مبارزه با رسوم جاهلیجاهلیت در لغت برگرفته از «جهل» می‌باشد و با الهام از قرآن کریم، به محدوده زمانی (۱۰۰- ۱۵۰) قبل از ظهور اسلام [۲]
عمر، فروخ، تاریخ صدر الاسلام و الدولةالامویة، ص۳۹، بیروت، دارالعلم للملایین، ط۳، ۱۹۷۶ م.
اطلاق شده که اعراب به دلیل نداشتن عقل و تدبیر در اعتقادات و سیطره خرافات بر اذهانشان [۳]
طباطبایی، سید محمد، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۱۵۱-۱۵۵، بیروت، مؤسسةالاعلمی‌للمطبوعات، ۱۳۹۳ ق.
و سفاهت، غرور، خشم و تعصب کورکورانه در برابر عقاید جاهلی بدان متصف شدند.فهرست مندرجات۱.۱ - زنده به گور کردن دختران ۱.۱.۱ - فقر ۱.۱.۲ - اسارت در جنگ‌ها ۱.۲ - مبارزه با اشرافیت‌گرایی ۱.۳ - مبارزه با نژادپرستی ۱.۴ - بازستاندن حقوق زنان ۱.۴.۱ - تاکید بر هویّت مستقل زن ۱.۴.۲ - تاثیر زن در خانواده و اجتماع ۱.۴.۳ - تعیین حقوق زن ۱.۵ - مبارزه با بت‌پرستی ۲ - عناوین مرتبط ۳ - پانویس ۴ - منبع ۱ - مبارزه اسلام با رسوم جاهلیپیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در طول رسالت خویش با آداب و رسوم جاهلی مبارزه کردند. ۱.۱ - زنده به گور کردن دختراناز عادات غیر انسانی برخی قبایل [۵]
ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱۳، ص۱۷۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، داراحیاء الکتب العربیه، ۱۹۶۱.
عرب زنده به گور کردن دختران بود. قرآن کریم مهم‌ترین علت آن را فقر و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به تقبیح و نهی از آن فرا خواند که به اختصار اشاره خواهد شد. ۱.۱.۱ - فقربه جز جنوب عربستان، شمال، غرب، مرکز و شرق آن را کوهستان‌ها و بیابان نفوذ و ربع‌الخالی پوشانده، در این شرایط گاه قحطی و خشک‌سالی نیز وضعیت معیشتی مردم را اسفبارتر می‌نمود به گونه‌ای که تهی دستان آن استخوان‌ها را کوبیده، پخته و می‌خوردند. [۱۴]
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۵، ص۳۴۴، «اصحاب اخدود.
علاوه بر آن بی‌قانونی و نظام قبیله‌ای عرب که میزان بهره‌مندی هر قبیله از امتیازات را قدرت قبیله تعیین می‌کرد به نابسامانی‌های اقتصادی دامن می‌زد. در چنین جامعه‌ای مردم به دو گروه اشراف و فرودستان تقسیم می‌شدند. اشراف اغلب تاجر و در رفاه نسبی؛ اما فاقد هرگونه دستاورد فرهنگی یا صنعتی جدی بودند. به گواه تاریخ در میان قریش که سرور قبایل عرب بود، شمار افراد با سواد هفده تن و در یثرب یازده نفر گزارش شده است. [۱۵]
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح‌البلدان، ص۴۵۷-۴۵۹، قم، منشورات مکتبة الارمیة، ۱۴۰۴ ق.
ناگفته پیداست در این شرایط طبقات فرودست بویژه زنان که قدرت جنگاوری و دفاع نداشتند تا چه پایه مورد ظلمی مضاعف بودند تا آن جا که زن موجودی شوم و ناخواسته انگاشته می‌شد [۱۶]
عائشه عبدالرحمان بنت الشاطی، ص۴۳۳-۴۳۴، بیروت، دارالکتاب العربیه، موسوعة آل النبی، ۱۳۸۷ ق.
و قبر بهترین جایگاه ممکن برای او به شمار می‌رفت. [۱۷]
عائشه عبدالرحمان بنت الشاطی، ص۴۳۵، بیروت، دارالکتاب العربیه، موسوعة آل النبی، ۱۳۸۷ ق.
