علی بن محمد علوی کوفی حمانیحِمّانی، علی بن محمد علوی کوفی، حِمّانی، علی بن محمد علوی کوفی، از شاعران بزرگ شیعه و مهتر و نقیب (سرپرست) بنی‌هاشم در سده سوم است. ۱ - نسبوی از دودمان زید شهید ، فرزند امام زین‌العابدین علیه‌السلام، بود؛ از این‌رو، شرح‌حال او در کتابهای اَنساب و در ذکر اَعقاب زید شهید آمده است. [۱]
علی بن محمد عمری، المجدی فی انساب الطالبیین، ج۱، ص۱۸۵، چاپ احمد مهدوی دامغانی، قم ۱۴۰۹.
[۲]
محمد بن عبداللّه مخزومی، صحاح الاخبار فی نسب السادة الفاطمیة الاخیار، ج۱، ص۴۰، (بمبئی ۱۳۰۶).
[۳]
عبدالملک بن حسین عصامی مکی، سمط النجوم العوالی فی انباء الاوائل و التوالی، ج۴، ص۱۲۴، قاهره ۱۳۸۰.
حمّانی، خود، پدر و اجدادش را تا ابوطالب علیه‌السلام شاعر می‌دانست. [۴]
یوسف بن یحیی حسنی صنعانی، نَسمَة السَّحَر بذکر مَن تشیّع و شعر، ج۲، ص۴۲۹، چاپ کامل سلیمان جبّوری، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
[۵]
حسن صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، ج۱، ص۲۱۶، (بغداد ۱۳۷۰)، چاپ افست تهران.
۲ - پدرپدرش ، محمد، خطیب و شاعر و ملقب به دیباجه بود و پس از شورش بر بنی‌عباس به خراسان تبعید شد و در همان‌جا درگذشت و خانواده وی به کوفه منتقل شدند. [۶]
صفدی، ج۲، ص۲۹۵ـ۲۹۶.
[۷]
عبدالملک بن حسین عصامی مکی، سمط النجوم العوالی فی انباء الاوائل و التوالی، ج۴، ص۱۲۴، قاهره ۱۳۸۰.
[۸]
شوقی ضیف، العصرالعباسی الثانی، ج۱، ص۳۹۲، قاهره (۱۹۷۵).
۳ - نامدلیل نامیده شدن علی بن محمد به حمّانی، سکونت خانواده وی در میان بنی‌حمّان در کوفه بوده است. [۹]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۷، ص۳۳۶.
[۱۰]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۵۷.
در پاره‌ای منابع نام وی، به تصحیف ، جمانی ذکر شده است. [۱۱]
محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی، ج۴، ص۱۶۱، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ش.
کنیه‌اش را ابوالحسن [۱۲]
علی بن محمد عمری، المجدی فی انساب الطالبیین، ج۱، ص۱۸۵، چاپ احمد مهدوی دامغانی، قم ۱۴۰۹.
[۱۳]
ابن‌شهرآشوب، کتاب معالم‌العلماء، ج۱، ص۱۳۸، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳.
[۱۴]
عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، سمط اللالی، ج۱، ص۴۳۹، چاپ عبدالعزیز می‌منی، (قاهره) ۱۳۵۴/۱۹۳۶
[۱۵]
عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۳، ص۵۷، ج۳، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
و شهرتش را اَفْوَه (گشاده دهان) نوشته‌اند. [۱۶]
ابن‌شهرآشوب، کتاب معالم‌العلماء، ص۱۳۸، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳.
[۱۷]
یاقوت بن عبداللّه یاقوت حموی، کتاب معجم‌البلدان، ج۵، ص۲۳۱۱، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
۴ - تدریس و نقابت هاشمیانحمّانی افزون بر شاعری خطابه ، اِفتاء، تدریس و نقابت هاشمیان را نیز برعهده داشت. در آن دوران به وی زبان شیعه می‌گفتند. [۱۸]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۷، ص۳۳۸.
[۱۹]
عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۳، ص۵۸ـ۵۹، ج۳، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
[۲۰]
محمد بن عمران مرزبانی، المُوَشَّح: مآخذ العلماء علی‌الشعراء فی عدة انواع من صناعة الشعر، ج۱، ص۴۲۷، چاپ علی‌محمد بجاوی، مصر ۱۹۶۵.
