وقوف در عرفات«عرفات»، نام منطقه وسیعی در حدود ۲۲ کیلومتری جنوب شرقی مکه (در میان راه مکه و طائف) واقع است. این بیابان مسطح حدود ۱۸ کیلومتر مربع وسعت دارد و به وسیله کوه‌هایی که به شکل نیم دایره در اطرافش قراردارد، مشخص شده است. [۲]
حدادعادل، غلامعلی، حج نماز بزرگ، ص۳۵.
حاجیان در روز عرفه (نهم ذی الحجه)، از ظهر تا مغرب شرعی در این منطقه حضور می‌یابند؛ چرا که توقف در عرفات (وقوف) از ارکان حج است. البته حاجیان روز قبل از عرفه (روز هشتم ذی الحجه/ روز ترویه) به طرف عرفات حرکت می‌کنند تا برای وقوف در روز عرفه آماده باشند.فهرست مندرجات۲ - وجه نامگذاری عرفات ۳ - حکمت‌های وقوف در عرفات ۳.۱ - عرفات سرزمین امید و رحمت ۳.۲ - آگاهی به احاطه علمی خدا ۳.۳ - درماندگی شیطان ۳.۴ - کمال معرفت ۳.۵ - یادآوری صحنه رستاخیز ۳.۶ - حضور اولیای الهی ۳.۷ - کوتاهی زمان عرفات ۳.۸ - انتظار اجازه ورود به حرم الهی ۳.۹ - پاکی نفس در عرفات ۳.۱۰ - ارتباط عرفات با ولایت ۳.۱۰.۱ - محل نزول ولایت ۳.۱۰.۲ - محل تجلی امام عصر ۳.۱۰.۳ - محل دعاهای اهل بیت ۳.۱۱ - جایگاه ویژه دعا در عرفات ۳.۱۲ - سر زمان وقوف ۳.۱۳ - عرفات اوج هماهنگی ۳.۱۴ - اهمیت حرکت جمعی ۳.۱۵ - اقتصاد و عبادت ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - معنای لغوی عرفاتواژه «عرفات» از «عرف»، به معنای ادراک چیزی با تفکر در اثر آن است (واژه «عرف» اصله من «عرفت» ای اصبت عرفه‌ای رائحته، او من اصبت عرفه، ای خده.) و عرفات نام سرزمین مخصوصی در نزدیک مکه است. ۲ - وجه نامگذاری عرفاتدر مورد علت نام گذاری آن چند مطلب نقل شده است: الف. سخن جبرئیل(علیه‌السّلام) به ابراهیم(علیه‌السّلام) که گفت: «اعترف بذنبک و اعرف مناسکک»؛ «به پیامد کارهای خود اعتراف کن و اعمال حج خویش را بشناس» پس نام گذاری عرفات اشاره به این سخن است. ب. برخی حکایت کرده‌اند که آدم و حوا در این سرزمین، همدیگر را شناختند؛ از این رو عرفات نامیده شد (یعنی سرزمین شناخت). ج. برخی از مفسران احتمال داده‌اند این نام گذاری اشاره به آن باشد که این سرزمین، محیط بسیار آماده‌ای برای معرفت پروردگار است. پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سه بار فرموده است: «الحج عرفات». این مطلب جایگاه بلند عرفات را در اعمال حج روشن می‌سازد. توقف در این سرزمین، معادل کل حج است؛ شاید این مطلب بدان جهت است که دعا و آمرزش خاص الهی و کمال و تعالی انسان، در این سرزمین به صورت ویژه تحقق می‌یابد. از پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حکایت شده است: خداوند در عصر عرفه به خاطر اهل عرفه، به فرشتگان خود مباهات می‌کند و می‌فرماید: «به بندگانم بنگرید که ژولیده و غبار آلود، به سوی من آمده‌اند». ۳ - حکمت‌های وقوف در عرفاتدرباره اسرار و حکمت‌های وقوف در عرفان، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: ۳.۱ - عرفات سرزمین امید و رحمتامام علی(علیه‌السّلام) از پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پرسید: ای رسول خدا! کدام یک از اهل عرفات جرم بزرگی دارد؟ حضرت در پاسخ فرمود: کسی که از عرفات بازگردد، در حالی که قطع دارد، بخشیده نشده است» و به فرموده امام صادق(علیه‌السّلام): یعنی از رحمت الهی مایوس شود». این سرزمین محل بخشش گناهان است؛ بلکه از نظر پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برخی از گناهان جز در عرفات بخشیده نمی‌شود. [۱۴]
مغربی، قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ج۲، ص۲۹۴.