۱.۱.۲ - اسارت در جنگهادر جامعه‌ای که کشتار و غارت خصیصه‌ی بارز و رمز بقاء بود، زنان در درگیری‌های قبیله‌ای به دست دشمنان اسیر و مایه ننگ قبیله می‌شدند، از این‌رو کشتن زنان را رهایی از این مصائب می‌پنداشتند. قیس بن عاصم از بنی‌تمیم پایه‌گذار بدعت دختر کشی، سیزده دخترش را زنده به گور کرد. [۱۸]
ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱۳، ص۱۷۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، داراحیاء الکتب العربیه، ۱۹۶۱.
۱.۲ - مبارزه با اشرافیتگراییپیامبر، پس از ایمان به یگانگی خدا بر برابری انسان‌ها تاکید می‌ورزید، [۱۹]
ابن هشام، سیره ابن هشام، ج۲، ص۳۲، تحقیق مصطفی اسقا و دیگران، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.
و هر گونه تفاخر بر پایه معیارهای طبقاتی و اشرافی را مردود شمرد. ایشان، غلامش زید بن حارثه را نه تنها آزاد کرد؛ بلکه به فرزندی پذیرفت و آن هنگام که در صدر حاکمیت مدینه بود با دست خود درختان نخل می‌کاشت و آن را فدیه آزادی بردگان قرار می‌داد [۲۰]
بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین، دلائل‌النبوه، ج۴، ص۱۳۷، تحقیق عبد المعطی قلعجی، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.
و با نشستن در کنار محرومانی همچون خّباب، عمّار و صهیب بر شان و منزلت نوع انسان که فراتر از ارزشهای حقیر مادّی بود، صحه می‌گذارد. ۱.۳ - مبارزه با نژادپرستیدر دوران جاهلیت اعراب معیارهایی همچون نسب، [۲۱]
اندلسی، ابن عبدربه، عقد‌الفرید، ج۶، ص۱۲۹، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۴۰۳ق.
نژاد، [۲۲]
جواد، علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۴۹۳ به بعد، بیروت، دارالعلم للملایین، ط۱.
ثروت، تعداد فرزندان و وابستگی به قبیله قدرتمند معیار برتری بر سایرین قلمداد می‌شد. در قرآن کریم سوره فتح، سبا، تکاثر، و بسیاری از آیات دیگر، این معیارهای جاهلی نفی شده است. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز در این‌باره فرمود: هر کس به شیوه تعصب جاهلیت، به تعصب دعوت کند و یا بر اساس آن سخن بگوید، از ما نیست. [۲۸]
ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی داود، ج۴، ص۳۳۲، بیروت، دارالفکر، بی تا، کتاب الادب، باب فی العصبیه، حدیث ۵۱۱۲.
اسلام فلسفه وجود نژادهای گوناگون را شناخته شدن افراد از یکدیگر معرفی کرده و ملاک برتری را تقوا می‌داند و در این‌باره می‌فرماید: ای مردم! شما را از یک زن و مرد آفریدیم و شما را تیره تیره و قبیله قبیله گرداندیم تا یکدیگر را بشناسید. به درستی که گرامی‌ترین شما نزد خدا با تقواترین شماست. بی‌تردید، خداوند دانای آگاه است. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در طول رسالت خویش همواره بر این اصل تاکید ورزیده و مفاخر قبیله‌ای و نژادی را فاقد ارزش اعلام کرد. روزی گروهی از صحابه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که هنوز در فضای ارزشهای جاهلیت سیر می‌کردند برای تحقیر سلمان فارسی -از یاران خاص غیر عرب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)- از نسب او پرسیدند، او اندوهگین، شکایت نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برد، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: ای سلمان، هیچ کس بر دیگری برتری ندارد؛ مگر به تقوی. همانا برترین شما با تقواترین شماست [۳۰]
کلینی، محمد بن یعقوب، روضة الکافی، ص۱۵۸.
و به دلیل فضیلت‌های انسانی در وجود سلمان، درباره او فرمود: «سلمان منّا اهل البیت». [۳۱]
طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۴، تصحیح و تعلیق میر داماد الاستر آبادی، تحقیق السید مهدی الرجایی، قم، مؤسسه آل البیت (علیه‌السّلام)، ۱۴۰۴ ق.
