، ص۳۸-۳۹، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
؛ ولی «اَذیً» در آیه عام است و اذیت و ضرر داشتن ناشی از دیگر عوامل را نیز شامل می‌شود.
[۶۰] الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۲، ص۱۵۸، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۶۱] الراوندی (م ۵۷۳ ق)، فقه القرآن، ج۱، ص۲۹۷، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.    
[۶۲] الجصاص (م ۳۷۰ ق)، احکام القرآن، ج۱، ص۳۴۰-۳۴۱، به کوشش عبدالسلام محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ ق.    


۶ - سفر


در سفر برخی تکالیف با شرایط و احکامی خاص ساقط می‌شوند؛ مثلا روزه در سفر ساقط است و مکلف باید قضای آن را به جا آورد: «فَمَن شَهِدَ مِنکمُ الشَّهرَ فَلیصُمهُ و مَن کان... عَلی سَفَر فَعِدَّةٌ مِّن اَیام اُخَر»
[۶۳] بقره/سوره۲، آیه۱۸۵.    
همچنین در سفر، خواندن نماز کامل ساقط و بر مسافر واجب
[۶۴] العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، تذکرة الفقهاء، ج۱، ص۱۸۶، المکتبة المرتضویه.    
[۶۵] العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، نهایة الاحکام، ج۲، ص۱۶۶، به کوشش رجائی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۰ ق.    
است نماز شکسته (قصر) به جا آورد: «و اِذَا ضَرَبتُم فِی الاَرضِ فَلَیسَ عَلَیکم جُناحٌ اَن تَقصُروا مِنَ الصَّلوة». فقهای اهل سنت قصر نماز را جایز شمرده‌اند نه واجب.
[۶۶] علاء الدین الکاشانی (م ۵۸۷ ق)، بدائع الصنائع، ج۱، ص۹۲، پاکستان، المکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ ق.
[۶۷] عبدالله بن قدامة (م ۶۲۰ ق) و عبدالرحمن بن قدامة (م ۶۸۲ ق)، المغنی والشرح الکبیر، ج۲، ص۱۰۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[۶۸] منصور البهوتی (م ۱۰۵۱ ق)، کشاف القناع، ج۱، ص۶۱۴، به کوشش محمد حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸ ق.
[۶۹] نساء/سوره۴، آیه۱۰۱.    
برخی این حکم را به سفرهای خوفی مقید کرده‌اند
[۷۰] منصور البهوتی (م ۱۰۵۱ ق)، کشاف القناع، ج۱، ص۶۱۴، به کوشش محمد حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸ ق.
[۷۱] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۵، ص۳۶۱، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
ولی فقهای امامیه
[۷۲] العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، نهایة الاحکام، ج۲، ص۱۸۲، به کوشش رجائی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۰ ق.    
[۷۳] العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، تذکرة الفقهاء، ج۱، ص۱۹۲، المکتبة المرتضویه.    
[۷۴] العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، تذکرة الفقهاء، ج۴، ص۴۰۲، المکتبة المرتضویه.    
و بسیاری از فقهای اهل سنت، تبدیل تکلیف مزبور را شامل همه سفرها دانسته‌اند.
[۷۵] الطوسی (م ۴۶۰ ق)، الخلاف، ج۱، ص۵۶۷، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ ق.    
[۷۶] العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، منتهی المطلب، ج۱، ص۳۸۹، به کوشش مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ ق.    
[۷۷] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۵، ص۳۶۱، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.


