جبرئیل در قران و روایاتجبرئیل (جبرائیل)، از فرشتگان مقرب الهی و آورنده وحی در اسلام می‌باشد و در باره جبرئیل در در قرآن و حدیث، بحث شده است. فهرست مندرجات۲ - جبرئیل در قرآن ۳ - نام‌های دیگر جبرئیل در قرآن ۳.۱ - الروح الامین ۳.۲ - رسول کریم ۳.۳ - شدیدالقوی و ذومِرة و ذی قوة ۳.۴ - مکین و مطاع ۳.۵ - روح القدس ۴ - واکنش قرآن به پندار یهودیان درباره جبرئیل ۵ - همراهی جبرئیل با پیامبر ۵.۱ - اولین برخورد جبرئیل با پیامبر ۵.۲ - دیدگاه اهل سنت ۵.۳ - نقد دیدگاه اهل سنت ۵.۴ - تعلیم به پیامبر ۵.۵ - همگام پیامبر در سفر معراج ۵.۶ - ابلاغ رسالت پیامبر به خانواده‌اش ۵.۷ - در غزوه بدر ۵.۸ - شیوه و مکان حضور جبرئیل نزد پیامبر ۵.۹ - عرضه هر سال قرآن بر جبرئیل ۶ - تعداد نزول جبرئیل بر پیامبر ۷ - رؤیت جبرئیل را صورت حقیقی‌اش توسط پیامبر ۸ - جبرئیل و یاری امامان شیعه ۹ - جبرئیل در قصص انبیا ۱۰ - القاب جبرئیل در روایات ۱۱ - احتلاف در برتری جبرئیل بر دیگر فرشتگان ۱۲ - صورت حقیقی جبرئیل ۱۳ - فهرست منابع ۱۴ - پانویس ۱۵ - منابع ۱ - جبرئیل در لغتواژه «جبرئیل» در اصل عبری است و ظاهراً به صورت سریانی‌اش به عربی راه یافته است . [۱]
Arthur Jeffery, The foreign vocabulary of the Qur , a ¦n , Baroda ۱۹۳۸;.، ص۱۰۰ـ۱۰۱.
نویسندگان و محققان زبان عربی بر اعجمی بودن آن تصریح کرده‌اند [۲]
موهوب بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، ج۱، ص۳۲۷، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۳۶۱.
[۳]
ابوحیّان غرناطی، تفسیر البحرالمحیط، ج۱، ص۳۱۷، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴]
محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ج۱۰، ص۳۵۷، چاپ ابراهیم ترزی، کویت ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست بیروت.
که در تلفظ آن تصرف شده است؛ ابوحیّان غرناطی [۵]
ابوحیّان غرناطی، تفسیر البحرالمحیط، ج۱، ص۳۱۷ـ ۳۱۸، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
سیزده صورت مختلف آن، نظیر جِبْریل، جَبْریل، جَبَرئیل، جَبَرئِل، جَبرائل، جَبرائیِل، را آورده است. [۶]
اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیه، ذیل «جبر»، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
[۷]
موهوب بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، ج۱، ص۱۱۳ـ۱۱۴، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۳۶۱.
همچنین دانی [۸]
عثمان بن سعید دانی، کتاب التیسیرفی القراءات السبع، ج۱، ص۷۵، چاپ اوتو پرتسل، استانبول ۱۹۳۰.
صورت‌های قرائت این کلمه در قرآن را برشمرده [۹]
ابن جزری، النشر فی القراءات العشر، ج۲، ص۲۱۹، چاپ علی محمد ضباع، مصر (۱۹۴۰)، چاپ افست تهران.
که «جِبْرِیل» مشهورترین و فصیح‌ترین آن‌ها به لهجه اهل حجاز و بنا بر قرائت حفص، ابوعمرو، نافع و ابن عامر است. [۱۰]
احمدبن یوسف سمین حلبی، الدرالمصون فی علوم الکتاب المکنون، ج۲، ص۱۸، چاپ احمدمحمد خرّاط، دمشق ۱۴۰۶ـ۱۴۱۴/ ۱۹۸۶ـ۱۹۹۳.
برخی لغویان عرب با اشاره به معانی گوناگون «جَبْر»، از جمله پادشاه، بنده، شجاع، مرد، [۱۱]
محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج۱۱، ص۵۸ ـ۵۹، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره.
