طبقه‌بندی تاریخاز جای‌گاه تاریخ در طبقه‌بندی علوم در کتاب‌های نخستین متفکران مسلمان نظیر کِندی و ابوزید بلخی ، آگاهی در دست نیست. برخی از اندیشمندان نیز، مانند فارابی و به پیروی از او ابن سینا ، به تأسی از دانشمندان یونانی، در طبقه‌بندی علوم جایی برای تاریخ در نظر نگرفته‌اند. [۱]
حسین نصر، علم و تمدن در اسلام، ج۱، ص۵۴ـ۵۶، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۹ ش.
فهرست مندرجات۱.۱ - ابوعبدالله خوارزمی ۱.۲ - شعیا بن فریغون ۱.۳ - رسائل اخوان الصفا ۱.۴ - ابن ندیم ۱.۵ - ابن حزم ۱.۶ - رازی و شمس‌الدین ۱.۷ - ابن خلدون ۱.۸ - طاشکوپری زاده ۲ - دفاع علمای مصر از تاریخ ۲.۱ - کافیجی ۲.۲ - سیوطی ۲.۳ - سخاوی ۳ - فهرست منابع ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - تلاش‌ها برای تثبیت جای‌گاه تاریخنخستین کوشش‌ها در نشان دادن اهمیت تاریخ به عنوان شاخه‌ای علمی و تثبیت جای‌گاه آن، از نیمه دوم سده چهارم صورت گرفت. ۱.۱ - ابوعبدالله خوارزمیابوعبداللّه خوارزمی در مفاتیح العلوم (تألیف بین ۳۶۷ تا ۳۷۲) ضمن علوم شریعت و علوم عربی وابسته به آن، از تاریخ به عنوان یکی از اصطلاحات دبیران دیوان رسایل یاد کرده و به جای «تاریخ»، عنوان « اَخبار » را برای بیان روی‌دادها و سرگذشت‌های پادشاهان و خلفا برگزیده است. وی باب ششم کتابش را در نه فصل به این موضوع اختصاص داده و اصطلاحات و واژه‌های مرتبط با تاریخ را که در تاریخ ایران و روم و جاهلیت عرب و فتوح و مغازی اسلام به کار می‌رفته، توضیح داده است. [۲]
محمد بن احمد خوارزمی، کتاب مفاتیح العلوم، ج۱، ص۷۹، چاپ فان فلوتن، لیدن ۱۹۶۸.
[۳]
محمد بن احمد خوارزمی، کتاب مفاتیح العلوم، ج۱، ص۹۷ـ۱۳۰، چاپ فان فلوتن، لیدن ۱۹۶۸.
۱.۲ - شعیا بن فریغونهمچنین شَعیا بن فَریغون در جوامع العلوم (تألیف در نیمه قرن چهارم) مباحثی مانند آگاهی از آغاز آفرینش و حوادث طبیعی اعصار کهن، اخبار و احوال پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌و‌سلم و صحابه و تابعین که از علم آثار به شمار می‌آید، اخبار خلفا و فتوح و فتنه‌های زمان آنان، ایام العرب و آگاهی از کتب و سِیَر و آثار مدون ساسانیان را از گونه‌های علم دانسته و در ردیف دیگر انواع علوم، از شرعی و عقلی ، برشمرده است. [۴]
شعیا بن فریغون، جوامع العلوم، ج۱، ص۱۳۵، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه توپقاپی سرای، ش ۲۷۶۸، فرانکفورت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱.۳ - رسائل اخوان الصفاجایگاه تاریخ به منزله علم، نخستین بار در رسائل اخوان الصفا (نیمه سده چهارم) با صراحت بیان شده است. در رساله هفتم این مجموعه، «علم السِیَر و الاخبار» از انواع نه‌گانه علوم عملی به شمار آمده است. [۵]
اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، ج۱، ص۲۶۶ـ۲۶۷، قم ۱۴۰۵.
۱.۴ - ابن ندیمابن ندیم در الفهرست (تألیف در ۳۷۷) پس از فصل مربوط به نحویان و لغت شناسان، فصلی را به اَخباریان ( مورخان ) و نسب شناسان و سیره نویسان و وقایع نگاران اختصاص داده است. [۶]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۰۱ـ ۱۲۸.
۱.۵ - ابن حزمابن حَزم (متوفی ۴۵۶) علم اَخبار (تاریخ) را مانند شریعت و لغت ، از علوم تمیز دهنده ملت‌ها دانسته که بر اساس قلمرو پادشاهان، سال‌ها، کشورها، طبقات یا به طور پراکنده به مراتبی تقسیم می‌شود. [۷]
ابن حزم، رسائل ابن حزم الاندلسی، ج۴، ص۷۸ـ۷۹، چاپ احسان عباس: رسالة مراتب العلوم، بیروت ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.
۱.۶ - رازی و شمسالدیندر طبقه‌بندی فخرالدین رازی (متوفی ۶۰۶) در جامع العلوم [۸]
محمد بن عمر فخر رازی، جامع العلوم، ج۱، ص۵۰ ـ ۶۵، یا، حدایق الانوار فی حقایق الاسرار، معروف به کتاب ستینی، چاپ محمدحسین تسبیحی، تهران ۱۳۴۶ ش.
و شمس الدین محمد بن محمود آملی در نفائس الفنون (تألیف در ۷۴۲)، [۹]
محمد بن محمود شمس الدین آملی، نفائس الفنون فی عرایس العیون، ج۲، ص۱۷۰ـ۲۶۳، چاپ ابراهیم میانجی، تهران ۱۳۷۹.