آن حضرت می‌فرماید: «هیچ روزی مثل عرفه نیست؛ چه اینکه بیشترین افراد در این روز از آتش نجات می‌یابند». امام صادق(علیه‌السّلام) فرموده است: «هر کس در ماه رمضان بخشیده نشد، تا ماه رمضان سال بعد آمرزیده نمی‌شود؛ مگر آنکه در عرفات حاضر شود». آری در عرفات نه تنها حج‌گزاران در لحظات آغازین عرفات بخشیده و مشمول رحمت الهی می‌کردند؛ بلکه خانواده و همشهریان آنان نیز بخشیده می‌شوند: «هیچ مرد مؤمنی از اهل هر روستا و شهری که باشد، در عرفات وقوف نکند؛ جز آن که خدا اهالی مؤمن آن محل را ببخشاید و هیچ مرد مؤمنی از خانواده با ایمان در عرفات وقوف نکند، مگر آنکه خدا مؤمنان از آن خاندان را بیامرزد». [۱۷]
فیض کاشانی، محسن، وافی، ج۲، ص۴۲.
۳.۲ - آگاهی به احاطه علمی خدادر کلام برخی از بزرگان آمده است: «و عرفت قبض الله علی صحیفتک و اطلاعه علی سریرتک و قلبک». آیت‌الله جوادی آملی در این زمینه می‌نویسد: «حج گزار باید در آنجا بر این نکته عارف شود که خدای سبحان، به نهان و آشکار و صحیفه قلب او و رازهای آن و حتی آنچه برای خود او روشن نیست و به طور ناخودآگاه در زوایای روح او می‌گذرد، آگاه است؛ یعنی، سرزمین عرفات محل ادراک و شهود مضمون آیه وان تجهر بالقول فانه یعلم السر واخفی است. انسان اگر بداند که قلبش در مشهد و محضر حق است؛ همان طور که خود را به گناهان جوارحی (ظاهری) نمی‌آلاید؛ گناه جوانحی (درونی) نیز نمی‌کند و قلبش را از خاطرات آلوده تنزیه (پاک) می‌سازد». [۱۹]
جوادی آملی، عبدالله، صهبای حج، ص۴۱۶.
۳.۳ - درماندگی شیطاندر عرفات مواظب وسوسه‌های شیطان باشیم، چون از بهترین مکان‌های توجه به خدا و آمرزش است. از این رو شیطان تلاش می‌کند انسان را از رحمت و آمرزش الهی باز دارد. در حدیثی از امام صادق(علیه‌السّلام) حکایت شده است: در عرفه از شیطان به خدا پناه ببرید، که شیطان بیشتر دوست دارد در اینجا به یاد شما باشد و شما را بلغزاند». میبدی در کشف الاسرار می‌نویسد: «در بعضی اخبار بیاید که بسیاری گناه است بنده را، که کفارت آن نیست، مگر ایستادن به عرفات و هیچ وقت نیست که شیطان را ببینند درمانده‌تر و زرد روتر از آن وقت که حاجیان در عرفات ببیند؛ از بس که بیند رحمت و فضل خدای بر سر ایشان باران و ریزان! ». [۲۲]
میبدی، کشف الاسرار، ج۱، ص۵۲۵.