[۱۲]
ابن سیده، المحکم والمحیط الاعظم، ج۷، ص۴۰۷، چاپ عبدالحمید هنداوی، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۱۳]
محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ج۱۰، ص۳۴۸، ج۱۰، چاپ ابراهیم ترزی، کویت ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست بیروت.
و ایل به عنوان اسمی از اسامی خداوند در عبری، [۱۴]
کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵.
[۱۵]
اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیه، ذیل «ایل»، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
جبرئیل را همچون میکائیل و اسرافیل مرکّب از دو بخش دانسته‌اند که بدین ترتیب جبرئیل («جَبْر» + «ایل») به معنای مرد خدا یا بنده خدا (عبداللّه) است. جَبْر در زبانهای حبشی و سریانی و آرامی و عبری به معنای مرد، قهرمان و دلاور است و جبرئیل در این زبان‌ها مرد خدا و قهرمان خدا معنا می‌شود [۱۶]
Martin R Zammit, A comparative lexical study of Qur , anic Arabic , Leiden ۲۰۰۲، ص۱۱۶.
[۱۷]
محمدجواد مشکور، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی، ج۱، ص۱۲۶، تهران ۱۳۵۷ ش.
برخی ایل را به معنای بنده و جبرئیل و میکائیل و اسرافیل را به معنای عبداللّه، عبدالرحمان و عبدالقدوس گرفته‌اند. [۱۸]
ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ج۱، ص۲۰۵، بیروت ۱۴۱۲.
[۱۹]
محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ج۱۰، ص۳۵۷، ج۱۰، چاپ ابراهیم ترزی، کویت ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست بیروت.
با توجه به معنای « جبروت »، که در عبری به معنای نیرومندی و قدرت است، [۲۰]
محمدجواد مشکور، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی، ج۱، ص۱۲۶، تهران ۱۳۵۷ ش.
احتمالاً جبرئیل از «جبروت» مشتق شده است. [۲۱]
ابوحیّان غرناطی، تفسیر البحرالمحیط، ج۱، ص۳۱۷ـ ۳۱۸، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
باتوجه به اینکه «جَبَر» از زبان عبری به معنای قدرت داشتن و توانمندی و «جبرئیل» به معنای شخص نیرومند نیز آمده است . [۲۲]
Martin R Zammit, A comparative lexical study of Qur , anic Arabic , Leiden ۲۰۰۲، ص۱۱۶.
[۲۳]
Martin R Zammit, A comparative lexical study of Qur , anic Arabic , Leiden ۲۰۰۲، ص۵۳۰.
[۲۴]
محمدجواد مشکور، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی، ج۱، ص۱۲، تهران ۱۳۵۷ ش.
این احتمال تقویت می‌شود. حتی القاب «شدیدالقوی» و «ذومرّة» نیز معادل عربی جبرئیل دانسته شده است [۲۵]
Arthur Jeffery, The foreign vocabulary of the Qur , a ¦n , Baroda ۱۹۳۸;.، ص۱۰۰.
[۲۶]
محمدجواد مشکور، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی، ج۱، ص۱۲۶ـ۱۲۷، تهران ۱۳۵۷ ش.
[۲۷]
هشام جعیط، الوحی و القرآن و النبوة، ج۱، ص۶۳، بیروت ۲۰۰۰.
۲ - جبرئیل در قرآننام جبرئیل در قرآن سه بار در آیات مدنی آمده است. به وظیفه اصلی جبرئیل، یعنی پیام آوری وحی، در آیه «... نَزَّلَهُ عِلی ' قَلْبِکَ...» تصریح شده است، هرچند درباره کیفیت انتقال و نزول وحی میان متکلمان اختلاف نظر وجود دارد [۳۲]
محمدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ج۲، ص۳۲، قاهره، چاپ افست تهران.