[۱۰]
محمد بن محمود شمس الدین آملی، نفائس الفنون فی عرایس العیون، ج۲، ص۳۰۱ـ۳۳۳، چاپ ابراهیم میانجی، تهران ۱۳۷۹.
«علم تواریخ و سیَر و علم مغازی» میان علوم دینی و ادبیات جای گرفته است.۱.۷ - ابن خلدونجای شگفتی است که ابن خلدون (متوفی ۸۰۸) با آن‌که در مقدمه کتاب تاریخ خود [۱۱]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۳.
تاریخ را فنی با هدفی شریف و سودهای فراوان و در عین حال صعب الوصول می‌شناساند، که جوینده آن به منابع و دانش‌های گوناگون نیازمند است، هنگام برشمردن علوم، [۱۲]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۵۴۹ به بعد.
سخنی از تاریخ به میان نمی‌آورد.۱.۸ - طاشکوپری زادهطاشکوپری زاده (متوفی ۹۶۸) تصویر کاملی از تاریخ در مفتاح السعادة ارائه داده است؛ به گفته وی [۱۳]
احمد بن مصطفی طاشکوپری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۱، ص۲۳۱، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
«علم تواریخ» عبارت است از شناخت احوال گروه‌ها و شهرها و رسوم و عادات آنان و دستاوردهای اشخاص و انساب و وفیات ایشان.این دانش از طریق مطالعه سرگذشت انبیا و اولیا و علما و حکما و شعرا و پادشاهان و به قصد آگاهی از اوضاع گذشته، به دست می‌آید و بدان وسیله انسان پند می‌گیرد و از راه آگاهی از فراز و نشیب روزگار تجاربی کسب می‌کند تا به کمک آن‌ها از زیان بپرهیزد و به منافع دست یابد. طاشکوپری زاده گفتگوی شاهان، حکایات صالحان، داستان‌های پیامبران ، مغازی و سیر، تاریخ خلفا و طبقات اصناف مختلف را از شاخه‌های علم تاریخ در مفهوم گسترده آن شمرده است. [۱۴]
احمد بن مصطفی طاشکوپری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۱، ص۲۶۰ـ۲۶۲، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۲ - دفاع علمای مصر از تاریخدر سده نهم چند تن از علمای بزرگ مصر، در دفاع از تاریخ و تثبیت جای‌گاه آن در میان علوم دینی، کتاب‌هایی تألیف کردند. ۲.۱ - کافیجیمحمد بن سلیمان کافِیَجی در ۸۶۷ المختصر فی علم التاریخ را در بیان تعریف و اصول و مسائل و فواید تاریخ به منزله دانشی سودمند، و نیز ویژگی‌ها و روش‌های مورخ و معیارها و درجه اعتبار اطلاعات تاریخی تألیف کرد. [۱۵]
فرانتس روزنتال، تاریخ و تاریخ نگاری در اسلام، ج۱، ص۵۴ـ۵۵، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ ش.
۲.۲ - سیوطیشاگرد او، عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی (متوفی ۹۱۱)، نیز کتابی کوچک به نام الشَّماریخ فی علم التاریخ نوشت و در آن در باره مبدأگذاری تاریخ پیش و پس از اسلام و فواید علم تاریخ و مسائلی کلی در باره تاریخ بحث کرد. ۲.۳ - سخاویمشروحترین کتاب در باره تاریخ، الاءعلان بالتوبیخ لِمن ذَمّ التاریخ از محمد بن عبدالرحمان سخاوی (متوفی ۹۰۲) است. وی در این کتاب به بیان تعریف، موضوع، مسائل، فواید و غایت تاریخ پرداخته و آثار و دستاوردهای تاریخی را به حسب موضوعات یا به ترتیب مورخان دسته‌بندی و معرفی کرده است. این دانشمندان تاریخ را نه خادمی محض، بلکه تا حدودی هم تراز علم حدیث به شمار می‌آوردند. [۱۶]
فرانتس روزنتال، تاریخ و تاریخ نگاری در اسلام، ج۱، ص۵۴، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ ش.
۳ - فهرست منابع(۱۲) ابن حزم، رسائل ابن حزم الاندلسی، چاپ احسان عباس: رسالة مراتب العلوم، بیروت ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳. (۱۳) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون. (۱۴) ابن ندیم، الفهرست. (۱۵) اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، قم ۱۴۰۵. (۱۶) محمد بن احمد خوارزمی، کتاب مفاتیح العلوم، چاپ فان فلوتن، لیدن ۱۹۶۸. (۱۷) فرانتس روزنتال، تاریخ و تاریخ نگاری در اسلام، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ ش. (۱۸) شعیا بن فریغون، جوامع العلوم، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه توپقاپی سرای، ش ۲۷۶۸، فرانکفورت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۱۹) محمد بن محمود شمس الدین آملی، نفائس الفنون فی عرایس العیون، چاپ ابراهیم میانجی، تهران ۱۳۷۹. (۲۰) احمد بن مصطفی طاشکوپری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۲۱) محمد بن عمر فخر رازی، جامع العلوم، یا، حدایق الانوار فی حقایق الاسرار، معروف به کتاب ستینی، چاپ محمدحسین تسبیحی، تهران ۱۳۴۶ ش. (۲۲) حسین نصر، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۹ ش. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «طبقه‌بندی تاریخ»، شماره۳۰۵۶. رده‌های این صفحه : تاریخ | تاریخ نگاری
|