حمّانی یک بار در خلافت متوکل عباسی (حکومت: ۲۳۲ـ۲۴۷)، به علت سعایت و بدگویی مخالفانش، به دربار فراخوانده شد، ولی به دستور متوکل آزاد گردید [۲۱]
شوقی ضیف، العصرالعباسی الثانی، ج۱، ص۳۹۲ـ۳۹۳، قاهره (۱۹۷۵).
و دوبار نیز به دستور موفق عباسی (متوفی ۲۷۸) زندانی شد [۲۲]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۷، ص۳۳۹.
[۲۳]
عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۳، ص۶۰، ج۳، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
و در آن‌جا حبسیه‌ای سرود که به گفته مسعودی [۲۴]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۷، ص۲۵۲.
بی‌نظیر بوده است. ۵ - وفاتسال درگذشت حمّانی را ۲۴۵، [۲۵]
اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۱، ستون ۶۷۳، در حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون، ج۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۲۶]
عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، ج۷، ص۱۸۸، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت.
۲۷۰ پس از خروج از زندان ، یا ۳۰۱ [۲۷]
علی بن محمد عمری، المجدی فی انساب الطالبیین، ج۱، ص۱۸۵، چاپ احمد مهدوی دامغانی، قم ۱۴۰۹.
[۲۸]
عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۳، ص۶۸، ج۳، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
دانسته و ۳۰۱ را ترجیح داده‌اند، زیرا حمّانی درباره اوضاع ناگوار بنی‌طاهر قطعه شعری سروده [۲۹]
یوسف بن یحیی حسنی صنعانی، نَسمَة السَّحَر بذکر مَن تشیّع و شعر، ج۲، ص۴۳۰ـ۴۳۱، چاپ کامل سلیمان جبّوری، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
[۳۰]
عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۳، ص۶۳ـ ۶۴، ج۳، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
[۳۱]
علی بن محمد حمّانی، دیوان، ص۲۰۳، چاپ محمدحسین اعرجی، در المورد، ج۳، ش ۲ (۱۳۹۴)
و انقراض حکومت بنی‌طاهر در ۳۰۰ بوده است، [۳۲]
عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۳، ص۶۸، ج۳، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
ولی مسعودی [۳۳]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۷، ص۳۴۲.
و ابن‌اثیر ۲۶۰ را سال درگذشت حمّانی گفته‌اند. ۶ - جایگاه بلند شاعری و ادبیجایگاه بلند شاعری حمّانی سبب شد تا امام هادی علیه‌السلام در پاسخ متوکل عباسی که از «اَشْعرِ شاعران» پرسیده بود، نام حمّانی را بر زبان آورد و دلیل آن نیز یکی از سروده‌های حمّانی بوده است. [۳۵]
عمرو بن بحر جاحظ، المحاسن و الاضداد، ج۱، ص۹۰ـ۹۱، چاپ فوزی خلیل عطوی، بیروت ۱۹۶۹.
[۳۶]
ابراهیم بن محمد بیهقی، المحاسن و المساوی، ج۱، ص۱۵۷ـ ۱۵۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۰/ ۱۹۶۱).
[۳۷]
محمد بن حسن طوسی، الامالی، ج۱، ص۲۸۷، قم ۱۴۱۴.
[۳۸]
ابن‌اسفندیار، تاریخ طبرستان، ج۱، ص۲۲۴ـ ۲۲۵، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران (۱۳۲۰ش).
این موضوع از دیدگاه تاریخی و ادبیات شیعی بسیار ارزشمند است، تا آن‌جا که ابن‌شهرآشوب (متوفی ۵۸۸) [۳۹]
ابن‌شهرآشوب، کتاب معالم‌العلماء، ص۱۳۸، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳
از باب مبالغه نقل کرده که اگر خواندن شعری در نماز جایز باشد آن شعر ، سروده حمّانی است. یاقوت حموی [۴۰]
یاقوت بن عبداللّه یاقوت حموی، کتاب معجم‌البلدان، ج۵، ص۲۳۱۱، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
پس از ستایش مقام علمی و ادبی محمد بن احمد حسینی (متوفی ۳۲۲)، شاعر علوی ، نقل کرده که در میان اولاد امام مجتبی علیه‌السلام بجز حمّانی،کسی شبیه به او نیست. نیز از یاقوت حموی نقل شده که گفته است جایگاه ادبی حمّانی در میان علویان به سانِ جایگاه ابن‌معتز (متوفی ۲۹۶) در میان عباسیان است [۴۱]
یوسف بن یحیی حسنی صنعانی، نَسمَة السَّحَر بذکر مَن تشیّع و شعر، ج۲، ص۴۲۹، چاپ کامل سلیمان جبّوری، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
[۴۲]
حسن صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، (بغداد ۱۳۷۰)، ص۲۱۶، چاپ افست تهران
از این‌رو، در جُنگ‌ها و مجموعه‌های ادبی از سروده‌های او شاهد آورده‌اند. محمد بن داود ظاهری (متوفی ۲۹۶ یا ۲۹۷) در مجموعه ارزشمند خود ۴۸ بیت از سروده‌های او را آورده است. [۴۳]
محمد بن داود ظاهری، الزهرة، ج۱، ص۳۱۵، چاپ ابراهیم سامرائی، زرقاء، اردن ۱۴۰۶/۱۹۸۵.