۷ - بروز دشواری و فقدان امکانات


در برخی موارد، وجود مشکلات جدی یا فقدان وسایل لازم، سبب سقوط یا تبدیل تکلیف می‌گردد؛ مانند سقوط جهاد از کسانی که توانایی مالی را برای رفتن به جهاد ندارند یا حکومت امکانات اعزام آنان را نداشته باشد: «و لا عَلَی الَّذینَ لا یجِدونَ ما ینفِقونَ حَرَجٌ اِذا نَصَحوا لِلّهِ و رَسولِهِ... و لا عَلَی الَّذینَ اِذا ما اَتَوک لِتَحمِلَهُم قُلتَ لا اَجِدُ ما اَحمِلُکم».
[۷۸] توبه/سوره۹، آیه۹۱ ۹۲.    
از این قبیل است تکلیف به تیمم به جای غسل و وضو برای کسی که امکان تهیه آب را ندارد
[۷۹] نساء/سوره۴، آیه۴۳.    
[۸۰] مائده/سوره۵، آیه۶.    
همچنین تکلیف به روزه به جای آزادسازی برده در صورت یافت نشدن برده در کفاره ظهار ،
[۸۱] مجادله/سوره۵۸، آیه۳ ۴.    
قتل خطایی
[۸۲] نساء/سوره۴، آیه۹۲.    
و شکستن سوگند
[۸۳] مائده/سوره۵، آیه۸۹.    
نیز جایگزینی روزه پس از بازگشت از سفر حج به جای قربانی در صورت یافت نشدن آن در مکه .
[۸۴] بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    


۸ - فهرست منابع


(۱) قرآن کریم.
(۲) سعدی ابوجیب، القاموس الفقهی لغةً و اصطلاحاً، دمشق، دارالفکر، ۱۴۱۹ ق.
(۳) محمد جعفر جعفری لنگرودی، ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، ۱۳۶۳ ش.
(۴) ابن فهد الحلّی، (م ۸۴۱ ق)، المهذب البارع، به کوشش العراقی، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۳ ق.
(۵) الشهید الثانی (م ۹۶۵ ق)، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ ق.
(۶) عبدالله بن قدامة (م ۶۲۰ ق) و عبدالرحمن بن قدامة (م ۶۸۲ ق)، المغنی والشرح الکبیر، بیروت، دارالکتب العلمیه.
(۷) القمی (م ۳۰۷ ق)، تفسیر القمی، به کوشش الجزائری، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ ق.
(۸) الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۹) الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
(۱۰) الکلینی (م ۳۲۹ ق)، الکافی، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
(۱۱) الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.
(۱۲) المفید (م ۴۱۳ ق)، المقنعه، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ ق.
(۱۳) المحقق الاردبیلی (م ۹۹۳ ق)، مجمع الفائدة والبرهان، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ ق.
(۱۴) الشافعی (م ۲۰۴ ق)، الام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ ق.
(۱۵) المقدس الاردبیلی (م ۹۹۳ ق)، زبدة البیان، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
(۱۶) القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
(۱۷) المحقق الحلی (م ۶۷۶ ق)، المعتبر، مؤسسه سیدالشهداء، ۱۳۶۳ ش.
(۱۸) سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م ۱۰۰۹ ق)، مدارک الاحکام، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ ق.
(۱۹) عبدالکریم بن محمد الرافعی (م ۶۲۳ ق)، فتح العزیز، دارالفکر.
(۲۰) العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، منتهی المطلب، به کوشش مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ ق.
(۲۱) النووی (م ۶۷۶ ق)، المجموع فی شرح المهذب، دارالفکر.
(۲۲) العروسی الحویزی (م ۱۱۱۲ ق)، تفسیر نورالثقلین، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
(۲۳) ابوعمرو الدّانی (م ۴۴۴ ق)، المقنع، به کوشش احمد دهمان، دارالفکر، ۱۴۰۳ ق.
(۲۴) منصور البهوتی (م ۱۰۵۱ ق)، کشاف القناع، به کوشش محمد حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸ ق.
(۲۵) الراوندی (م ۵۷۳ ق)، فقه القرآن، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.
(۲۶) الجصاص (م ۳۷۰ ق)، احکام القرآن، به کوشش عبدالسلام محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ ق.
(۲۷) العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، تذکرة الفقهاء، المکتبة المرتضویه.
(۲۸) العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، نهایة الاحکام، به کوشش رجائی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۰ ق.
(۲۹) علاء الدین الکاشانی (م ۵۸۷ ق)، بدائع الصنائع، پاکستان، المکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ ق.
(۳۰) الطوسی (م ۴۶۰ ق)، الخلاف، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ ق.
(۳۱)الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.