[۳۳]
محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیرالقرآن الکریم، ج۱، ص۲۹۶ـ۳۰۱، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
۳ - نام‌های دیگر جبرئیل در قرآندر قرآن تعابیر دیگری نیز هست که مفسران آن‌ها را ناظر به جبرئیل دانسته اند، از جمله : ۳.۱ - الروح الامین« الروح الامین » که حاکی از امانتداری او در رساندن وحی است؛ ۳.۲ - رسول کریم« رسولٍ کریم » که بر خصلتهای نیک وی دلالت دارد؛ ۳.۳ - شدیدالقوی و ذومِرة و ذی قوة« شدیدالقوی » و « ذومِرّة » و « ذی قوة » که بیان کننده توانمندی و قدرت بر انجام اوامر الهی است؛ ۳.۴ - مکین و مطاع« مَکین » و « مُطاع » که از جایگاه و منزلت ویژه او نزد خداوند و دیگر فرشتگان حکایت می‌کند؛ ۳.۵ - روح القدس« روح القدس » که مضمون این آیه «قُلْ نَزَّلَه رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ...» با آیه ۹۷ سوره بقره : «قُل مَنْ ک'انَ عَدُوّاً لِجِبریلَ فَاِنَهُ نَزَّلَهُ عَلی ' قَلِبکَ بِاذِنِ اللّهِ...» که صراحتاً تنزیل قرآن را به جبرئیل نسبت داده، مطابقت دارد؛ برای احتمالات دیگر درباره مراد از روح القدس [۴۳]
احمدبن محمد میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ج۱، ص۲۶۳ـ۲۶۴، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ ش.
[۴۴]
محمدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ج۳، ص۱۷۷، قاهره، چاپ افست تهران.
علاوه بر انتقال وحی، جبرئیل نقش ویژه‌ای در ولادت عیسی علیه‌السلام داشته است. او مژده ولادت عیسی را به حضرت مریم داده [۴۵]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ذیل آل عمران: ۴۵.
[۴۶]
طباطبائی، المیزان،ذیل آل عمران: ۴۵.
و به صورت انسان نزد او متمثل شده [۴۸]
طبری، جامع، ذیل مریم: ۱۷.
[۴۹]
طبری، جامع، ذیل مریم: ۷.
[۵۰]
محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل آیه، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
و ر وح الهی را در رحم او دمیده [۵۱]
طبری، جامع، ذیل مریم: ۲۲.
[۵۳]
محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل انبیاء: ۹۱، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۵۴]
محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل تحریم: ۱۲، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
و سرانجام خداوند به عیسی علیه‌السلام با جبرئیل یاری رسانده و نیرو بخشیده است [۵۵]
طبری، جامع، ذیل بقره: ۸۷.
[۵۶]
محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل بقره: ۸۷، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۵۷]
طبری، جامع، ذیل بقره: ۲۵۳.
[۵۸]
محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل بقره: ۲۵۳، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۵۹]
طبری، جامع، ذیل مائده: ۱۱۰.
[۶۰]
محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل مائده: ۱۱۰، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
مفسران در وساطت جبرئیل برای تولد عیسی تردید نکرده و تعبیر « روح » در آیات یاد شده را همگی ناظر به جبرئیل دانسته‌اند [۶۱]
احمدبن محمد نَحاس، معانی القرآن الکریم، ج۴، ص۳۱۸، چاپ محمدعلی صابونی، مکه ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰.
[۶۲]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ذیل مریم: ۱۷.
در باره سبب کاربرد روح راجع به جبرئیل نیز مفسران اقوال گوناگونی ذکر کرده اند، نظیر تعلق او به عالم مجردات و روحانیات، تکوین بدون ولادت، غلبه حیات در او، افاضه حیات و احیای شریعت به واسطه او یا بیان برتری او بر سایر فرشتگان. [۶۳]
محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۳۴۰ـ۳۴۱، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۶۴]
محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ج۷، ص۱۱۴، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۶۵]
محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ج۸، ص۶۲، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۶۶]
محمدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ج۲۴، ص۱۶۵ـ۱۶۶، قاهره، چاپ افست تهران.
در باره نسبت جبرئیل با روح و مراد از روح، که به همراه ملائکه از آن یاد شده یا در باره‌اش سؤال شده، اختلاف هست. برخی آن را فرشته‌ای موکل بر ارواح یا موجودی برتر از ملائکه و جبرئیل دانسته و گروهی مراد از آن را جبرئیل و تعبیر روح را دالّ بر عظمت و برتری جبرئیل بر دیگر ملائک دانسته‌اند. [۷۲]
محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ج۶، ص۳۵۹ـ۳۶۰، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۷۳]
محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ج۱۰، ص۲۴۹، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۷۴]
محمدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ج۲۱، ص۳۶ـ۳۹، قاهره، چاپ افست تهران.