۳.۴ - کمال معرفتعارف سالک، میرزا جواد ملکی تبریزی (رحمة‌الله‌علیه) می‌گوید: «منتهای جدیت خود را به خرج بده که در عرفات، به کمال معرفت نایل شوی و بدان که اجتماع حاجیان برای دعا در یک میدان و صحنه واحد، به ویژه به لحاظ حضور صالحان و اهل باطن از ابدال و اوتاد یا غیر آنها از کاملان _که هیچ وقت حج از بعضی از آنان خالی نیست_ لامحاله با اجتماع دل‌ها و همت‌ها، برای طلب نزول رحمت و طلب باران، ابرهای جود و کرم که گردن‌ها کشیده و دیده‌ها خیره شده(برای آن) و تضرع و زاری و ابتهال خود، شاید علت تامه اجابت دعا باشد». [۲۳]
تبریزی، میرزا جواد آقا، المراقبات، ج۲، ص۲۲۵.
مرحبا قومی که داد بندگی را داده‌اند ترک دنیا کرده‌اند و از همه آزاده‌اند ربنا گویند از او لبیک عبدی بشنوند جمله سرمست الست از جرعه این باده‌اند ۳.۵ - یادآوری صحنه رستاخیز«زائر خانه خدا باید از وقوف به عرفه و مشعر و مشاهده ازدحام جمعیت و اقوام و ملل مختلف، از عرب و عجم، از گریه و ناله و استغاثه و تضرع آنها به درگاه حق تعالی، از پیروی هر قومی از پیشوای خود، از سرهای برهنه و بدن‌های کفن پوش، به یاد مواقف حشر و آخرت باشد». [۲۴]
ورعی، سیدجواد، پرتوی از مشعل هدایت، ص۲۲.
۳.۶ - حضور اولیای الهی«از اسرار اجتماع همه در این سرزمین، آن است که عموم مردم و گنه کاران، با اولیای الهی ارتباط پیدا کنند و به برکت حضور آنان، مشمول رحمت الهی قرار گیرند؛ همان طور که در سیر نزول، اولیای الهی واسطه فیض‌اند، در قوس صعود نیز اینان واسطه ترقی و کمال انسان‌اند». [۲۵]
ورعی، سیدجواد، پرتوی از مشعل هدایت، ص۲۲.
۳.۷ - کوتاهی زمان عرفات«چون آفتاب روز عرفه به لحظه غروب برسد، باید خیمه‌ها را سرنگون کرد و بار و بنه مختصر را به هم پیچید و سفره نچیده را برچید و با روحی سبک بار و قلبی سبک بال و وجودی آکنده از غفران و رحمت، به طرف مشعر الحرام حرکت کرد. این اقامت کوتاه و این استقرار چند ساعته، نشان اقامت کوتاه در حیات دنیا و علامت مسافر بودن انسان در این خانه محدود است یعنی، باید بساطی گستراند تا روز جمع کردن آن، دچار مضیقه و رنج و فشار و زحمت نباشی و برای دل کندن از آن سهل و آسان و راحت بگذرانی.» [۲۶]
انصاریان، حسین، در بارگاه نور، ص۹۷.
۳.۸ - انتظار اجازه ورود به حرم الهیاز امام علی(علیه‌السّلام) در مورد مکان عرفات پرسش شد که چرا خارج از حرم مکه قرار گرفته است؟ حضرت فرمود: چون کعبه اتاق خدا است و حرم خانه او است، (واژه «بیت» به معنای مکان خواب بیتوته است که در فارسی بدان اتاق گفته می‌شود و واژه «دار» به معنای حیاط و خانه‌ای است که خانواده در آن زندگی می‌کنند و دیوار دارد.) هنگامی که مهمانان می‌خواهند وارد خانه شوند، در خانه می‌ایستند و به سوی خدا تضرع می‌کنند.» آری مهمان در خانه می‌ایستد و اجازه ورود می‌گیرد مهمانان الهی نیز در عرفات توقف می‌کنند تا مشمول رحمت الهی شوند و بخشیده شوند، سپس با پاکی و معرفت وارد حرم الهی گردند، و به بارگاه او بار یابند. ۳.۹ - پاکی نفس در عرفاتامام صادق(علیه‌السّلام) فرموده است: «لا یصلح الوقوف بعرفة علی غیر طهارة». عرفات سرزمین مقدسی است که مورد عنایت الهی است و مکان دعا و توجه به خداست؛ از این رو مناسب است عرفاتیان، به طهارت ظاهری و باطنی خویش توجه کنند. طهارت ظاهری لباس و بدن آنها به خاطر حالت احرام باید تا حد امکان رعایت شود و اگر بدن و لباس آنها نجس شد، باید سریع آنها را پاک سازند، همچنین طهارت به معنای داشتن وضو و غسل سزاوار آن مکان و زمان است؛ چرا که عرفاتیان معمولا در حال عبادت و دعا و هستند. عرفات روز دعا است [۳۰]
شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب، ج۵، ص۱۸۲.
