جبل الرحمهجبل الرحمه کوهی در عرفات است که با نام‌های متعدد از آن یاد شده است. در پایین این کوه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در روز عرفه وقوف کرد و به دعا و تضرع پرداخت. از این رو، به پیروی از ایشان، حاجیان نیز در روز عرفه پیرامون این کوه گرد می‌آیند. این مکان را موقف پیامبران دیگر همچون حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) دانسته‌اند. به گزارشی، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خطبه معروف حجة الوداع را در روز عرفه و نیز امام حسین (علیه‌السّلام) دعای معروف روز عرفه را کنار این کوه قرائت کردند. از دیدگاه فقه امامیه و اهل سنت، صعود به کوه عرفه هنگام وقوف مکروه است؛ اما توقف و دعا و تضرّع در دامنه کوه به پیروی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) کاری نیکو دانسته شده است. وقوف حاجیان در عرفات کنار جبل الرحمه موجب شد تا در دوره‌های گوناگون اقداماتی برای آب‌رسانی به حاجیان در این مکان انجام شود. امروزه شماری فراوان از زائران، از کوه جبل الرحمه بالا می‌روند، موقف حاجیان ایرانی نزدیک همین کوه است. فهرست مندرجات۲ - نام‌های متعدد و وجه تسمیه ۳ - وقوف حاجیان ۴ - جبله الرحمه و روز عرفه ۵ - دیدگاه فقه امامیه ۶ - دیدگاه اهل سنت ۷ - مسجد ام سلمه ۸ - خانه منسوب به حضرت آدم ۹ - آب‌رسانی به حاجیان ۱۰ - اقدام برکات بن محمد ۱۱ - اقدام سرور بن مساعد ۱۲ - ساخت طاق بر جبل الرحمه ۱۳ - جبل الرحمه در عصر حاضر ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - موقیعت جغرافیایی«جبل الرَّحْمَه» نام کوهی در شمال شرقی عرفات و در ۱۰ کیلومتری مکه است [۲]
کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۵، ص۳۲۶.
که از سطح دریا ۳۴۰ متر [۳]
کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۱، ص۶۴.
[۴]
کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۳، ص۴۳۵.
یا ۳۷۲ متر [۵]
قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی، ص۱۵۱.
ارتفاع دارد. این کوه از دیگر کوه‌هایی که آن منطقه را در حصار خود گرفته، مستقل است و از پاره سنگ‌های جدا از هم تشکیل شده است. ۲ - نام‌های متعدد و وجه تسمیهاز این کوه با نام‌های متعدد یاد شده است؛ همچون: عرفه، عرفات، [۱۳]
کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۱، ص۴۹۲.
جبل الال یا الال به سبب مشاهده شدن سراب در روزهای گرم بر فراز آن [۱۹]
بلادی، عاتق بن غيث، معجم معالم الحجاز، ج۶، ص۷۶-۷۷.
یا به این سبب که حاجیان با دیدن این کوه شتابان حرکت می‌کنند تا به موقف برسند، نابِت به معنای روییدنی، [۲۳]
بلادی، عاتق بن غيث، معجم معالم الحجاز، ج۶، ص۷۷.
جبل الدعاء [۲۵]
محجوب، سيد عفيف‌الدين، عدة الانابه، ص۷۱.
به جهت قرائت دعا پیرامون آن، و «قُرَین» [۲۷]
بلادی، عاتق بن غيث، معجم معالم الحجاز، ج۹، ص۷.
به معنای شاخ کوچک. [۲۸]
بلادی، عاتق بن غيث، معجم معالم الحجاز، ج۷، ص۱۲۶.
۳ - وقوف حاجیاندر پایین این کوه و جایی که بعدها مسجدی کوچک با نام «مسجد الصخرات» ساخته شد، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در روز عرفه (نهم ذی‌حجه) تا هنگام غروب وقوف کرد و به دعا و تضرع پرداخت. [۲۹]
کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۱، ص۴۹۲.
[۳۰]
کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۴، ص۳۱۷.
از این رو، به پیروی از ایشان، حاجیان نیز در روز عرفه پیرامون این کوه گرد می‌آیند. این مکان را موقف پیامبران دیگر همچون حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) دانسته‌اند. [۳۳]
کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۵، ص۳۴۱.
۴ - جبله الرحمه و روز عرفهبه گزارشی، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خطبه معروف حجة الوداع را در روز نهم ذی‌حجه سال دهم ق [۳۴]
نک: کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۳، ص۲۱۰.
