شرایط تحقق استضعافدر قرآن استضعاف در دو ساحت شناخت حق و عمل به آن مطرح است. در نتیجه کسی که دست‌کم در یکی از این دو محدوده دچار ناتوانی و محرومیت شده باشد مستضعَف خوانده می‌شود. ۱ - تعریف جاهل مُقصِّربا توجه به این‌که مستضعَف در قیامت از شفاعت شفیعان و بخشش خداوند بهره‌مند است قرآن و روایات دینی برای شناساندن ویژگیهای مستضعفان، پدیده استضعاف را در هر یک از دو مؤلفه زیست مؤمنانه (شناختِ دین و عمل به آن) همراه با شرایطی معرفی کرده است، بر این اساس، استضعاف در شناخت دین یا باید از زمینه‌های درونی چون ناتوانی در ادراک برخاسته باشد، یا آن‌که به سبب عوامل بیرونی مانند دسترسی نداشتن به عالمان یا متون‌دینی زمینه شناخت دین فراهم نباشد، [۱۱]
مشهدی، محمد، کنزالدقائق، ج۳، ص۵۱۳-۵۱۹.
ازاینرو کسی که با وجود توانایی، همچنان به مبانی دینی جاهل باشد اصطلاحاً «جاهل مُقصِّر» خوانده‌می‌شود. ۲ - تعریف استضعاف از نظر قرآنامّا استضعاف در عمل به وظایف دینی پس از شناخت دین، به سبب ناتوانی انسان در عمل به فرایض دینی واقع می‌شود و باید بر اثر عوامل بیرونی مانند جلوگیری کافران از عمل به واجبات دینی و ناتوانی مؤمن از مهاجرت به سرزمینی دیگر حاصل شود: «اَلَم تَکُن اَرضُ اللّهِ وسِعَةً فَتُهاجِروا فیها»، بنابراین، استضعاف، یا به‌صورت مطلق و در همه احکام دین یا به‌صورت نسبی و در برخی از مسائل آن رخ می‌دهد و مستضعف هیچ نقشی در استضعاف خود ندارد، بلکه این عوامل ناخواسته درونی و بیرونی است که او را از راهیابی به مرتبه زیستی کاملا مؤمنانه ناتوان ساخته است، ازاینرو قرآن، ضعف و فرودستی را به تنهایی موجب استضعاف نمی‌شمرد و سخنان کسانی از «ضعفاء» را حکایت می‌کند که کفر ورزیدند و در قیامت کفر خود را به مستکبران نسبت می‌دهند و از آنان می‌خواهند بخشی از عذابی را که در آن گرفتارند تحمل کنند: «فَقالَ الضُّعَفؤُا لِلَّذینَ استَکبَروا اِنّا کُنّا لَکُم تَبَعًا فَهَل اَنتُم مُغنونَ عَنّا مِن عَذابِ اللّهِ مِن شَیء...». همچنین است گفتوشنود مستکبران و مستضعفانی که با امکان هدایت، به کفر گراییدند: «... ولَو تَری اِذِ الظّلِمونَ مَوقوفونَ عِندَ رَبِّهِم یَرجِعُ بَعضُهُم اِلی بَعض اَلقَولَ یَقولُ الَّذینَ استُضعِفوا لِلَّذینَ استَکبَروا لَولا اَنتُم لَکُنّا مُؤمِنین...»، افزون بر این دو دسته از آیات، قرآن مستضعفانی را که با امکان مهاجرت، در سرزمین کفر مانده‌اند و در پاسخ فرشتگان شرایط زندگی خود را استضعافی ترسیم کرده‌اند، اهل جهنم می‌داند. ۳ - مستضعف نبودن اهل جهنمچون استضعاف واقعی، عفو خداوند را به همراه دارد: «فَاُولئِکَ عَسَی اللّهُ اَن یَعفُوَ عَنهُم...» می‌توان گفت تعابیری چون: «الَّذینَ استُضعِفوا»، «المستضعفین» و «الضعفاء» درباره برخی از اهل جهنم بیانگر استضعاف واقعی آنان نیست، بلکه این گروه تنها ادعای استضعاف دارند، چنان‌که عدم پذیرش عذر مدعیان استضعاف به سبب امکان مهاجرت در آیه ۹۷ نساء و بلافاصله معذور دانستن مستضعفان واقعی، بر این مطلب گواهی می‌دهد: «اِنَّ الَّذینَ تَوَفّهُمُ المَلئِکَةُ ظالِمی اَنفُسِهِم قالوا فیمَ کُنتُم قالوا کُنّا مُستَضعَفینَ فِی الاَرضِ قالوا اَلَم‌تَکُن اَرضُ اللّهِ وسِعَةً فَتُهاجِروا فیها فَاُولئِکَ‌مَأوهُم جَهَنَّمُ... اِلاَّ المُستَضعَفینَ مِنَ الرِّجالِ... لا‌یَستَطیعونَ حیلَةً ولا یَهتَدونَ سَبیلا» ۴ - فهرست منابعبحارالانوار؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تفسیر التحریر والتنویر؛ تفسیر راهنما؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب؛ تفسیر المنار؛ تفسیر نورالثقلین؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ثعالبی؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ الفرقان فی تفسیر القرآن؛ قاموس قرآن؛ مجمع البحرین؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ مفردات الفاظ قرآن؛ المیزان فی تفسیر‌القرآن. ۵ - پانویس۶ - منبعدائرةالمعارف قرآن کریم برگرفته از مقاله استضعاف. |