۹ - پانویس

 
۱. ↑ سعدی ابوجیب، القاموس الفقهی لغةً و اصطلاحاً، ج۱، ص۲۲۲، دمشق، دارالفکر، ۱۴۱۹ ق.    
۲. ↑ محمد جعفر جعفری لنگرودی، ترمینولوژی حقوق، ج۱، ص۵۶، تهران، گنج دانش، ۱۳۶۳ ش.
۳. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۷۳.    
۴. ↑ مائده/سوره۵، آیه۳.    
۵. ↑ انعام/سوره۶، آیه۱۱۹.    
۶. ↑ انعام/سوره۶، آیه۱۴۵.    
۷. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۱۱۵.    
۸. ↑ ابن فهد الحلّی، (م ۸۴۱ ق)، ج۴، ص۱۸۶، المهذب البارع، به کوشش العراقی، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۳ ق.    
۹. ↑ الشهید الثانی (م ۹۶۵ ق)، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، ج۱۲، ص۱۱۳، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ ق.    
۱۰. ↑ عبدالله بن قدامة (م ۶۲۰ ق) و عبدالرحمن بن قدامة (م ۶۸۲ ق)، المغنی والشرح الکبیر، ج۱۱، ص۷۳، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۱۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۷۳.    
۱۲. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۱۰۶.    
۱۳. ↑ القمی (م ۳۰۷ ق)، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۹۰، به کوشش الجزائری، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ ق.    
۱۴. ↑ الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۶، ص۴۲۸، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۱۵. ↑ الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۷، ص۳۵۵، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۱۶. ↑ الکلینی (م ۳۲۹ ق)، الکافی، ج۲، ص۲۱۹، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
۱۷. ↑ الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۱۴، ص۲۳۷، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۱۸. ↑ الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۲، ص۳۵۸، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.
۱۹. ↑ نور/سوره۲۴، آیه۳۳.    
۲۰. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۰۱.    
۲۱. ↑ المفید (م ۴۱۳ ق)، المقنعه، ج۱، ص۲۱۳، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ ق.    
۲۲. ↑ المحقق الاردبیلی (م ۹۹۳ ق)، مجمع الفائدة والبرهان، ج۳، ص۳۵۱، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ ق.    
۲۳. ↑ الشافعی (م ۲۰۴ ق)، الام، ج۱، ص۲۴۲، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ ق.
۲۴. ↑ المقدس الاردبیلی (م ۹۹۳ ق)، زبدة البیان، ج۱، ص۱۲۳، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.    
۲۵. ↑ الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، مجمع البیان، ج۳، ص۱۷۸، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۲۶. ↑ القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۵، ص۳۷۴، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۲۷. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۰۳.    
۲۸. ↑ المحقق الحلی (م ۶۷۶ ق)، المعتبر، ج۲، ص۴۶۰، مؤسسه سیدالشهداء، ۱۳۶۳ ش.    
۲۹. ↑ سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م ۱۰۰۹ ق)، مدارک الاحکام، ج۳، ص۱۴۱، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ ق.    
۳۰. ↑ عبدالکریم بن محمد الرافعی (م ۶۲۳ ق)، فتح العزیز، ج۴، ص۶۴۶، دارالفکر.
۳۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۳۹.    
۳۲. ↑ العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، منتهی المطلب، ج۱، ص۲۲۱، به کوشش مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ ق.    
۳۳. ↑ العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، تذکرة الفقهاء، ج۴، ص۴۳۵، المکتبة المرتضویه.    
۳۴. ↑ النووی (م ۶۷۶ ق)، المجموع فی شرح المهذب، ج۳، ص۲۳۰، دارالفکر.
۳۵. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۲۸.    
۳۶. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۱۰۶.    
۳۷. ↑ توبه/سوره۹، آیه۹۱.    
۳۸. ↑ فتح/سوره۴۸، آیه۱۶ ۱۷.    
۳۹. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۰۲.    
۴۰. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    
۴۱. ↑ نساء/سوره۴، آیه۳۴.    
۴۲. ↑ مائده/سوره۵، آیه۶.    
۴۳. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۸۵.    
۴۴. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۸۴.    