و نیز امام حسین (علیه‌السّلام) دعای معروف روز عرفه را کنار این کوه قرائت کردند.۵ - دیدگاه فقه امامیهاز دیدگاه فقه امامیه، صعود به کوه عرفه هنگام وقوف مکروه است ؛ اما توقف و دعا و تضرّع در دامنه کوه به پیروی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) کاری نیکو دانسته شده است. ۶ - دیدگاه اهل سنتاهل سنت نیز همانند شیعیان، وقوف بر این کوه را خلاف سنت دانسته و از استحباب وقوف در موقف پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سخن گفته و خواندن دعا هنگام دیدن این کوه را مستحب شمرده‌اند. تنها برخی همچون طبری و ماوردی، صعود بر این کوه را مستحب شمرده‌اند. ۷ - مسجد ام سلمهگزارش برخی از سفرنامه‌نویسان از وجود مسجد و گنبدی بر فراز این کوه به نام ام سلمه در سده ششم ق حکایت دارد. این مسجد بعدها در سال ۱۰۷۳ق در حکومت سلطان محمد عثمانی (حک: ۱۰۵۸ق-۱۰۹۹ق) سنگ‌فرش شد. پیرامون مسجد مشرف بر پهنه عرفات بود و در جهت قبله آن دیواری وجود داشت که محراب‌هایی برای نماز در آن ساخته بودند. ۸ - خانه منسوب به حضرت آدمدر سمت چپ دامنه این کوه به سوی کعبه، خانه‌ای کهنه منسوب به حضرت آدم (علیه‌السّلام) و در طرف چپ این خانه، صخره‌هایی وجود داشته که موقف پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در نزدیک آن گزارش شده است. ۹ - آب‌رسانی به حاجیانوقوف حاجیان در عرفات کنار جبل الرحمه موجب شد تا در دوره‌های گوناگون اقداماتی برای آب‌رسانی به حاجیان در این مکان انجام شود. زبیده (م،۲۱۶ق)، همسر هارون‌الرشید عباسی، قناتی از چشمه نعمان به عرفات و جبل الرحمه کشید و از آنجا نیز راهی گشود تا آب به آبگیرهای عرفات برسد. نیز از وجود آب‌انبارها یا برکه‌هایی کنار جبل الرحمه گزارش داده‌اند. جمال‌الدین نیز برای آسانی صعود بر این کوه، در پیرامون آن پله‌هایی ساخت. تعداد این پله‌ها را در یک طرف ۱۷ و در دو طرف دیگر ۱۰ پله شمرده‌اند. آورده‌اند که جنازه وی در شب نهم ذی‌حجه سال ۵۵۹ق بر بالای این کوه نگهداری شد. ۱۰ - اقدام برکات بن محمددر سال ۹۰۹ق برکات بن محمد در نبرد با برادرش حمیضه، حکمران مکه، برخی از قبایل را بسیج کرد و در روز ترویه به مکه یورش برد و با سپاه خود به عرفات رفت و خیمه‌های خود را بر دامنه کوه جبل الرحمه برپا کرد. [۵۸]
امينی، محمدامين، بقیع الغرقد، ص۲۷۷.
۱۱ - اقدام سرور بن مساعدسرور بن مساعد از تیره ذوی زید، حاکم مکه در سال ۱۱۸۶ق قصری شکوهمند بر دامنه جبل الرحمه بنا نهاد که پیش و پس از وی نظیر نداشت و از آثار و ویرانه‌های آن به سال ۱۳۷۷ق گزارش شده است. ۱۲ - ساخت طاق بر جبل الرحمهناصر خسرو از فردی نامعلوم که وی را پسر شاد دل، امیر عدن، دانسته یاد کرده و از ساخت چهار طاقی بزرگ بر این کوه که بر گنبد آن چراغ‌ها و شمع‌های بسیار قرار می‌داده‌اند، سخن گفته است. به گزارش وی، این بنا از دو فرسنگی دیده می‌شد. [۶۱]
قبادیانی، ناصر خسرو، سفرنامه ناصر خسرو، ص۱۳۹.
در گذشته، هنگام مراسم عرفات، چراغ و قندیل بر آن آویزان می‌کردند تا راهنمای زائران و کاروان‌ها باشد. [۶۲]
رفعت پاشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ج۱، ص۴۴، ۳۳۵.
[۶۳]
ققائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی، ص۱۵۱.
اکنون ستونی مکعب به ارتفاع ۴ متر و عرض ۸۰/۱ متر قرار دارد که از دور دیده می‌شود. [۶۴]
کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۳، ص۳۲۶.
۱۳ - جبل الرحمه در عصر حاضرامروزه شماری فراوان از زائران، از کوه جبل الرحمه بالا می‌روند و گاه این کوه چندان از حاجیان سفیدپوش پر می‌شود که از فاصله دور مانند یک کوه برفی خودنمایی می‌کند. یادداشت‌های فراوان به زبان‌های گوناگون روی سنگ‌های جبل الرحمه نوشته شده است. در پیرامون این کوه، بسیاری از دستفروش‌ها انگشتر و تسبیح و دیگر خواستنی‌های زائران را عرضه می‌کنند. [۶۵]
جعفریان، رسول، با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۴۴۵.
موقف حاجیان ایرانی نزدیک همین کوه است. [۶۶]
جعفریان، رسول، به سوی ام القری، ص۱۲۷.
