قدمگاهقدمگاه، عنوان عمومی برخی مکانهای زیارتی در جهان اسلام ، که در آنها جای پای انبیا و اولیا و مقدّسان بر سنگ ، مورد احترام و تکریم قرار می‌گیرد. فهرست مندرجات۲ - منظور از قدمگاه ۳ - پیشینه قدمگاه در جهان اسلام ۴ - پیشینه قدمگاه در ایران ۵ - قدمگاههای منسوب به پیامبر ۶ - قدمگاههای اسلامی در هند ۷ - قدمگاه در منابع ۸ - قدمگاههای منسوب به ائمه و اولیا ۹ - فلسفه احداث قدمگاه ۱۰ - آداب زیارت قدمگاه ۱۱ - فهرست منابع ۱۲ - پانویس ۱۳ - منبع ۱ - آمار قدمگاه در ایرانقدمگاهها از پرشمارترین زیارتگاههای عوام مسلمانان در سراسر جهان اسلام هستند که در برخی مناطق، اثر، نظرگاه و گذرگاه نیز خوانده می‌شوند [۱]
احمد امین، قاموس‌العادات والتقالید والتعابیرالمصریه، ج۱، ص۲۵، قاهره ۱۹۵۳.
[۲]
دهخدا، ذیل «قدمگاه».
[۳]
پانویس۱، محمدابراهیم باستانی پاریزی، ج۱، ص۲۵۵، بارگاه خانقاه در کویر هفت کاسه، تهران ۱۳۸۴ش.
در ایران ، بنا بر آماری، در ۱۳۷۵ش از ۷۸۹۰۷ مکان مذهبی، ۱۱۸۵ اثر، قدمگاه و نظرگاه بوده است. [۴]
حمیدرضا میرمحمدی، «پراکندگی جغرافیایی اماکن مذهبی کشور در قالب استانی»، ج۱، ص۶۳ـ ۷۳، مسجد، سال دهم، ش ۵۸، مهر و آبان ۱۳۵۸.
۲ - منظور از قدمگاهدر بیش‌تر قدمگاهها، نقش دو کف پای انسان و گاهی یک پا ، در اندازۀ طبیعی و گاه بزرگ‌تر، [۵]
ابن بطوطه، رحله بن بطوطه، ج۱، ص۶۱۱، چاپ محمد عبدالمنعم حریان و مصطفی تصامی، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
[۶]
آرمین وامبری، زندگی و سفرهای وامبری، ج۱، ص۲۸۵، دنباله سیاحت درویش دروغین، ترجمه محمدحسن آریا، تهران ۱۳۸۱ش.
[۷]
جلال طوفان، تاریخ اجتماعی جهرم در قرون گذشته، ج۱، ص۱۷۳، شیراز ۱۳۸۱ش.
بر روی قطعه سنگی دیده می شود و معمولاً از این سنگ در بنایی یادمانی نگهداری و آن را زیارت می‌کنند. در برخی مناطق (همچون هند ) نیز بعضی از باورمندان، این گونه سنگها را، برای تبرک ، در خانه‌های خود نگه می‌دارند. ۳ - پیشینه قدمگاه در جهان اسلامتکریم و زیارت جای پای مقدّسان دینی نزد پیروان دیگر ادیان نیز رایج بوده و ظاهراً این باورها از فرهنگهای دینی ملل دیگر به اسلام راه یافته است. هندوان جای پای شیوا و بوداییان جای پای بودا را زیارت می‌کرده‌اند. بسیاری از قدمگاههای جهان اسلام نیز به پیامبران بنی اسرائیل منسوب، و نزد پیروان هر سه دین یهود و مسیحیت و اسلام محترم بوده است. جای پاهایی به حضرت آدم منسوب بوده است، از جمله در سرندیپ یا سیلان [۸]
زکریا قزوینی، آثارالبلاد فی‌اخبارالعباد، ج۱، ص۲۸، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن ۱۹۴۹، افست ویسبادن، ۱۹۶۷.
[۹]
ابن بطوطه، رحله بن بطوطه، ج۱، ص۶۱۱ـ ۶۱۲، چاپ محمد عبدالمنعم حریان و مصطفی تصامی، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
و مکه . [۱۰]
احمد تیمور باشا، الآثارالنبویة، ج۱، ص۵۲، قاهره ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
مقام ابراهیم در مکه [۱۱]
محمد بن عبدالله بن احمد ازرقی، اخبار مکه و ماجاءفیها من‌الآثار، ج۲، ص۲۹ـ ۳۰، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
نیز به عنوان قدمگاه زیارت می‌شده است. [۱۲]
ناصرخسرو، سفرنامه، ج۱، ص۱۲۰، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۱۳]
تقی‌الدین فاسی، شفاءالغرام باخبارالبلدالحرام، ج۱، ص۲۰۳، بیروت.