و نیکو است دعا در حال طهارت باشد.اما طهارت درونی و روحی، به معنای پاک شدن از گناهان بوسیله آب توبه و استغفار است، که مناسب‌ترین مکان برای بخشش آنها عرفات است. [۳۳]
شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا يحضره الفقيه، ج۲، ص۲۱۱.
۳.۱۰ - ارتباط عرفات با ولایتعرفات یکی از مکان‌ها و زمان‌های جلوه گری ولایت اهل بیت(علیه‌السّلام) است و ارتباط عرفات با ولایت از چند جهت قابل توجه است: ۳.۱۰.۱ - محل نزول ولایتعرفات محل نزول اولیه آیه اکمال است؛ علامه طباطبائی (رحمة‌الله‌علیه) بر آن است که آیه: الیوم اکملت لکم دینکم واتممت علیکم نعمتی ورضیت لکم الاسلام دینا. براساس بعضی از روایات، در عرفه نازل شد؛ ولی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به جهت برخی مصلحت سنجی‌ها و ترس از مخالفت دشمنان، آن را بیان نکرد و منتظر فرصت بود تا اینکه در روز غدیر (۱۸ ذی الحجه) دستور اکید برای ابلاغ آیه فوق آمد: یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک وان لم تفعل فما بلغت رسالته والله یعصمک من الناس؛ سپس حضرت آن را برای مردم تلاوت کرد و ولایت امام علی(علیه‌السّلام) را علنا اعلام فرمود. ۳.۱۰.۲ - محل تجلی امام عصراز امام صادق(علیه‌السّلام) حکایت شده که فرمود: «یفقد الناس امامهم، یشهد الموسم فیراهم و لایرونه»، «مردم به فراق امام‌شان گرفتار می‌شوند؛ او در مراسم حج حاضر می‌شود و آنان را می‌بیند، ولی مردم وی را نمی‌بینند». از محمد بن عثمان عمری _یکی از نواب خاص امام عصر (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) _ نیز حکایت شده است: «والله ان صاحب هذا الامر لیحضر الموسم کل سنة، یری الناس و یعرفهم و یرونه و لایعرفونه». آری هنگامی که حضرت در مراسم حج حضور می‌یابد، و به طور طبیعی به اعمال حج مشغول شود، قطعا در عرفات حضور می‌یابد؛ چرا که وقوف در عرفات واجب و از ارکان حج است. به گفته عارف گران قدر، فیض کاشانی: یکی از طواف سر کوی ولی حق کردن به ز صد حج قبول به دیوان بردن ایستادن نفسی نزد مسیحا نفسی به ز صد سال نماز است به پایان بردن آیت الله جوادی در این مورد می‌نویسد: «وجود مبارک حضرت بقیةالله، حجت بن الحسن عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف هر سال در مراسم حج و به ویژه در عرفات و منا حضور دارد. ۳.۱۰.۳ - محل دعاهای اهل بیتدر عرفات دعاهای متعددی از پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه اطهار(علیه‌السّلام) نقل شده است. این دعاها، علاوه بر آنکه انسان را به یاد خدا می‌اندازد و ذکر حق را بر زبان حج گزاران جاری می‌سازد، آنها را به یاد پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و اهل بیت او می‌اندازد. البته در این میان دعای عرفه امام حسین(علیه‌السّلام) و یاد گریه‌های آن حضرت و محتوای توحیدی دعا تاثیر خاصی دارد، و همگان را به عشق بازی با معبود سوق می‌دهد و یاد امام حسین(علیه‌السّلام) و مظلومیت ایشان را در دل‌ها زنده می‌سازد. ۳.۱۱ - جایگاه ویژه دعا در عرفاتدر بعضی از روایات فریقین، از روزه گرفتن در روز عرفه نهی شده است؛ شاید علت آن، بایستگی سر حال و با نشاط بودن هنگام دعا و نیایش است؛ زیرا انسان روزه دار، در آن سرزمین _به خصوص در هوای گرم_ حال دعا پیدا نمی‌کند. رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز روز عرفه را روزه نمی‌گرفت. [۴۰]
فاکهی، اخبار مکه، ج۵، ص۲۹ و ۳۳.