۴ - واکنش قرآن به پندار یهودیان درباره جبرئیلآیات ۹۷ و ۹۸ سوره بقره در واکنش به پندار یهودیان درباره جبرئیل نازل شده است. [۷۶]
علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول، ج۱، ص۱۷ـ۱۹، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ افست قم ۱۳۶۸ ش.
آنان از پیامبر پرسیدند، کدام فرشته نزد او می‌آید و چون شنیدند که آن فرشته جبرئیل است، به علت کینه‌ای که از جبرئیل داشتند، جبرئیل را دشمن خود خواندند. ظاهراً ایشان جبرئیل را فرشته نازل کننده بلا و سختی و فرمان جنگ و قتال و میکائیل را فرشته رحمت و بشارت برای قوم یهود می‌دانستند [۷۷]
طبری، جامع ذیل بقره: ۹۷.
[۷۸]
زمخشری، الکشاف، ذیل بقره: ۹۷.
ازاین رو آیه ۹۸ سوره بقره دشمنی با جبرئیل را هم ارز عداوت با میکائیل و دیگر فرشتگان و حتی خدا می‌شمرَد. گویا یهودیان به دنبال بهانه‌ای بودند تا از پذیرش اسلام سر باز زنند، چه پیش از این سؤال، پرسش‌های دیگری از پیامبر کرده بودند تا نبوت او را بیازمایند و هنگامی که حضرت به پرسش‌های پیشین نیکو پاسخ داد، سؤال از فرشته وحی را مطرح کردند . [۷۹]
طبری، جامع ذیل بقره: ۹۷.
این در حالی است که عبداللّه بن سلام، از علمای یهود، پس از طرح پرسش‌هایی که فکر می‌کرد فقط انبیا پاسخش را می‌دانند و شنیدن جواب‌های پیامبر، مسلمان شد. [۸۰]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۴، ص۲۶۸، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۵ - همراهی جبرئیل با پیامبر۵.۱ - اولین برخورد جبرئیل با پیامبربر اساس روایات موجود در منابع اسلامی، جبرئیل نخستین آیات قرآن را در غار حرا به پیامبر وحی کرد. سپس پیامبر نزد خدیجه سلام اللّه علیها بازگشت و او را از این امر مهم آگاه ساخت [۸۲]
جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی اللّه علیه وآله و سلم، ج۱، ص۲۳۳، قم ۱۴۰۳.
۵.۲ - دیدگاه اهل سنتاما، طبق روایات متعدد در منابع اهل سنّت، پیامبر دچار تردید شد که آیا فرشته وحی را دیده یا با شیطان ملاقات کرده است و به توصیه همسرش نزد وَرَقَة بن نَوْفَل ــ فردی نصرانی که با کتب پیشین آشنا بود ــ رفتند و او ایشان را مطمئن کرد که آن فرشته همان ناموس اکبر است که پیشتر بر موسی علیه‌السلام نازل شده است [۸۳]
ابن هشام، سیرة النبی، ج۱، ص۱۵۵ـ۱۵۷، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره) ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
[۸۶]
طبری، جامع، ذیل علق.
[۸۷]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۱، ص۳۱۲، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۸۸]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۶، ص۲۲۳، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۸۹]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۳، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۹۰]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۴، ص۱۲۴، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۹۱]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۸۸، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
این داستان را عموم سیره نویسان و محدّثان و مفسران بعدی پذیرفته‌اند. [۹۲]
محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۱۱۵ـ۱۱۶، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۹۳]
ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ج۳، ص۵ ـ۶، بیروت ۱۴۱۲.
[۹۴]
ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ج۳، ۱۳،، بیروت ۱۴۱۲.
[۹۵]
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۸، ص۵۴۹ ـ۵۵۴، بیروت: دارالمعرفة،.
حتی این احادیث به منابع حدیثی و تفسیری شیعی نیز راه یافته است. [۹۶]
ابوالفتوح رازی، روض الجِنان و روح الجَنان فی تفسیرالقرآن، ذیل آیات ابتدای سوره علق، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
[۹۷]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ذیل آیات ابتدای سوره علق.
