حفص بن ولید حضرمیحَفْص بن ولید بن سیف (یوسف) حضرمی، کنیه‌اش ابوبکر، از امرای اموی و از والیان مصر بود. فهرست مندرجات۲ - مناصب او در بنی امیه ۳ - برکناری از حکومت ۴ - عدم پذیرفتن ولایت خراسان ۵ - فرمانده نیروی دریایی مصر ۶ - والی حکومت مصر ۷ - دستورات حضرمی در مصر ۸ - تحرکات بنی عباس برای بیعت ۹ - وفات هشام بن عبدالملک ۱۰ - دستور ولید برای اخراج شامیان لشکر مصر ۱۱ - حضرمی عهده دار امارت مصر ۱۲ - برگشتن حضرمی به دمشق ۱۳ - کشته شدن ولید بن یزید ۱۴ - بازگشت به مصر ۱۵ - خلع ابراهیم بن ولید از حکومت مصر ۱۶ - بازگشت دوباره به حکومت مصر ۱۷ - کشته شدن حضرمی ۱۸ - کشته شدن حضرمی به روایت یعقوبی ۱۹ - شخصیت حضرمی ۲۰ - اساتید و راویان ۲۱ - فهرست منابع ۲۲ - پانویس ۲۳ - منبع ۱ - بیوگرافینسب وی به سهل بن زید بن حَضْرَموْت می‌رسد. [۱]
محمد بن یوسف کندی، ولاة مصر، ج۱، ص۹۶، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
در بیش‌تر منابع، نام جد وی را سیف نوشته‌اند، [۲]
محمد بن یوسف کندی، ولاة مصر، ج۱، ص۹۶، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
[۳]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ص۴۴۶، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ ۲۰۰۱.
[۴]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ص۴۴۹، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ ۲۰۰۱.
[۵]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۶۳، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲.
اما کندی [۶]
محمد بن یوسف کندی، ولاة مصر، ج۱، ص۱۰۴، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
نام او را یوسف ذکر کرده است. از وی با نسبت مصری نیز یاد کرده‌اند. [۷]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ص۴۴۶، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ ۲۰۰۱.
[۸]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۷۳، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۳۸۷.
۲ - مناصب او در بنی امیهحضرمی معتمَد بنی‌امیه [۹]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۶۳ـ۲۶۴، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲.
و از بزرگان مصر به شمار می‌رفت. [۱۰]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ص۴۴۹، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ ۲۰۰۱.
[۱۱]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۹۲، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲.
حضرمی در امارت کوتاه‌مدت محمد بن عبدالملک اموی در مصر ( شوال ۱۰۵)، صاحب شرطه شد. حرّ بن یوسف اموی ، جانشین محمد بن عبدالملک، او را در مقام خود ابقا کرد. [۱۲]
محمد بن یوسف کندی، ولاة مصر، ج۱، ص۹۴ـ۹۵، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
به‌طور کلی، در دوران خلافت پنج خلیفه آخر اموی، [۱۳]
محمد بن یوسف کندی، ولاة مصر، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
حضرمی سه بار به حکومت مصر رسید. [۱۴]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ص۴۴۶، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ ۲۰۰۱.
[۱۵]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۶۳ـ۲۶۴، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲.
[۱۶]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۹۱ـ۲۹۳، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲.
۳ - برکناری از حکومتاولینبار در ذیقعده ۱۰۸، مناسبات حرّ بن یوسف و عبیداللّه بن حَبْحاب (مسئول خراج آن دیار) تیره شد و خلیفه هشام، حرّ بن یوسف را در پی شکایت عبیداللّه برکنار کرد و حکومت مصر را به حضرمی سپرد. امارت حضرمی چندان به طول نینجامید و او پس از چند هفته، در دهم یا آخر ذیحجه ۱۰۸ برکنار شد، زیرا عبیداللّه بن حبحاب، و عده‌ای از اوباش از او به هشام بن عبدالملک شکایت کردند. به گفته ابن‌حبحاب، با انتصاب حضرمی، [۱۷]
محمد بن یوسف کندی، ولاة مصر، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
در واقع حرّ برکنار نشده بود. [۱۸]
محمد بن یوسف کندی، ولاة مصر، ج۱، ص۹۶ـ ۹۷، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
[۱۹]
احمد بن علی مقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، ج۱، ص۳۰۳، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست بغداد (۱۹۷۰).
[۲۰]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۶۳ـ ۲۶۴، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲.
۴ - عدم پذیرفتن ولایت خراسانپس از آن، هشام خواست حضرمی را به ولایت خراسان منصوب کند، اما وی نپذیرفت. [۲۱]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۶۴، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲.