این جای پا را در صندوقی که در قبه‌ای نهاده شده بود نگه می‌داشتند. [۱۴]
اولیاء چلبی، الرحلةالحجازیة، ج۱، ص۲۴۴ـ ۲۵۵، ترجمه صفصاوی احمد مرسی، قاهره ۱۹۹۹.
قدمگاههای دیگری به متوشالم ، اسحاق ، یعقوب ، ایوب ، ادریس ، موسی و عیسی علیهم‌السلام، در ایران و سوریه و فلسطین ، منسوب بوده است. [۱۵]
ناصرخسرو، سفرنامه، ج۱، ص۵۱، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۱۶]
ابن بطوطه، رحله بن بطوطه، ج۱، ص۱۱۵، چاپ محمد عبدالمنعم حریان و مصطفی تصامی، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
[۱۷]
عبدالغنی نابلسی، الحقیقةوالمجاز فی‌الرحلة الی بلادالشام والحجاز، ج۱، ص۱۱۶، چاپ احمد عبدالمجید هریدی، مصر ۱۹۸۶.
[۱۸]
جملی کارری، سفرنامه کارری، ج۱، ص۲۸، ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز ۱۳۴۸ش.
[۱۹]
جملی کارری، سفرنامه کارری، ج۱، ص۳۱، ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز ۱۳۴۸ش.
[۲۰]
احمد تیمور باشا، الآثارالنبویة، ج۱، ص۵۲ـ ۵۳، قاهره ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
قدمگاههایی نیز به خضر نبی منسوب است. [۲۱]
میرزا ابراهیم، سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان، ج۱، ص۴۹، چاپ مسعود گلزاری، تهران ۱۳۵۵ش.
[۲۲]
هـل رابینو، مازندران و استرآباد، ج۱، ص۷۴، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران ۱۳۶۵ش.
[۲۳]
هـل رابینو، مازندران و استرآباد، ج۱، ص۱۱۹، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران ۱۳۶۵ش.
[۲۴]
ناصر پازوکی طرودی، آثار تاریخی فیروزکوه (جغرافیای تارخی و معرفی محوطه‌های باستانی و بناهای تاریخی و فرهنگی)، ج۱، ص۲۰۵ـ ۲۰۷، تهران ۱۳۸۱ش.
۴ - پیشینه قدمگاه در ایراندر ایران، برخی قدمگاهها بقایای بازآفرینی شدۀ زیارتگاههای پیش از اسلام اند، چنان که زردشتیان نیز، در کنار مسلمانان، برخی از آنها را زیارت می‌کنند (برای نمونه‌ای در کرمان، به این منبع رجوع کنید: [۲۵]
محمدابراهیم باستانی پاریزی، شمعی در طوفان، ج۱، ص۲۹۱، تهران ۱۳۷۸ش.
). برخی از این قدمگاهها در اصل آتشکده یا آتشگاههای زردشتی بوده‌اند، مانند قدمگاه مسجدجامع قدیمان نایین [۲۶]
جلیل عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه‌السلام از مدینه تا مرو، ج۱، ص۱۱۰، مشهد ۱۳۷۴ش.
و قدمگاه علی در جهرم . [۲۷]
جلال طوفان، تاریخ اجتماعی جهرم در قرون گذشته، ج۱، ص۱۷۳ـ ۱۷۴، شیراز ۱۳۸۱ش.
به گزارش اسکندربیک ترکمان، قدمگاه معروف نیشابور که به دستور شاه عباس اول صفوی بازسازی شد، تا پیش از آن تاریخ، قدمگاه شاپور کسری خوانده می‌شد و از انتساب آن مکان به امام رضا علیه‌السلام تا قبل از دورۀ صفوی، گزارشی در دست نیست. [۲۸]
عبدالحمید مولوی، آثار باستانی خراسان، ج۱، ص۳۲۰ـ ۳۲۱، جلد اول شامل آثار و ابنیه تاریخی جام و نیشابور و سبزوار، تهران ۱۳۸۲ش.