[۴۱]
قاضی‌عسکر، علی، حج در اندیشه اسلامی، ص۲۴۲.
البته کفعمی در مصباح گفته است: « مستحب است روزه گرفتن در روز عرفه، برای کسی که در دعا خواندن ضعف پیدا نکند». و این مطلب مؤید آن است که کراهت روزه، بدان جهت است که انسان برای دعا خواندن، حال و نشاط داشته باشد. ۳.۱۲ - سر زمان وقوفاز پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پرسیدند: چرا در عصر (روز نهم ذی الحجه) توقف در عرفات قرار داده شد؟ حضرت فرمود: «آن عصر ساعتی است که آدم نافرمانی پروردگار را کرد (و ترک اولی نمود) پس خدا بر امت من مقرر کرد که در آن ساعت، در بهترین مکان توقف کنند و زاری و دعا نمایند و بهشت را برای آنان کارسازی نمود و ساعتی که مردم از عرفات خارج می‌شوند، ساعتی است که آدم(علیه‌السّلام) کلمات(خاص توبه) را از پروردگار دریافت کرد و توبه او پذیرفته شد». ۳.۱۳ - عرفات اوج هماهنگیدر حج، حاجیان به تدریج وارد مکه شده و پس از طواف و اعمال عمره و برای رفتن به عرفات آماده می‌شوند. همه آنان در ظهر عرفه، باید در عرفات باشند و در زمان و مکان واحد مجتمع شوند و این «اوج هماهنگی و همدلی» است. ۳.۱۴ - اهمیت حرکت جمعیعرفات با توجه به اینکه نخستین مکانی است که همه حجاج جمع می‌شوند و به سوی مشعر حرکت جمعی دارند؛ این درسی است که اگر مسلمانان در سایر مواقف، حرکت‌های گروهی یا فردی دارند، در یک محل، بالاخره باید با هم باشند و با هم حرکت کنند و به مشعر برسند. ۳.۱۵ - اقتصاد و عبادتعرفات، اوج مراسم حج و مهم‌ترین رکن آن است؛ با این حال قرآن مجید در کنار این رکن مهم، به تلاش اقتصادی مسلمانان و مجاز بودن آن اشاره می‌کند و این نشان از رهبانی نبودن اسلام و توجه به معیشت و اقتصاد مسلمانان در متن عبادات دارد: لیس علیکم جناح ان تبتغوا فضلا من ربکم فاذا افضتم من عرفات فاذکروا الله عند المشعر الحرام واذکروه کما هداکم وان کنتم من قبله لمن الضالین ثم افیضوا من حیث افاض الناس واستغفروا الله ان الله غفور رحیم. «هیچ گناهی بر شما نیست که (در موسم حج روزی و) بخششی از پروردگارتان بجویید، و هنگامی که از «عرفات» روانه شدید، پس خدا را در «مشعر الحرام» یاد کنید، و او را یاد کنید همان گونه که شما را راهنمایی نمود و (شما) پیش از آن، قطعا از گمراهان بودید. سپس از جایی که مردم روانه می‌شوند، (به سوی منا) روانه شوید، و از خدا، آمرزش بخواهید، که خدا بسیار آمرزنده مهرورز است». ۴ - پانویس۵ - منبعمعاونت امور روحانیون، پیش درآمدی بر فرهنگ نامه اسرار و معارف حج، ج۱، ص۲۲۹، برگرفته از مقاله «اسرار وقوف در عرفات». |