۵.۳ - نقد دیدگاه اهل سنتدانشمندان شیعه به تفصیل به نقد سند و محتوای این روایات پرداخته اند، از جمله اینکه سلسله سند هیچ‌یک از این روایت‌ها به‌طور متصل به شاهد داستان نمی‌رسد؛ اختلاف نقل داستان خود گواهی بر ساختگی بودن آن است؛ تردید پیامبر در ماهیت وحی و ملاقات با جبرئیل یا شیطان با مقام عصمت پیامبر سازگاری ندارد. [۹۹]
جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی اللّه علیه وآله و سلم، ج۱، ص۲۲۰ـ ۲۲۳، قم ۱۴۰۳.
[۱۰۰]
جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، ج۱، ص۱۸۸ـ۱۹۰، قم (۱۳۴۵ـ۱۳۵۱ ش).
[۱۰۱]
علی دوانی، «آغاز وحی و بعثت پیامبر (ص) در تاریخ و تفسیر طبری (بررسی و نقد)»، ج۱، ص۱۵۷ـ۲۰۶، در یادنامه طبری، ویراستار: محمد قاسم زاده، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۶۹ ش.
[۱۰۲]
عبدالحسین شرف الدین، النّص و الاجتهاد، ج۱، ص۴۲۱، چاپ ابومجتبی، قم ۱۴۰۴.
[۱۰۳]
محمدهادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج۱، ص۸۰ ـ ۸۲، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۲.
گفتنی است در روایات شیعی گزارشی که از آغاز وحی ارائه شده، از مشکلات یاد شده مبراست و با مقام و منزلت پیامبر هماهنگ است [۱۰۵]
علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲، چاپ صبحی صالح، بیروت (۱۳۸۷)، چاپ افست قم.
[۱۰۶]
هاشم بن سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ذیل علق، چاپ محمودبن جعفر زرندی، تهران ۱۳۳۴ ش، چاپ افست قم.
۵.۴ - تعلیم به پیامبرجبرئیل در مدت رسالت پیامبر همواره ولی و یاور او بود. چه شرح صدر پیامبر و تطهیر آن به دست او و میکائیل انجام گرفت [۱۰۸]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۳، ص۱۴۹، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
وضوگرفتن و نماز خواندن را به پیامبر تعلیم داد.
۵.۵ - همگام پیامبر در سفر معراجدر معراج همسفر و راهنمای حضرت رسول بود، [۱۱۲]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۳، ص۱۴۸ـ۱۴۹، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۱۳]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۴، ص۷۷ـ ۷۸، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
هرچند در سدره المنتهی از همراهی پیامبر بازماند و حضرت به تنهایی به سیر معراج ادامه داد. [۱۱۵]
ابن بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص۲۷۷، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم.
[۱۱۶]
محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۳، ص۴۲۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۵.۶ - ابلاغ رسالت پیامبر به خانوادهاشهنگامی که پیامبر می‌خواست رسالتش را به خانواده‌اش ابلاغ کند، جبرئیل بر انجام این امر تأکید کرد [۱۱۸]
طبری، جامع، ذیل شعراء: ۲۱۴.
۵.۷ - در غزوه بدرطبری پیامبر را از توطئه کفار برای قتل او پیش از هجرت آگاه ساخت . در غزوه بدر، او به همراه هزاران فرشته به یاری پیامبر و اصحابش شتافت. [۱۲۳]
طبری، جامع، ذیل انفال: ۹.
۵.۸ - شیوه و مکان حضور جبرئیل نزد پیامبرجبرئیل همواره با تواضع نزد پیامبر اکرم حاضر می‌شد و همواره پیش از ورود بر حضرت از او اجازه می‌گرفت. مکان حضور جبرئیل در مسجدالنبی مقام جبرئیل نام گرفته است. [۱۲۶]
ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۵۷۰، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
[۱۲۸]
محمدبن حسن طوسی، مصباح المتهجّد، ج۱، ص۷۱۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۵.۹ - عرضه هر سال قرآن بر جبرئیلپیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم هر سال یک بار در ماه رمضان قرآن را بر جبرئیل عرضه می‌کرد. [۱۲۹]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۱، ص۲۷۶، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۳۰]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۱، ص۳۲۵ـ۳۲۶، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۳۱]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۱، ص۳۶۳، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۳۲]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۲، ص۲۲۸، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۳۳]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۱۰۱ـ۱۰۲، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۶ - تعداد نزول جبرئیل بر پیامبرگفته شده او شصت هزار مرتبه بر پیامبر اکرم فرود آمده است . ۷ - رؤیت جبرئیل را صورت حقیقی‌اش توسط پیامبربنا بر روایات کتب اهل سنّت و شیعه، [۱۳۵]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۱، ص۳۹۵، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۳۶]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۱، ص۳۹۸، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۳۷]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۱، ص۴۰۷، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۳۸]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۶، ص۲۴۱، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۳۹]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۴، ص۸۲ ـ ۸۳، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۴۰]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۵۰، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۴۱]
طبری، جامع، ذیل نجم: ۸ ـ۱۱.