تصور ایرانیان قدیم از زورمندی رستم نیز چنان بود که می‌گفتند اگر روی سنگی می‌ایستاد، جای کف پاهایش بر سنگ می‌افتاد. [۲۹]
ابیات ۱۱۲۶ـ ۱۱۲۷، ابوالقاسم فردوسی، ج۲، ص۵۰۱، شاهنامه، چاپ بروخیم، تهران ۱۳۲۴ش.
ایرانیان شیعی نیز از توانایی جسمی امام علی علیه‌السلام چنین تصوری داشته اند، که این باور، درساختن قدمگاههای منسوب به حضرت علی علیه‌السلام مؤثر بوده است. ۵ - قدمگاههای منسوب به پیامبرانبوهی از این قدمگاهها نیز به پیامبر اکرم منسوب‌اند و معمولاً با عنوانهایی چون اثرالنبی، اثرالرسول یا قدم شریف شناخته می‌شوند. معروف‌ترین جای پاهای منسوب به پیامبر در صخرۀ مقدّس در زیر قبه‌الصخره در بیت‌المقدّس است که به باور مسلمانان، آن حضرت در لیلةالاسراء پا بر آن نهاد و بر براق سوار شد و به معراج رفت. [۳۰]
زکریا قزوینی، آثارالبلاد فی‌اخبارالعباد، ج۱، ص۱۰۸، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن ۱۹۴۹، افست ویسبادن، ۱۹۶۷.
[۳۱]
شمس‌الدین محمد سیوطی، ج۱، ص۱۳۴.
[۳۲]
شمس‌الدین محمد سیوطی، ج۲، ص۲۰۱ـ ۲۰۳.
[۳۳]
احمد تیمور باشا، الآثارالنبویة، ج۱، ص۵۰، قاهره ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
در مکه ، مدینه و طائف نیز چنین قدمگاههایی به پیامبر منسوب، و حتی جای سُم استر پیامبر مورد توجه بوده است. [۳۴]
ابوعبدالله محمد بن ابی‌بکر زهری، الجغرافیه، ج۱، ص۳۷، چاپ محمدحاج صادق، مصر.
[۳۵]
تقی‌الدین فاسی، شفاءالغرام باخبارالبلدالحرام، ج۲، ص۳۸۱ـ ۳۸۲، بیروت.
[۳۶]
اولیاء چلبی، الرحلةالحجازیة، ج۱، ص۲۴۵ـ ۲۴۶، ترجمه صفصاوی احمد مرسی، قاهره ۱۹۹۹.
[۳۷]
احمد تیمور باشا، الآثارالنبویة، ج۱، ص۵۱ـ ۵۲، قاهره ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
دربارۀ یکی از این سنگهای منقوش به قدم پیامبر – که در قبه‌ای در کنار زمزم نصب بوده [۳۸]
احمد بن محمد مقری، فتح‌المقال فی مدح‌النعال، ج۱، ص۳۴۸، چاپ حیدرآباد، دکن ۱۳۳۴.
گفته شده است [۳۹]
احمد تیمور باشا، الآثارالنبویة، ج۱، ص۵۲، قاهره ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
که شریف عون‌الرفیق، امیر مکه، در ۱۲۲۹، پس از ویران کردن قبه قدمگاه، سنگ را به یک هندو فروخت. در شهر کوچکی به نام اثرالنبی، در حوالی قاهره ، سنگ اثرالنبی در مسجدی به همین نام زیارت می‌شده است و کتیبه آن نشان می‌دهد که ابراهیم پاشا دفتردار، متولی مصر، در ۱۰۷۱ بقعه آن را بازسازی کرده و بر آن قاریان و نگهبانانی گماشته است. [۴۰]
عبدالغنی نابلسی، الحقیقةوالمجاز فی‌الرحلة الی بلادالشام والحجاز، ج۱، ص۲۳۹، چاپ احمد عبدالمجید هریدی، مصر ۱۹۸۶.
[۴۱]
احمد امین، قاموس‌العادات والتقالید والتعابیرالمصریه، ج۱، ص۲۵، قاهره ۱۹۵۳.
[۴۲]
احمد تیمور باشا، الآثارالنبویة، ج۱، ص۴۰ـ ۴۱، قاهره ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
نمونه معروف دیگر در مصر، سنگی است که در مقبرۀ سلطان ملک اشرف قایتبای محمودی (متوفی ۹۰۱) نصب شده بود و گویا قایتبای آن را بیست هزار دینار خریده و از مکه به مصر منتقل ساخته بود. [۴۳]
عبدالله بن محمد عیاشی، الرحلةالعیاشیة، ج۱، ص۲۳۴ـ ۲۳۵، چاپ سعید فاضلی و سلیمان قرشی، ابوظبی، ۲۰۰۶.