۴۵. ↑ الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۲، ص۱۸۰، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۴۶. ↑ الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، مجمع البیان، ج۲، ص۱۰، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۴۷. ↑ العروسی الحویزی (م ۱۱۱۲ ق)، تفسیر نورالثقلین، ج۱، ص۱۴۶، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
۴۸. ↑ ابوعمرو الدّانی (م ۴۴۴ ق)، المقنع، ج۱، ص۱۹۴، به کوشش احمد دهمان، دارالفکر، ۱۴۰۳ ق.
۴۹. ↑ المحقق الحلی (م ۶۷۶ ق)، المعتبر، ج۲، ص۷۱۸، مؤسسه سیدالشهداء، ۱۳۶۳ ش.    
۵۰. ↑ منصور البهوتی (م ۱۰۵۱ ق)، کشاف القناع، ج۲، ص۳۶۰، به کوشش محمد حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸ ق.
۵۱. ↑ نساء/سوره۴، آیه۹۷ ۹۸.    
۵۲. ↑ توبه/سوره۹، آیه۹۱.    
۵۳. ↑ فتح/سوره۴۸، آیه۱۷.    
۵۴. ↑ نور/سوره۲۴، آیه۶۱.    
۵۵. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۰۲.    
۵۶. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    
۵۷. ↑ الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۲، ص۳۱۵، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۵۸. ↑ الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۲، ص۱۵۸، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۵۹. ↑ الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، مجمع البیان، ج۲، ص۳۸-۳۹، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۶۰. ↑ الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۲، ص۱۵۸، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۶۱. ↑ الراوندی (م ۵۷۳ ق)، فقه القرآن، ج۱، ص۲۹۷، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.    
۶۲. ↑ الجصاص (م ۳۷۰ ق)، احکام القرآن، ج۱، ص۳۴۰-۳۴۱، به کوشش عبدالسلام محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ ق.    
۶۳. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۸۵.    
۶۴. ↑ العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، تذکرة الفقهاء، ج۱، ص۱۸۶، المکتبة المرتضویه.    
۶۵. ↑ العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، نهایة الاحکام، ج۲، ص۱۶۶، به کوشش رجائی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۰ ق.    
۶۶. ↑ علاء الدین الکاشانی (م ۵۸۷ ق)، بدائع الصنائع، ج۱، ص۹۲، پاکستان، المکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ ق.
۶۷. ↑ عبدالله بن قدامة (م ۶۲۰ ق) و عبدالرحمن بن قدامة (م ۶۸۲ ق)، المغنی والشرح الکبیر، ج۲، ص۱۰۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۶۸. ↑ منصور البهوتی (م ۱۰۵۱ ق)، کشاف القناع، ج۱، ص۶۱۴، به کوشش محمد حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸ ق.
۶۹. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۰۱.    
۷۰. ↑ منصور البهوتی (م ۱۰۵۱ ق)، کشاف القناع، ج۱، ص۶۱۴، به کوشش محمد حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸ ق.
۷۱. ↑ القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۵، ص۳۶۱، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۷۲. ↑ العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، نهایة الاحکام، ج۲، ص۱۸۲، به کوشش رجائی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۰ ق.    
۷۳. ↑ العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، تذکرة الفقهاء، ج۱، ص۱۹۲، المکتبة المرتضویه.    
۷۴. ↑ العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، تذکرة الفقهاء، ج۴، ص۴۰۲، المکتبة المرتضویه.    
۷۵. ↑ الطوسی (م ۴۶۰ ق)، الخلاف، ج۱، ص۵۶۷، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ ق.    
۷۶. ↑ العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، منتهی المطلب، ج۱، ص۳۸۹، به کوشش مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ ق.    
۷۷. ↑ القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۵، ص۳۶۱، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۷۸. ↑ توبه/سوره۹، آیه۹۱ ۹۲.    
۷۹. ↑ نساء/سوره۴، آیه۴۳.    
۸۰. ↑ مائده/سوره۵، آیه۶.    
۸۱. ↑ مجادله/سوره۵۸، آیه۳ ۴.    
۸۲. ↑ نساء/سوره۴، آیه۹۲.    
۸۳. ↑ مائده/سوره۵، آیه۸۹.    
۸۴. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    


۱۰ - منبع

دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «تکلیف».    


رده‌های این صفحه : احکام ثانویه | عناوین ثانویه | فقه




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.