۵ - فرمانده نیروی دریایی مصرهشام او را مأمور لشکرکشی برضد ترکان کرد. چون حضرمی بازگشت، خلیفه در سال ۱۱۹، وی را فرمانده نیروی دریایی مصر کرد و او با همراهی مصریان، در این سال و سال ۱۲۱ در حملات دریایی شرکت کرد. در سال ۱۲۲ نیز از اسکندریه حرکت نمود و ظاهرآ در جزیره کرت با ترکان نبرد کرد و با اسیرانی بازگشت. او در سال ۱۲۳، حمله دشمن را به شهر ساحلی بُرْلُس دفع کرد و تا قبرس آنان را تعقیب نمود، اما بر ایشان دست نیافت و بازگشت. [۲۲]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ص۴۴۸ـ ۴۴۹، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ ۲۰۰۱.
[۲۳]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۹۲، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲.
۶ - والی حکومت مصردر سال ۱۲۴، هشام دوباره حضرمی را به حکومت مصر منصوب کرد، زیرا حَنظَلَة بن صَفوان ، والی مصر، را به ولایت افریقیه منصوب کرده بود (۷ ربیع‌الآخر ۱۲۴). حنظله، حضرمی را به جای خود قرار داد و خلیفه او را تأیید نمود و حکومت و مسئولیت خراج را به وی سپرد. [۲۴]
محمد بن یوسف کندی، ولاة مصر، ج۱، ص۱۰۴، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
[۲۵]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ص۴۴۷ـ۴۴۸، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ ۲۰۰۱.
[۲۶]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۹۱، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲.
۷ - دستورات حضرمی در مصرحضرمی مأمورانی برای دیوانهای گوناگون، از جمله دیوان شُرطه و خراج و زِمام، تعیین کرد [۲۷]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۹۱، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲.
و ارزاق مسلمانان را، که از دوازده پیمانه به ده پیمانه کاهش یافته بود، دوباره دوازده پیمانه کرد. [۲۸]
محمد بن یوسف کندی، ولاة مصر، ج۱، ص۱۰۴ـ۱۰۵، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
همچنین دستور داد که تقسیم میراث اهل ذمه بنابر تقسیم‌بندی میراث مسلمانان صورت گیرد. [۲۹]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ص۴۴۹، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ ۲۰۰۱.
[۳۰]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۹۴، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲.
عرب‌ها و قبطیان مصر نیز همه تحت فرمان حضرمی قرار گرفتند. [۳۱]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ص۴۴۸، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ ۲۰۰۱.
[۳۲]
احمد بن علی مقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، ج۱، ص۲۰۸، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست بغداد (۱۹۷۰).
۸ - تحرکات بنی عباس برای بیعتاین دوره حکومت حضرمی بر مصر، هم‌زمان با حرکت پیروان بنی‌عباس از خراسان به کوفه و گرفتن بیعت برای بنی‌عباس بود. [۳۳]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۹۴، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲.
۹ - وفات هشام بن عبدالملکدر سال ۱۲۵، هشام بن عبدالملک درگذشت و ولید بن یزید بن عبدالملک به خلافت رسید و حضرمی را در حکومت بر مصر باقی گذاشت. حضرمی هم عهده‌دار امارت و هم عهده‌دار خراج بود. [۳۴]
محمد بن یوسف کندی، ولاة مصر، ج۱، ص۱۰۵، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
۱۰ - دستور ولید برای اخراج شامیان لشکر مصربه روایت کندی، [۳۵]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۹۴، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲.
ولید دستور داد شامیانِ لشکر مصر را اخراج کنند تا به نواحی خود بازگردند. شامیان سرپیچی نمودند و حضرمی را در خانه‌اش محاصره کردند، اما در نیمه رجب ۲۵ سرکوب شدند و رهبرشان کشته شد.۱۱ - حضرمی عهده دار امارت مصردر ماه شوال ، عیسی بن ابی‌عطا وارد مصر شد و به فرمان خلیفه، خراج مصر را برعهده گرفت و حضرمی فقط عهده‌دار امارت گردید. [۳۶]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۹۱، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲.
۱۲ - برگشتن حضرمی به دمشقپس از آن، حضرمی به شام نزد ولید بن یزید رفت و عُقبة بن نُعیم رُعَینی را به قائم‌مقامی خود برگزید. [۳۷]
محمد بن یوسف کندی، ولاة مصر، ج۱، ص۱۰۵، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
۱۳ - کشته شدن ولید بن یزیدهنگامی که حضرمی به دمشق رسید، مردم ولید بن یزید را از خلافت عزل کردند و در اواخر جمادی الآخر ۱۲۶ او را کشتند. [۳۸]
محمد بن یوسف کندی، ولاة مصر، ج۱، ص۱۰۵، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
[۳۹]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۹۲، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲.