[۴۴]
محمد بن داود ظاهری، الزهرة، ج۱، ص۳۷۱، چاپ ابراهیم سامرائی، زرقاء، اردن ۱۴۰۶/۱۹۸۵.
[۴۵]
محمد بن داود ظاهری، الزهرة، ج۲، ص۶۴۹ـ۶۵۰، چاپ ابراهیم سامرائی، زرقاء، اردن ۱۴۰۶/۱۹۸۵.
در دیگر مجموعه‌های ادبی نیز به اشعار حمّانی استشهاد شده است. [۴۶]
اسماعیل بن قاسم قالی، کتاب‌الامالی، ج۱، ص۱۷۷ـ۱۷۸، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۴۷]
خالدیان، کتاب‌الاشباه و النظائر: من اشعار المتقدّمین و الجاهلیة و المخضرمین، ج۲، ص۲۰۴، چاپ محمد یوسف، قاهره ۱۹۶۵.
[۴۸]
ابن‌شجری، کتاب‌الحماسة، ج۱، ص۲۳۰، حیدرآباد، دکن ۱۳۴۵.
۷ - مضامین سروده هامضامین سروده‌های حمّانی مدح ، فخر، مرثیه ، تغزل و وصف است. [۴۹]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۷، ص۳۴۰ـ ۳۴۲.
[۵۰]
احمد بن عبدالوهاب نویری، نهایة‌الارب فی فنون‌الادب، ج۳، ص۱۸۸، قاهره (۱۹۲۳) ـ۱۹۹۰.
[۵۱]
شوقی ضیف، العصرالعباسی الثانی، ج۱، ص۳۹۴ـ ۳۹۶، قاهره (۱۹۷۵).
بخشی از سروده‌های او در پاسخ به اشعار علی بن جَهْم (متوفی ۲۴۹)، شاعر دربار عباسی و از مخالفان اهل‌بیت علیهم‌السلام، است [۵۲]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۷، ص۲۵۱.
[۵۳]
شوقی ضیف، العصرالعباسی الثانی، ص۳۹۳، قاهره (۱۹۷۵)
. حسن بن عبداللّه عسکری (متوفی پس از ۳۹۵) برخی سروده‌های حمّانی را بهترین سروده [۵۴]
حسن بن عبداللّه عسکری، دیوان المعانی، ج۱، ص۳۳۹، قاهره ۱۳۵۲، چاپ افست بغداد.
یا از بهترین نمونه‌ها [۵۵]
حسن بن عبداللّه عسکری، دیوان المعانی، ج۲، ص۵۰، قاهره ۱۳۵۲، چاپ افست بغداد.
[۵۶]
حسن بن عبداللّه عسکری، دیوان المعانی، ج۲، ص۱۴۷، قاهره ۱۳۵۲، چاپ افست بغداد.
دانسته است. نویری (متوفی ۷۳۳) [۵۷]
احمد بن عبدالوهاب نویری، نهایة‌الارب فی فنون‌الادب، ج۳، ص۱۸۸، قاهره (۱۹۲۳) ـ۱۹۹۰.