[۱۴۲]
طبری، جامع، ذیل نجم: ۱۲ـ۱۶.
[۱۴۳]
طبری، جامع، ذیل نجم: ۱۷ـ ۱۸.
پیامبر دوبار جبرئیل را در صورت حقیقی‌اش رؤیت کرده است. یک بار در « افق اعلی »، هنگامی که پیامبر از او درخواست کرد تا صورت واقعی‌اش را ببیند، و بار دیگر در معراج، نزد « سدرة المنتهی ». نیز گفته‌اند که یک بار پیامبر او را در حالی که بین آسمان و زمین بر « کرسی » نشسته بوده، دیده و سپس آیات سوره مدثر بر او نازل شده است. [۱۴۷]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۳، ص۳۷۷، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۴۸]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۴، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۴۹]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۷۵ـ۷۶، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۵۰]
طبری، جامع،، ذیل مدثر.
[۱۵۱]
محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل مدثر، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
به گفته پیامبر، جبرئیل غالباً با چهره جوان خوشرویی به نام دِحْیة بن خلیفه کلبی بر او ظاهر می‌شده است [۱۵۳]
ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۲۵۴،نجف ۱۹۵۶.
[۱۵۴]
ابن طاووس، الیقین باختصاص مولانا علی (علیه‌السلام) بامره المؤمنین، ج۱، ص۱۲۹ـ ۱۳۰، چاپ انصاری، قم ۱۴۱۳.
[۱۵۵]
ابن طاووس، الیقین باختصاص مولانا علی (علیه‌السلام) بامره المؤمنین، چاپ انصاری، قم ۱۴۱۳.
[۱۵۶]
سیوطی، درالمنثور، ج۱، ص۲۰۵.
و حتی گفته‌اند که برخی صحابه و نیز عایشه جبرئیل را با این شمایل دیده و گمان برده بودند که او دحیه کلبی است. [۱۶۱]
طبری، جامع، ذیل احزاب: ۲۶ـ۲۷.
طبق برخی روایات، او یک بار در هیئت مردی برای تعلیم دین به میان صحابه آمد. [۱۶۴]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۱، ص۲۷، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۶۵]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۱، ص۵۲ـ۵۳، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۶۶]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۱۸، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
او معمولاً همچون مرد معمولی با جامه‌ای سبزرنگ بر تن و عمامه‌ای ابریشمی بر سر، سوار بر اسب یا استر ظاهر می‌شد
۸ - جبرئیل و یاری امامان شیعهطبق احادیث، امامان شیعه نیز از یاری و پشتیبانی جبرئیل بهره مند بوده‌اند. چنانکه مجلسی بابی با این عنوان گشوده و احادیث بسیاری نقل کرده است. نیز گفته شده است که دعای « لیلة السبت » را جبرئیل به علی علیه‌السلام آموخت [۱۷۱]
محمدبن حسن طوسی، مصباح المتهجّد، ج۱، ص۴۲۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
و پس از درگذشت رسول اکرم مطالبی را بر فاطمه سلام اللّه علیها القا کرد که حضرت علی آن‌ها را در مصحفی، مشهور به مصحف فاطمه، نگاشته است. [۱۷۲]
محمدبن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمد (ع)، ج۱، ص۱۷۴، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، تهران ۱۳۶۲ ش.
در مجموعه ای از روایات، تفاوت « رسول »، « نبی » و « امام » از نظر کیفیت نزول جبرئیل بر هر یک بیان شده است. چنانکه رسول جبرئیل را می‌بیند و با او صحبت می‌کند، نبی او را در خواب می‌بیند و صدایش را می‌شنود و امام فقط صدایش را می‌شنود. صفار قمی [۱۷۵]
محمدبن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمد (ع)، ص۳۸۸۳۹۴، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، تهران ۱۳۶۲ ش.