[۴۴]
احمد تیمور باشا، الآثارالنبویة، قاهره ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
[۴۵]
احمد تیمور باشا، الآثارالنبویة، قاهره ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
این سنگ را به دستور سلطان احمد بن محمد بن مراد عثمانی به قسطنطنیه بردند، ولی پس از مدتی به قاهره بازگرداندند. [۴۶]
احمد بن محمد مقری، فتح‌المقال فی مدح‌النعال، ج۱، ص۳۴۷ـ ۳۴۸، چاپ حیدرآباد، دکن ۱۳۳۴.
[۴۷]
احمد تیمور باشا، الآثارالنبویة، ج۱، ص۴۵ـ ۴۶، قاهره ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
علاقه سلاطین عثمانی به در اختیار داشتن آثار منسوب به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله با فتح مصر افزون‌تر شد، چنان که سلطان سلیم پس از فتح مصر در ۹۲۳، این آثار را – که الامانات‌المبارکه نامیده می‌شدند – از شریف برکات (امیر مکه) طلبید و آنها را به قسطنطنیه برد، از جمله دندان، نعلین، خرقه سعادت، و سجادۀ پیامبر، و نیز سنگی با اثر قدم نبی، که اکنون در طوپقاپی سرای نگهداری می‌شود. [۴۸]
احمد تیمور باشا، الآثارالنبویة، ج۱، ص۵۱، قاهره ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
[۴۹]
احمد تیمور باشا، الآثارالنبویة، ج۱، ص۵۸ـ ۶۴، قاهره ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
۶ - قدمگاههای اسلامی در هندقدمگاههای اسلامی در هند نیز بسیار مورد توجه‌اند و غالباً بناهایی که برای نگهداری آنها احداث شده است، از بناهای قدمگاهی دیگر مناطق جهان اسلام ، مفصّل‌تر و مجلل‌ترند. در هند معمولاً باور این است که سنگ‌هایی با این نقشها را از حجاز به هند آورده‌اند. قدم رسول لکهنو و قدم شریف دهلی از قدمگاههای مشهور نبوی در هندند. [۵۰]
برای قدمگاههای مشهور منسوب به علی علیه‌السلام در هند، رجوع کنید به، ج۱، ص۳۱۹، سیدحسین علی جعفری، «تعزیه‌داری در هند»، تعزیه: نیایش و نمایش در ایران، چاپ پیتر‌جی، چلکووسکی، ترجمۀ داود حاتمی، تهران ۱۳۶۷ش.
۷ - قدمگاه در منابعبا این حال، در هیچ‌یک از منابع متقدم یا احادیث معتبر، این ادعا که جای پاهای پیامبر بر سنگی نقش بسته باشد وجود ندارد و بسیاری از علمای مسلمان این باور را به کلی بی‌اصل و اختراع جاهلان و عوام دانسته و از زیارت این آثار انتقاد کرده‌اند. [۵۱]
ابن تیمیه، مجموع‌الفتاوی، ج۲۷، ص۸، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
[۵۲]
ابن تیمیه، اقتضاء الصراط‌المستقیم مخالفه اصحاب‌الجحیم، ج۱، ص۳۱۷ـ ۳۱۸، چاپ بیروت.
[۵۳]
صالحی شامی، سبل‌الهدی والرشاد فی سیرة خیرالعباد، ج۲، ص۱۰۸، چاپ مصطفی عبدالواحد (قاهره)، ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
[۵۴]
احمد تیمور باشا، الآثارالنبویة، ج۱، ص۴۰، قاهره ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
[۵۵]
احمد تیمور باشا، الآثارالنبویة، ج۱، ص۵۴ـ ۵۷، قاهره ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
۸ - قدمگاههای منسوب به ائمه و اولیادر ایران و عراق بیش‌تر قدمگاهها به امامان و اولیای شیعه منسوب‌اند. به نوشته ناصرخسرو ، [۵۶]
ناصرخسرو، سفرنامه، ج۱، ص۱۵۶ـ ۱۵۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
در بصره سیزده قدمگاه منسوب به حضرت علی وجود داشته است. از میان انبوه قدمگاههای منسوب به علی علیه‌السلام در ایران، [۵۷]
بابن وهوسه، سفرنامه جنوب ایران، ج۱، ص۶۵، ترجمه محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۳ش.