۱۴ - فهرست منابع(۱) اثارة الترغیب، محمد بن اسحق الخوارزمی (م،۸۲۷ق)، به کوشش الذهبی، مکه، مکتبه نزار مصطفی الباز، ۱۴۱۸ق. (۲) اخبار مکه، الازرقی (م،۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق. (۳) اخبار مکه، الفاکهی (م،۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق. (۴) الاستبصار فی عجائب الامصار، نویسنده مراکشی (م. قرن۶ق)، به کوشش سعد زغلول، بغداد، دار الشؤون الثقافیه، ۱۹۷۶م. (۵) الاماکن، محمد بن موسی الحازمی (م،۵۸۴ق)، به کوشش حمد الجاسر، دار الیمامه، ۱۴۱۵ق. (۶) اوضح المسالک الی معرفة البلدان و الممالک، محمد بن علی البروسی (م،۹۹۷ق)، به کوشش عبدالرواضیه، بیروت، دار المغرب الاسلامی، ۱۴۲۷ق. (۷) البحر الرائق، ابونجیم المصری (م،۹۷۰ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. (۸) بقیع الغرقد، محمد امین امینی (م،۱۳۴۱ق)، تهران، مشعر، ۱۴۲۸ق. (۹) به سوی‌ام القری، رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۷۳ش. (۱۰) التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق. (۱۱) تاریخ المستبصر، یوسف بن المجاور (م،۶۹۰ق)، به کوشش ممدوح حسن، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، ۱۹۹۶م. (۱۲) تاریخ مکه، احمد السباعی (م،۱۴۰۴ق)، ۱۴۱۹ق. (۱۳) تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، اصغر قائدان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش. (۱۴) تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق، عثمان بن علی الزیلعی (م،۷۴۳ق)، قاهره، المطبعة الكبرى الأميريه، ۱۳۱۳ق. (۱۵) تحصیل المرام، محمد بن احمد الصباغ (م،۱۳۲۱ق)، به کوشش ابن دهیش، ۱۴۲۴ق. (۱۶) جواهر الکلام، النجفی (م،۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی. (۱۷) الذریعة الی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ تهرانی (م،۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق. (۱۸) الرحلات المغربیة و الاندلسیه، عواطف محمد یوسف نواب، ریاض، مکتبة الملک فهد الوطنیه، ۱۴۱۷ق. (۱۹) رحلة ابن بطوطه، ابن بطوطه (م،۷۷۹ق)، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، ۱۴۱۷ق. (۲۰) رحلة ابن جبیر، محمد بن احمد (م،۶۱۴ق)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م. (۲۱) سفرنامه ناصر خسرو، ناصر خسرو (م،۴۸۱ق)، تهران، زوّار، ۱۳۸۱ش. (۲۲) شرف المصطفی، ابوسعید عبدالملک النیشابوری (م،۴۰۷ق)، مکه، دار البشائر الاسلامیه، ۱۴۲۴ق. (۲۳) صحیح مسلم بشرح النووی، النووی (م،۶۷۶ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق. (۲۴) عدة الانابه فی اماکن الاجابه، عبدالله بن ابراهیم میرغنی (م،۱۲۰۷ق)، به کوشش عبدالله نذیر، مکه، المکتبة المکیه، ۱۴۲۹ق. (۲۵) الغدیر، الامینی (م،۱۳۹۰ق)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۶ش. (۲۶) فتاوی السبکی، تقی الدین السبکی (م،۷۵۶ق)، بیروت، دار المعارف. (۲۷) فرهنگ اعلام جغرافیایی ـ تاریخی در حدیث و سیره نبوی، محمد محمد حسن شراب، ترجمه: شیخی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش. (۲۸) الکامل فی التاریخ، علی ابن اثیر (م،۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق. (۲۹) المجموع شرح المهذب، النووی (م،۶۷۶ق)، دار الفکر. (۳۰) مراصد الاطلاع، صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م،۷۳۹ق)، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق. (۳۱) مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا (م،۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق. (۳۲) مستند الشیعه، احمد النراقی (م،۱۲۴۵ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۵ق. (۳۳) معجم البلدان، یاقوت الحموی (م،۶۲۶ق)، بیروت، دار احياء الثراث العربی، ۱۹۷۹م. (۳۴) معجم معالم الحجاز، عاتق بن غیث البلادی، دار مکه، ۱۴۰۱ق. (۳۵) مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی (م،۹۵۴ق)، دار الفكر، ۱۴۱۲ق. (۳۶) وسائل الشیعه، الحر العاملی (م،۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۲ق. ۱۵ - پانویس۱۶ - منبع• سید خلیل جوادی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله "جبل الرَّحْمَه"، تاریخ بازیابی۱۴۰۱/۰۵/۱۳. رده‌های این صفحه : کوه‌های عربستان سعودی | کوه‌های مشهور | مکان‌های تاریخی مکه | مکان‌های مرتبط با حج | وقوف
|