این احادیث را در بابی با همین عنوان گرد آورده است.
۹ - جبرئیل در قصص انبیاجبرئیل در قصص انبیا نیز نقشی ممتاز دارد، چرا که آموزگار و مددکار همه انبیا از آدم تا عیسی بوده است. او به آدم زراعت و نحوه استفاده از آهن و مناسک حج، به نوح ساختن کشتی و به داود ساختن زره را آموخت؛ [۱۷۷]
محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیرالقرآن الکریم، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
اسماعیل را هنگام ذبح و یوسف را زمان افکنده شدن در چاه یاری رساند و برای حمایت از موسی در مبارزه با فرعونیان، آنان را به بحر احمر کشاند و غرق کرد. اکثر این داستان‌ها را کعب الاحبار و وَهْب بن مُنَبه روایت کرده‌اند و به تفصیل در قصص الانبیای ثعلبی [۱۷۸]
احمدبن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۲، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة.
[۱۷۹]
احمدبن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۴، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة،.
[۱۸۰]
احمدبن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۴۸، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة،.
[۱۸۱]
احمدبن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۶۷ـ ۶۸، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة،.
[۱۸۲]
احمدبن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۸۲، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة.
[۱۸۳]
احمدبن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۰۰، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة،.
[۱۸۴]
احمدبن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۷۶، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة،.
[۱۸۵]
احمدبن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲۴۵، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة،.
آمده است.
۱۰ - القاب جبرئیل در روایاتدر روایات، جبرئیل با القاب طاووس الملائکه، افضل الملائکه، ناموس اکبر (به معنای صاحب خبر خیر، در مقابل جاسوس به معنای صاحب خبر شر) یاد شده است. [۱۸۶]
یحیی بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱، ص۱۴۴، مصر: ادارة الطباعة المنیریة، چاپ افست تهران.
[۱۸۷]
زکریابن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، ج۱، ص۹۱، چاپ فاروق سعد، بیروت ۱۹۷۸.
[۱۸۸]
سیوطی، درالمنثور، ج۱، ص۹۲.
۱۱ - احتلاف در برتری جبرئیل بر دیگر فرشتگانجبرئیل در شمار چهار فرشته برگزیده و مقرب الهی است که وظیفه تدبیر عالم را برعهده دارند [۱۹۳]
سیوطی، درالمنثور، ج۱، ص۹۳ـ۹۴.
جبرئیل آورنده وحی، میکائیل موکَّل بر رزق و باران، اسرافیل دمنده در صور و عزرائیل فرشتة مرگ است. در روایات اقوالی دالّ بر برتری دیگر ملائک بر جبرئیل وجود دارد، چنانکه گاهی به دلیل وساطت میکائیل و اسرافیل در نزول وحی یا به دلیل بزرگی میکائیل یا به سبب اماتة جبرئیل به واسطه عزرائیل در روز حشر، این سه ملک برتر از جبرئیل شمرده شده‌اند [۱۹۶]
سیوطی، درالمنثور، ج۱، ص۹۲ـ۹۳.
اما، به برتری جبرئیل اشارات صریح تری هست
۱۲ - صورت حقیقی جبرئیلدر وصف صورت حقیقی جبرئیل آمده است که او ششصد بال مرصع به دُر و مروارید دارد و در عظمت، مشرق و مغرب عالم را پر می‌کند [۲۰۲]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۱، ص۴۰۷، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۲۰۳]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۴، ص۸۳ ـ۸۴، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۲۰۴]
مطهربن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج۱، ص۱۷۳، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
[۲۰۵]
زکریابن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، ج۱، ص۹۱ـ۹۲، چاپ فاروق سعد، بیروت ۱۹۷۸.
[۲۰۶]
الاختصاص، (منسوب به) محمدبن محمد مفید، ج۱، ص۴۵۴۶، چاپ علی اکبر غفاری، قم:جامعة مدرسین حوزه علمیه قم.