۱۴ - بازگشت به مصرپس از او، یزید بن ولید بن عبدالملک به خلافت رسید که به حضرمی دستور بازگشت به مصر را داد. حضرمی از مردم مصر برای یزید بیعت گرفت. سپس به کار سپاه رسیدگی نمود و عاملانی برای نواحی صعید و سفلای مصر تعیین کرد، [۴۰]
محمد بن یوسف کندی، ولاة مصر، ج۱، ص۱۰۵ـ ۱۰۶، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
اما خلافت یزید بن ولید نیز طولی نکشید و در ذیحجه ۱۲۶ کشته شد.۱۵ - خلع ابراهیم بن ولید از حکومت مصرپس از او، ابراهیم بن ولید دو ماه خلافت کرد، تا این‌که مروان بن محمد او را خلع کرد و خود در صفر ۱۲۷ به خلافت رسید. حکومت حضرمی در این نوبت حدود سه سال به درازا کشید. ۱۶ - بازگشت دوباره به حکومت مصراو چون وضع دولت اموی را آشفته دید، در نامه‌ای به مروان، از حکومت مصر استعفا کرد، [۴۱]
محمد بن یوسف کندی، ولاة مصر، ج۱، ص۱۰۵ـ ۱۰۶، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
[۴۲]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۹۲، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲.
[۴۳]
ناصر انصاری، موسوعه حکّام مصر من الفراعنة الی الیوم، ج۱، ص۶۴، قاهره ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
اما جمعی از امرای مصر برضد حسّان بن عَتاهیه (حاکم جدید) و برضد مروان قیام و حسّان را از دار الاماره اخراج کردند و حضرمی را، به رغم خواست وی، باز گرداندند.۱۷ - کشته شدن حضرمیحضرمی نیز با شماری از امرا و بزرگان مصر در خلع مروان همراه شد. مروان در سال ۱۲۸ حضرمی را عزل کرد و حَوثَرَة بن سهیل را به جای او برگزید. حوثره نیز حضرمی و شماری دیگر از اشراف مصر را که با مروان مخالفت کرده بودند، در دوم شوال ۱۲۸ کشت. [۴۴]
محمد بن یوسف کندی، ولاة مصر، ج۱، ص۱۰۷ـ۱۱۳، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
[۴۵]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ص۴۴۹ـ۴۵۰، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ ۲۰۰۱.
[۴۶]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۹۳ـ۳۰۵، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲.
۱۸ - کشته شدن حضرمی به روایت یعقوبیبه روایت یعقوبی ، [۴۷]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۳۵.
در دوران حکومت یزید بن ولید بن عبدالملک، هنگامی که سراسر قلمرو او دستخوش آشوب شد، مصریان نیز سر به شورش برداشتند و حضرمی را کشتند.۱۹ - شخصیت حضرمیحضرمی را قاری و فاضل و موثق خوانده‌اند. [۴۸]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۶۳ـ۲۶۴، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲.
[۴۹]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۷۳، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۳۸۷.
حدیثی مسند از وی نقل شده است. [۵۰]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ص۴۴۷، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ ۲۰۰۱.
[۵۱]
ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج۲، ص۳۸۳، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۲۰ - اساتید و راویانحضرمی از کسانی همچون ابن شِهاب زُهْری و هلال بن عبدالرحمان قُرَشی روایت کرده است. از راویان وی نیز لیث بن سعد ، یزید بن ابی‌حبیب و عمرو بن حارث بوده‌اند. [۵۲]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ص۴۴۶، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ ۲۰۰۱.
[۵۳]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۶۳ـ۲۶۴، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲.
[۵۴]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۹۳، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲.
۲۱ - فهرست منابع(۱) ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲. (۲) ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵. (۳) ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ ۲۰۰۱. (۴) ناصر انصاری، موسوعه حکّام مصر من الفراعنة الی الیوم، قاهره ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱. (۵) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهرة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۳۸۷. (۶) محمد بن یوسف کندی، ولاة مصر، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹. (۷) احمد بن علی مقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست بغداد (۱۹۷۰). (۸) یعقوبی، تاریخ یعقوبی. ۲۲ - پانویس
۲۳ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حفص بن ولید حضرمی»، شماره۶۳۰۱. |