نیز مدیحه حمّانی را در نوع خود کم‌نظیر خوانده است. برخی سروده‌های حمّانی با سروده‌های بشّار بن بُرد (متوفی ۱۶۷) سنجیده شده است. [۵۸]
بشار بن برد، المختار من شعر بشار، ج۱، ص۱۶، اختیار الخالدیین و شرحه لاسماعیل بن احمد تجیبی برقی، چاپ محمد بدرالدین علوی، قاهره ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
متنبّی (متوفی ۳۵۴)، شاعر بزرگ عرب، نیز به سروده‌های حمّانی نظر داشته و برخی مضامین او را در شعر خود آورده است. [۵۹]
ابن‌وکیع، المُنصف فی نقدالشعر و بیان سرقات المتنبی و مشکل شعره، ج۱، ص۱۰۷، چاپ محمد رضوان دایه، دمشق ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۶۰]
ابن‌وکیع، المُنصف فی نقدالشعر و بیان سرقات المتنبی و مشکل شعره، ج۱، ص۱۴۱ـ۱۴۲، چاپ محمد رضوان دایه، دمشق ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۶۱]
ابن‌وکیع، المُنصف فی نقدالشعر و بیان سرقات المتنبی و مشکل شعره، ج۱، ص۲۰۸، چاپ محمد رضوان دایه، دمشق ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۶۲]
ابن‌وکیع، المُنصف فی نقدالشعر و بیان سرقات المتنبی و مشکل شعره، ج۱، ص۵۴۳، چاپ محمد رضوان دایه، دمشق ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
ثعالبی [۶۳]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، خاص‌الخاص، ج۱، ص۴۱۱ـ۴۱۲، چاپ صادق نقوی، حیدرآباد، دکن ۱۴۰۵/۱۹۸۴.
در باب عجایب شعر و شاعران شش بیت از حمّانی آورده است. تنوع سروده‌های حمّانی را می‌توان از گوناگونی استشهاد به اشعار او دریافت که برای نمونه به چند موضوع اشاره می‌شود: ملل و نحل [۶۴]
نشوان بن سعید حمیری، الحورالعین، ج۱، ص۲۰۲، چاپ کمال مصطفی، چاپ افست تهران ۱۹۷۲.
مبحث امامت و اثبات ولایت حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام [۶۵]
محمد بن محمد مفید، الفصول المختارة من‌العیون و المحاسن، ج۱، ص۱۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۶۶]
ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۳، ص۲۷، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش.
[۶۷]
ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۳، ص۲۱۲، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش.
[۶۸]
ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۳، ص۲۳۸، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش.
[۶۹]
نوراللّه بن شریف‌الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۵۶۸، تهران ۱۳۵۴ش.
وصف مکان‌ها و سرزمین‌ها [۷۰]
علی بن محمد شابشتی، الدیارات، ج۱، ص۲۳۷، چاپ کورکیس عواد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۷۱]
یاقوت بن عبداللّه یاقوت حموی، کتاب معجم‌البلدان، ذیل «خَوَرْنَق» و «کوقان»، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
[۷۲]
شوقی ضیف، العصرالعباسی الثانی، ج۱، ص۳۹۶، قاهره (۱۹۷۵).
آرایه‌های ادبی [۷۳]
حسین بن محمد طیبی، التبیان فی البیان، ج۱، ص۲۷۹ـ۲۸۰، چاپ توفیق فیل و عبداللطیف لطف‌اللّه، کویت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۷۴]
علی‌خان بن احمد مدنی، انوارالربیع فی انواع البدیع، ج۲، ص۳۳۲ـ۳۳۳، چاپ شاکر هادی شکر، نجف ۱۳۸۸ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۸ـ۱۹۶۹.
[۷۵]
علی‌خان بن احمد مدنی، انوارالربیع فی انواع البدیع، ج۴، ص۹۲، چاپ شاکر هادی شکر، نجف ۱۳۸۸ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۸ـ۱۹۶۹.
[۷۶]
علی‌خان بن احمد مدنی، انوارالربیع فی انواع البدیع، ج۴، ص۱۴۵ـ۱۴۷، چاپ شاکر هادی شکر، نجف ۱۳۸۸ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۸ـ۱۹۶۹.
روزگار جوانی و نکوهش پیری [۷۷]
محمد بن یزید مبرد، الفاضل، ج۱، ص۷۵، چاپ عبدالعزیز می‌منی، قاهره ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
[۷۸]
ابراهیم بن علی حصری، زهرالآداب و ثمرالالباب، ج۴، ص۴۱، چاپ زکی مبارک، مصر (۱۹۲۹).
[۷۹]
محمود بن عمر زمخشری، ربیع‌الابرار و نصوص‌الاخبار، ص۱۱۲، چاپ سلیم نعیمی، بغداد، چاپ افست قم ۱۴۱۰
تشبیهات و امثال [۸۰]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب، ج۱، ص۲۴ـ۲۵، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۹۸۵).