۱۳ - فهرست منابع(۵) قرآن. (۶) ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۸۷. (۷) ابن بابویه، علل الشرایع، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم. (۸) ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴. (۹) ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش. (۱۰) ابن جزری، النشر فی القراءات العشر، چاپ علی محمد ضباع، مصر (۱۹۴۰)، چاپ افست تهران. (۱۱) ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، بیروت: دارالمعرفة،. (۱۲) ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۱۳) ابن‌سعد، الطبقات الکبرى (بیروت). (۱۴) ابن سیده، المحکم والمحیط الاعظم، چاپ عبدالحمید هنداوی، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰. (۱۵) ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، نجف ۱۹۵۶. (۱۶) ابن طاووس، الیقین باختصاص مولانا علی (علیه‌السلام) بامره المؤمنین، چاپ انصاری، قم ۱۴۱۳. (۱۷) ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، بیروت ۱۴۱۲. (۱۸) ابن هشام، سیرة النبی، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره) ۱۳۸۳/۱۹۶۳. (۱۹) ابوالفتوح رازی، روض الجِنان و روح الجَنان فی تفسیرالقرآن، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش. (۲۰) ابوحیّان غرناطی، تفسیر البحرالمحیط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲۱) الاختصاص، (منسوب به) محمدبن محمد مفید، چاپ علی اکبر غفاری، قم: جامعة مدرسین حوزه علمیه قم،. (۲۲) محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج۱۱، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره. (۲۳) هاشم بن سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، چاپ محمودبن جعفر زرندی، تهران ۱۳۳۴ ش، چاپ افست قم. (۲۴) محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۲۵) احمدبن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة،. (۲۶) هشام جعیط، الوحی و القرآن و النبوة، بیروت ۲۰۰۰. (۲۷) موهوب بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۳۶۱. (۲۸) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش. (۲۹) خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵. (۳۰) عثمان بن سعید دانی، کتاب التیسیرفی القراءات السبع، چاپ اوتو پرتسل، استانبول ۱۹۳۰. (۳۱) علی دوانی، «آغاز وحی و بعثت پیامبر (ص) در تاریخ و تفسیر طبری (بررسی و نقد)»، در یادنامه طبری، ویراستار: محمد قاسم زاده، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۶۹ ش. (۳۲) زمخشری، الکشاف. (۳۳) جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، قم (۱۳۴۵ـ۱۳۵۱ ش). (۳۴) احمدبن یوسف سمین حلبی، الدرالمصون فی علوم الکتاب المکنون، چاپ احمدمحمد خرّاط، دمشق ۱۴۰۶ـ۱۴۱۴/ ۱۹۸۶ـ۱۹۹۳. (۳۵) سیوطی، درالمنثور. (۳۶) عبدالحسین شرف الدین، النّص و الاجتهاد، چاپ ابومجتبی، قم ۱۴۰۴. (۳۷) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیرالقرآن الکریم، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش. (۳۸) محمدبن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمد (ع)، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۳۹) طباطبائی، المیزان. (۴۰) احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم. (۴۱) فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان. (۴۲) طبری، تاریخ (بیروت). (۴۳) طبری، جامع. (۴۴) محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت. (۴۵) محمدبن حسن طوسی، مصباح المتهجّد، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۴۶) جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی اللّه علیه وآله و سلم، قم ۱۴۰۳. (۴۷) علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغه، چاپ صبحی صالح، بیروت (۱۳۸۷)، چاپ افست قم. (۴۸) محمدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، قاهره، چاپ افست تهران. (۴۹) محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۵۰) زکریابن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، چاپ فاروق سعد، بیروت ۱۹۷۸. (۵۱) کلینی، الکافی. (۵۲) مجلسی، بحارالانوار. (۵۳) محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ج۱۰، چاپ ابراهیم ترزی، کویت ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست بیروت. (۵۴) محمدجواد مشکور، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی، تهران ۱۳۵۷ ش. (۵۵) محمدهادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۲. (۵۶) مطهربن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲. (۵۷) احمدبن محمد میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ ش. (۵۸) احمدبن محمد نَحاس، معانی القرآن الکریم، چاپ محمدعلی صابونی، مکه ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰. (۵۹) یحیی بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، مصر: ادارة الطباعة المنیریة، چاپ افست تهران. (۶۰) علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ افست قم ۱۳۶۸ ش. (۶۱) Arthur Jeffery, The foreign vocabulary of the Qur , a ¦n , Baroda ۱۹۳۸;. (۶۲) Martin R Zammit, A comparative lexical study of Qur , anic Arabic , Leiden ۲۰۰۲ ۱۴ - پانویس
۱۵ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جبرئیل»، شماره۴۴۷۶. |