[۵۸]
عبدالغفار نجم‌الملک، سفرنامه خوزستان، ج۱، ص۱۴۸، چاپ محمد دبیرسیاقی، ۱۳۴۱ش.
[۵۹]
جلال طوفان، تاریخ اجتماعی جهرم در قرون گذشته، ج۱، ص۱۷۴، شیراز ۱۳۸۱ش.
[۶۰]
محمد آقامحمدی، «چشمه‌های معروف ابهر»، ج۱، ص۱۰۷، فرهنگ زنجان، ص ۱، ش ۳ـ ۴، پاییز و زمستان، ۱۳۷۹ش.
[۶۱]
مهرالزمان نوبان، «چشمه‌ها، ج۱، ص۷۹، قدمگاهها و درختان نظر کرده»، کتاب ماه هنر، ش ۳۱ـ ۳۲، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۰.
در برخی قدمگاهها جای سم دلدل (اسب آن حضرت) یا جای نیزه یا شمشیر ( ذوالفقار ) ایشان مورد توجه است [۶۲]
حاجی پیرزاده، سفرنامه حاجی پیرزاده، ج۱، ص۵۰ـ ۵۱، چاپ حافظ فرمانفرمائیان، تهران ۱۳۴۲ش.
[۶۳]
عبدالله رضایی، ادبیات عامیانه استان بوشهر، ج۱، ص۶۶، بوشهر ۱۳۸۱ش.
[۶۴]
آلیور داتسون، سفال زرین‌فام ایرانی، ج۱، ص۲۰۰ـ ۲۰۱، ترجمه شکوه ذاکری، تهران ۱۳۸۲ش.
و گاهی هیچ نشانه‌ای هم وجود ندارد. [۶۵]
مهرالزمان نوبان، «چشمه‌ها، ج۱، ص۷۹، قدمگاهها و درختان نظر کرده»، کتاب ماه هنر، ش ۳۱ـ ۳۲، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۰.
تاریخ بنای برخی از این قدمگاههای منسوب به علی علیه‌السلام در ایران، به پیش از دورۀ صفوی می‌رسد، از جمله قدمگاهی در صالح‌آباد کاشان با کتیبه‌ای مورخ ۷۱۱. [۶۶]
آلیور داتسون، سفال زرین‌فام ایرانی، ج۱، ص۲۰۰ـ ۲۰۳، ترجمه شکوه ذاکری، تهران ۱۳۸۲ش.
سفر امام رضا علیه‌السلام از مدینه به مرو و عبور از خاک ایران نیز باعث شده است که ساختن هزاران قدمگاه منسوب به ایشان در سراسر ایران ــ و نه صرفاً در مسیر سفر آن حضرت ــ محمل تاریخی بیابد. معروف‌ترین آنها، قدمگاه نیشابور در ۲۴ کیلومتری مشرق نیشابور کنونی است که هرچند به دستور شاه عباس اول در ۱۰۲۰ بر بقایای بنایی دیگر ساخته شده، به باور عمومی، نقش کف پاهای انسان بر سنگی سیاه که در دیوار داخل این بنا نصب شده، جای پاهای امام رضاست. [۶۷]
عبدالحمید مولوی، آثار باستانی خراسان، ج۱، ص۳۱۹ـ ۳۲۰، جلد اول شامل آثار و ابنیه تاریخی جام و نیشابور و سبزوار، تهران ۱۳۸۲ش.
در یزد قدمگاه فراشاه کتیبه‌ای به تاریخ ۵۱۲ و قدمگاه خرانَق کتیبه‌ای به تاریخ ۵۹۵ دارد، که البته این بناها در تاریخهای مذکور عنوان قدمگاه نداشته‌اند. [۶۸]
ایرج افشار، یادگارهای یزد، ج۱، ص۱۷۵ـ ۱۷۶، تهران (۱۳۴۸ش).
[۶۹]
جلیل عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه‌السلام از مدینه تا مرو، ج۱، ص۱۰۶ـ ۱۰۷، مشهد ۱۳۷۴ش.