[۸۱]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب، ج۱، ص۲۸۰، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۹۸۵).
و خط و کتابت . [۸۲]
محمد بن یحیی صولی، ادب الکتّاب، ج۱، ص۵۲، چاپ محمد بهجة اثری، قاهره (۱۳۴۱)، چاپ افست بیروت.
[۸۳]
حسین بن محمد راغب اصفهانی، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء، ج۱، ص۲۰۷، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
۸ - آثاردیوان شعری را از آثار حمّانی برشمرده‌اند [۸۴]
اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۱، ستون ۶۷۳، در حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون، ج۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۸۵]
عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، ج۷، ص۱۸۸، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت.
که گویا تا سده نهم موجود بوده است. [۸۶]
ابن‌عنبه، عمدة‌الطالب فی انساب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۳۶۷، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۳۸۳ش.
مسعودی، [۸۷]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۷، ص۲۵۱.
امین [۸۸]
امین، ج۸، ص۳۱۶ـ۳۱۷.
و امینی [۸۹]
عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۳، ص۵۷ـ۶۸، ج۳، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
قطعاتی از سروده‌های حمّانی را در آثارشان آورده‌اند. نخستین‌بار، محمدحسین اعرجی، در ۱۳۹۴ اشعار برجای‌مانده از حمّانی و برخی ابیات منسوب به او را، که بالغ بر چهارصد بیت است، در مجله المورد گردآورد. [۹۰]
علی بن محمد حمّانی، دیوان، ج۱، ص۲۰۱ـ۲۱۸، چاپ محمدحسین اعرجی، در المورد، ج۳، ش ۲ (۱۳۹۴).
این مجموعه، به طور مستقل، در ۱۳۷۷ش/ ۱۹۹۸ در بیروت به چاپ رسید. مزهر سودانی نیز سروده‌های حمّانی را، در مجله کلیّه الآداب، در بصره منتشر کرد. [۹۱]
معجم‌الشعراء العباسیین، اعداد عفیف عبدالرحمان، ج۱، ص۱۳۹، بیروت: دارصادر، ۲۰۰۰.
مستدرکاتی از سروده‌های حمّانی را نوری حمودی قیسی در مجلة‌المجمع العلمی العراقی [۹۲]
قیسی، ج ۳۱، ش ۲، جمادی‌الاولی ۱۴۰۰
[۹۳]
قیسی، ج۴۱، ش ۱، جمادی‌الاولی ۱۴۱۰
و هلال ناجی در همان مجله [۹۴]
ناجی، ج ۳۲، ش ۱ و ۲، ربیع‌الاول ۱۴۰۱
به چاپ رساندند.۹ - فهرست منابع(۱) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ. (۲) ابن‌اسفندیار، تاریخ طبرستان، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران (۱۳۲۰ش). (۳) ابن‌شجری، کتاب‌الحماسة، حیدرآباد، دکن ۱۳۴۵. (۴) ابن‌شهرآشوب، کتاب معالم‌العلماء، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳. (۵) ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش. (۶) ابن‌عنبه، عمدة‌الطالب فی انساب آل ابی‌طالب، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۳۸۳ش. (۷) ابن‌وکیع، المُنصف فی نقدالشعر و بیان سرقات المتنبی و مشکل شعره، چاپ محمد رضوان دایه، دمشق ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۸) امین. (۹) عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۳، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷. (۱۰) بشار بن برد، المختار من شعر بشار، اختیار الخالدیین و شرحه لاسماعیل بن احمد تجیبی برقی، چاپ محمد بدرالدین علوی، قاهره ۱۴۲۵/۲۰۰۵. (۱۱) اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۱، در حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون، ج۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۱۲) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، سمط اللالی، چاپ عبدالعزیز می‌منی، (قاهره) ۱۳۵۴/۱۹۳۶. (۱۳) ابراهیم بن محمد بیهقی، المحاسن و المساوی، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۰/ ۱۹۶۱). (۱۴) عبدالملک بن محمد ثعالبی، ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۹۸۵). (۱۵) عبدالملک بن محمد ثعالبی، خاص‌الخاص، چاپ صادق نقوی، حیدرآباد، دکن ۱۴۰۵/۱۹۸۴. (۱۶) عمرو بن بحر جاحظ، المحاسن و الاضداد، چاپ فوزی خلیل عطوی، بیروت ۱۹۶۹. (۱۷) یوسف بن یحیی حسنی صنعانی، نَسمَة السَّحَر بذکر مَن تشیّع و شعر، چاپ کامل سلیمان جبّوری، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹. (۱۸) ابراهیم بن علی حصری، زهرالآداب و ثمرالالباب، چاپ زکی مبارک، مصر (۱۹۲۹). (۱۹) علی بن محمد حمّانی، دیوان، چاپ محمدحسین اعرجی، در المورد، ج۳، ش ۲ (۱۳۹۴). (۲۰) خالدیان، کتاب‌الاشباه و النظائر: من اشعار المتقدّمین و الجاهلیة و المخضرمین، چاپ محمد یوسف، قاهره ۱۹۶۵. (۲۱) حسین بن محمد راغب اصفهانی، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۴. (۲۲) محمود بن عمر زمخشری، ربیع‌الابرار و نصوص‌الاخبار، چاپ سلیم نعیمی، بغداد، چاپ افست قم ۱۴۱۰. (۲۳) سمعانی، الانساب. (۲۴) علی بن محمد شابشتی، الدیارات، چاپ کورکیس عواد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۲۵) نوراللّه بن شریف‌الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران ۱۳۵۴ش. (۲۶) شوقی ضیف، العصرالعباسی الثانی، قاهره (۱۹۷۵). (۲۷) حسن صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، (بغداد ۱۳۷۰)، چاپ افست تهران. (۲۸) صفدی. (۲۹) محمد بن یحیی صولی، ادب الکتّاب، چاپ محمد بهجة اثری، قاهره (۱۳۴۱)، چاپ افست بیروت. (۳۰) محمد بن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴. (۳۱) حسین بن محمد طیبی، التبیان فی البیان، چاپ توفیق فیل و عبداللطیف لطف‌اللّه، کویت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۳۲) محمد بن داود ظاهری، الزهرة، چاپ ابراهیم سامرائی، زرقاء، اردن ۱۴۰۶/۱۹۸۵. (۳۳) حسن بن عبداللّه عسکری، دیوان المعانی، قاهره ۱۳۵۲، چاپ افست بغداد. (۳۴) عبدالملک بن حسین عصامی مکی، سمط النجوم العوالی فی انباء الاوائل و التوالی، قاهره ۱۳۸۰. (۳۵) علی بن محمد عمری، المجدی فی انساب الطالبیین، چاپ احمد مهدوی دامغانی، قم ۱۴۰۹. (۳۶) اسماعیل بن قاسم قالی، کتاب‌الامالی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۳۷) محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ش. (۳۸) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت. (۳۹) محمد بن یزید مبرد، الفاضل، چاپ عبدالعزیز می‌منی، قاهره ۱۳۷۵/۱۹۵۶. (۴۰) محمد بن عبداللّه مخزومی، صحاح الاخبار فی نسب السادة الفاطمیة الاخیار، (بمبئی ۱۳۰۶). (۴۱) علی‌خان بن احمد مدنی، انوارالربیع فی انواع البدیع، چاپ شاکر هادی شکر، نجف ۱۳۸۸ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۸ـ۱۹۶۹. (۴۲) محمد بن عمران مرزبانی، المُوَشَّح: مآخذ العلماء علی‌الشعراء فی عدة انواع من صناعة الشعر، چاپ علی‌محمد بجاوی، مصر ۱۹۶۵. (۴۳) مسعودی، مروج (بیروت). (۴۴) معجم‌الشعراء العباسیین، اعداد عفیف عبدالرحمان، بیروت: دارصادر، ۲۰۰۰. (۴۵) محمد بن محمد مفید، الفصول المختارة من‌العیون و المحاسن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۴۶) نشوان بن سعید حمیری، الحورالعین، چاپ کمال مصطفی، چاپ افست تهران ۱۹۷۲. (۴۷) احمد بن عبدالوهاب نویری، نهایة‌الارب فی فنون‌الادب، قاهره (۱۹۲۳) ـ۱۹۹۰. (۴۸) یاقوت بن عبداللّه یاقوت حموی، کتاب معجم‌البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵. (۴۹) یاقوت بن عبداللّه یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «علی بن محمد حمانی»، شماره۶۵۱۴. رده‌های این صفحه : تراجم | شاعران عرب
|