۹ - فلسفه احداث قدمگاهاحداث بیش‌تر قدمگاهها مبتنی بر این ادعا بوده که کسی یکی از پیامبران و معصومان را به خواب دیده یا به اشارۀ ایشان یا با تصمیم شخصی خود، آن مکان را قدمگاه خوانده است. [۷۰]
ابن بطوطه، رحله بن بطوطه، ج۱، ص۱۱۵، چاپ محمد عبدالمنعم حریان و مصطفی تصامی، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
[۷۱]
عبدالرحیم کلانتر ضرابی، تاریخ کاشان، ج۱، ص۴۶ـ ۴۸، چاپ ایرج افشار، ۱۳۵۶ش.
[۷۲]
حسن نراقی، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، ج۱، ص۱۴۳ـ ۱۴۴، تهران ۱۳۷۴ش.
[۷۳]
احمد اقتداری، دیار شهریاران، ج۱، ص۷۷۶ـ ۷۷۷، جلد نخستین، آثار و بناهای تاریخی خوزستان، تهران ۱۳۵۳ش.
[۷۴]
جلیل عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه‌السلام از مدینه تا مرو، ج۱، ص۵۹، مشهد ۱۳۷۴ش.
عمدۀ این قدمگاهها نیز در کنار چاه ، چشمه و درختانی قرار گرفته‌اند و خود این منابع طبیعی نیز به زعم باورمندان، محصول لطف و عنایت صاحبان آن جای پاهای مقدّس اند. [۷۵]
ابن بطوطه، رحله بن بطوطه، ج۱، ص۶۱۱ـ ۶۱۲، چاپ محمد عبدالمنعم حریان و مصطفی تصامی، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
[۷۶]
عبدالغفار نجم‌الملک، سفرنامه خوزستان، ج۱، ص۱۴۸، چاپ محمد دبیرسیاقی، ۱۳۴۱ش.
[۷۷]
هانری رنه دالمانی، از خراسان تا بختیاری، ج۲، ص۱۹۷، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران ۱۳۷۸ش.
[۷۸]
عبدالرحیم کلانتر ضرابی، تاریخ کاشان، ج۱، ص۴۶ـ ۴۸، چاپ ایرج افشار، ۱۳۵۶ش.
[۷۹]
عبدالرحیم کلانتر ضرابی، تاریخ کاشان، ج۱، ص۴۳۰ـ ۴۳۱، چاپ ایرج افشار، ۱۳۵۶ش.
[۸۰]
عبدالرحیم کلانتر ضرابی، تاریخ کاشان، ج۱، ص۴۴۳، چاپ ایرج افشار، ۱۳۵۶ش.
[۸۱]
حسن نراقی، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، ج۱، ص۱۲۸، تهران ۱۳۷۴ش.
[۸۲]
ناصر پازوکی طرودی، آثار تاریخی فیروزکوه (جغرافیای تارخی و معرفی محوطه‌های باستانی و بناهای تاریخی و فرهنگی)، ج۱، ص۲۰۵ـ ۲۰۶، تهران ۱۳۸۱ش.
[۸۳]
مهرالزمان نوبان، «چشمه‌ها، ج۱، ص۷۸، قدمگاهها و درختان نظر کرده»، کتاب ماه هنر، ش ۳۱ـ ۳۲، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۰.
[۸۴]
جلیل عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه‌السلام از مدینه تا مرو، ج۱، ص۱۳۲ـ ۱۳۳، مشهد ۱۳۷۴ش.
۱۰ - آداب زیارت قدمگاهبرای قدمگاهها، صرف نظر از جنبه‌های عمومی، آیینهای زیارتی و آداب و رسوم خاص درخور ملاحظه‌ای گزارش نشده است. باورمندان، جای پای موجود در قدمگاهها را می‌بوسند و به آن تبرک می‌جویند؛ در قدمگاه نماز و قرآن و دعا می‌خوانند؛ از جای پا یا از اجزای طبیعی یا مصنوعی متصل به قدمگاه، چون آب چشمه و چاه یا درختان، حاجت و شفا می‌طلبند؛ گاه مردگان خود را در محوطه قدمگاه دفن می‌کنند؛ بر قدمگاه، درخت و کاروان‌سرا و زائرسرا و جز اینها وقف می‌کنند؛ و خوراکهای نذری میان زائران توزیع می‌کنند. [۸۵]
ناصرخسرو، سفرنامه، ج۱، ص۵۱، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۸۶]
ابن بطوطه، رحله بن بطوطه، ج۱، ص۱۱۶، چاپ محمد عبدالمنعم حریان و مصطفی تصامی، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
[۸۷]
میرزا ابراهیم، سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان، ج۱، ص۲۲، چاپ مسعود گلزاری، تهران ۱۳۵۵ش.
[۸۸]
عبدالرحیم کلانتر ضرابی، تاریخ کاشان، ج۱، ص۴۸، چاپ ایرج افشار، ۱۳۵۶ش.
[۸۹]
عبدالرحیم کلانتر ضرابی، تاریخ کاشان، ج۱، ص۴۲۹، چاپ ایرج افشار، ۱۳۵۶ش.
[۹۰]
عبدالرحیم کلانتر ضرابی، تاریخ کاشان، ج۱، ص۴۳۱، چاپ ایرج افشار، ۱۳۵۶ش.
[۹۱]
عبدالرحیم کلانتر ضرابی، تاریخ کاشان، ج۱، ص۴۴۳، چاپ ایرج افشار، ۱۳۵۶ش.
[۹۲]
حسن نراقی، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، ج۱، ص۱۲۸، تهران ۱۳۷۴ش.
[۹۳]
جلیل عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه‌السلام از مدینه تا مرو، ج۱، ص۱۰۵، مشهد ۱۳۷۴ش.
[۹۴]
جلیل عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه‌السلام از مدینه تا مرو، ج۱، ص۱۱۰، مشهد ۱۳۷۴ش.
[۹۵]
ناصر پازوکی طرودی، آثار تاریخی فیروزکوه (جغرافیای تارخی و معرفی محوطه‌های باستانی و بناهای تاریخی و فرهنگی)، ج۱، ص۲۰۵ـ ۲۰۶، تهران ۱۳۸۱ش.
[۹۶]
فرامرز صابر مقدّم و سیدهاشم حسینی، تجلی امام رضا در میراث فرهنگی، ج۱، ص۳۶، تهران ۱۳۸۳ش.
در گزارشی [۹۷]
ج۱، ص۳۸۸ـ ۳۸۹، آقااحمد بن محمدعلی بهبهانی (آل‌آقا)، مرآت‌الاحوال جهان‌نما (سفرنامه)، چاپ قم، ۱۳۷۳ش.
از قرن سیزدهم، دربارۀ قدمگاهی منسوب علی علیه‌السلام در کوه مولی در حیدرآباد دکن آمده است که در روز معیّنی، باورمندان در آن‌جا گرد می‌آمدند و رقص و پایکوبی می‌کردند. ۱۱ - فهرست منابع(۱) محمد آقامحمدی، «چشمه‌های معروف ابهر»، فرهنگ زنجان، ص ۱، ش ۳ـ ۴، پاییز و زمستان، ۱۳۷۹ش. (۲) محمد بن عبدالله بن احمد ازرقی، اخبار مکه و ماجاءفیها من‌الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. (۳) ابن بطوطه، رحله بن بطوطه، چاپ محمد عبدالمنعم حریان و مصطفی تصامی، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷. (۴) ابن تیمیه، اقتضاء الصراط‌المستقیم مخالفه اصحاب‌الجحیم، چاپ بیروت. (۵) ابن تیمیه، مجموع‌الفتاوی، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱. (۶) اسکندر بیک‌منشی. (۷) ایرج افشار، یادگارهای یزد، تهران (۱۳۴۸ش). (۸) احمد اقتداری، دیار شهریاران، جلد نخستین، آثار و بناهای تاریخی خوزستان، تهران ۱۳۵۳ش. (۹) احمد امین، قاموس‌العادات والتقالید والتعابیرالمصریه، قاهره ۱۹۵۳. (۱۰) اولیاء چلبی، الرحلةالحجازیة، ترجمه صفصاوی احمد مرسی، قاهره ۱۹۹۹. (۱۱) بابن وهوسه، سفرنامه جنوب ایران، ترجمه محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۳ش. (۱۲) محمدابراهیم باستانی پاریزی، بارگاه خانقاه در کویر هفت کاسه، تهران ۱۳۸۴ش. (۱۳) محمدابراهیم باستانی پاریزی، شمعی در طوفان، تهران ۱۳۷۸ش. (۱۴) آقااحمد بن محمدعلی بهبهانی (آل‌آقا)، مرآت‌الاحوال جهان‌نما (سفرنامه)، چاپ قم، ۱۳۷۳ش. (۱۵) ناصر پازوکی طرودی، آثار تاریخی فیروزکوه (جغرافیای تارخی و معرفی محوطه‌های باستانی و بناهای تاریخی و فرهنگی)، تهران ۱۳۸۱ش. (۱۶) احمد تیمور باشا، الآثارالنبویة، قاهره ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱. (۱۷) سیدحسین علی جعفری، «تعزیه‌داری در هند»، تعزیه: نیایش و نمایش در ایران، چاپ پیتر‌جی، چلکووسکی، ترجمۀ داود حاتمی، تهران ۱۳۶۷ش. (۱۸) حاجی پیرزاده، سفرنامه حاجی پیرزاده، چاپ حافظ فرمانفرمائیان، تهران ۱۳۴۲ش. (۱۹) هانری رنه دالمانی، از خراسان تا بختیاری، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران ۱۳۷۸ش. (۲۰) هـل رابینو، مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران ۱۳۶۵ش. (۲۱) عبدالله رضایی، ادبیات عامیانه استان بوشهر، بوشهر ۱۳۸۱ش. (۲۲) ابوعبدالله محمد بن ابی‌بکر زهری، الجغرافیه، چاپ محمدحاج صادق، مصر. (۲۳) جلال‌الدین سیوطی، الحاف‌الاخصاء فی فضائل المسجدالاقصی، چاپ احمد رمضان احمد، ۱۹۸۲ـ ۱۹۸۴. (۲۴) فرامرز صابر مقدّم و سیدهاشم حسینی، تجلی امام رضا در میراث فرهنگی، تهران ۱۳۸۳ش. (۲۵) صالحی شامی، سبل‌الهدی والرشاد فی سیرة خیرالعباد، چاپ مصطفی عبدالواحد (قاهره)، ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶. (۲۶) جلال طوفان، تاریخ اجتماعی جهرم در قرون گذشته، شیراز ۱۳۸۱ش. (۲۷) جلیل عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه‌السلام از مدینه تا مرو، مشهد ۱۳۷۴ش. (۲۸) عبدالله بن محمد عیاشی، الرحلةالعیاشیة، چاپ سعید فاضلی و سلیمان قرشی، ابوظبی، ۲۰۰۶. (۲۹) تقی‌الدین فاسی، شفاءالغرام باخبارالبلدالحرام، بیروت. (۳۰) ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه، چاپ بروخیم، تهران ۱۳۲۴ش. (۳۱) زکریا قزوینی، آثارالبلاد فی‌اخبارالعباد، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن ۱۹۴۹، افست ویسبادن، ۱۹۶۷. (۳۲) جملی کارری، سفرنامه کارری، ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز ۱۳۴۸ش. (۳۳) عبدالرحیم کلانتر ضرابی، تاریخ کاشان، چاپ ایرج افشار، ۱۳۵۶ش. (۳۴) احمد بن محمد مقری، فتح‌المقال فی مدح‌النعال، چاپ حیدرآباد، دکن ۱۳۳۴. (۳۵) عبدالحمید مولوی، آثار باستانی خراسان، جلد اول شامل آثار و ابنیه تاریخی جام و نیشابور و سبزوار، تهران ۱۳۸۲ش. (۳۶) میرزا ابراهیم، سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان، چاپ مسعود گلزاری، تهران ۱۳۵۵ش. (۳۷) حمیدرضا میرمحمدی، «پراکندگی جغرافیایی اماکن مذهبی کشور در قالب استانی»، مسجد، سال دهم، ش ۵۸، مهر و آبان ۱۳۵۸. (۳۸) عبدالغنی نابلسی، الحقیقةوالمجاز فی‌الرحلة الی بلادالشام والحجاز، چاپ احمد عبدالمجید هریدی، مصر ۱۹۸۶. (۳۹) ناصرخسرو، سفرنامه، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش. (۴۰) عبدالغفار نجم‌الملک، سفرنامه خوزستان، چاپ محمد دبیرسیاقی، ۱۳۴۱ش. (۴۱) حسن نراقی، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، تهران ۱۳۷۴ش. (۴۲) مهرالزمان نوبان، «چشمه‌ها، قدمگاهها و درختان نظر کرده»، کتاب ماه هنر، ش ۳۱ـ ۳۲، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۰. (۴۴) آلیور داتسون، سفال زرین‌فام ایرانی، ترجمه شکوه ذاکری، تهران ۱۳۸۲ش. (۴۵) آرمین وامبری، زندگی و سفرهای وامبری، دنباله سیاحت درویش دروغین، ترجمه محمدحسن آریا، تهران ۱۳۸۱ش. (۴۶) شمس‌الدین محمد سیوطی. ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «قدمگاه»، شماره ۷۱۹۵. |