۱.۴ - بازستاندن حقوق زنانزن در جاهلیت، مقهور اراده مرد و فاقد هویّت مستقل و حقوق خانوادگی، اقتصادی و اجتماعی بود. قبل از ازدواج تحت قیومیّت پدر، سپس ولایت همسر و با مرگ او تحت ولایت پسران شوهر یا بستگان او بود [۳۲]
جواد، علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۵، ص۵۳۴، بیروت، دارالعلم للملایین، ط۱.
و مانند سایر ماترک شوهر به پسر بزرگتر از زن دیگرش، تعلق می‌گرفت. او می‌توانست زن را در تملک خود، یا دیگری درآورده، از صداقش بهره‌مند و یا تا هنگام مرگ مانع ازدواجش شود. متارکه بسیار اسفبارتر از ازدواج بود و مرد با اندک بهانه‌ای بدون شاهد و طهر و نفقه، زن را طلاق می‌داد. [۳۳]
جواد، علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۵، ص۵۵۸، بیروت، دارالعلم للملایین، ط۱.
در این جامعه مرد سرنوشت زن را تعیین می‌کرد. [۳۴]
جواد، علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۵، ص۵۲۷، بیروت، دارالعلم للملایین، ط۱.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر اساس تعالیم قرآن کریم این سنت‌های ناپسند را باطل شمرد و به تعریف هویّتی انسانی برای زن در سه حوزه اساسی پرداخت. ۱.۴.۱ - تاکید بر هویّت مستقل زناز نظر سرشت و خلقت زن را هم سان مرد معرفی کرد و بر تفاسیری که جوهره و خمیرمایه وجودی مرد را برتر از زن قرار می‌داد خط بطلان کشید. اصولاً در اسلام هرگونه برتری‌جویی مادّی اعم از مالی، طبقاتی و جنسیتی فاقد ارزش است؛ زیرا در این آیین رشد معنوی انسان (خواه زن باشد یا مرد) مورد توجه است. (قران کریم) از این رو ملاک برتری انسان بر انسان (خواه مرد یا زن)، به میزان پایبندی به فضایل انسانی بستگی دارد. ۱.۴.۲ - تاثیر زن در خانواده و اجتماعپیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به دلیل تاثیر تربیتی زن بر نوع بشر؛ او را وجودی ارزشمند و انسان‌ساز شناساند که در نزد خدا دارای مقامی والا و مقدس است، و حتی او را هنگامی که در مسیر تزکیه نفس قرار گیرد، به دلیل ظرفیّت و توانایی‌های برتر روحی نسبت به مردان، به مقام قرب خداوند نزدیک‌تر دانست. ۱.۴.۳ - تعیین حقوق زندر منطق قرآن زن و مرد در آفرینش همسان و دارای حقوقی همتای یکدیگرند. شخصیت زنان پرورش یافته در خاندان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همچون حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیه) و فاطمه (سلام‌الله‌علیها) و زینب (سلام‌الله‌علیها) نمایانگر نگرش والای اسلام به زن به عنوان منشا تحولات بزرگ فکری و فرهنگی است. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با وجود محدودیت‌های تحمیلی ناشی از محیط وا اسفای عربستان و فاصله بسیار میان آرمان تا واقعیت، بر اساس رسالتش عملاً حقوقی برای زنان تعیین کرد که در تاریخ فرهنگ عرب بلکه در فرهنگ ایران و روم نیز بی‌سابقه بود. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با لغو تمامی قوانین ظالمانه عرب جاهلی هویتی سرشار از غرور به زنان بخشید. از جمله؛ رضایت زن را در ازدواج شرط اساسی و لازم قرار داد و نه تنها بی‌حد و مرز بودن تعداد ازدواج‌ها را به داشتن چهار زن (دائم) محدود کرد؛ بلکه با ملزم ساختن مرد به رعایت عدالت میان همسران و ناتوانی مرد در این زمینه، بر تک همسری تاکید ورزید و تمامی انواع طلاق را باطل نمود (در نکوهش و بطلان طلاق به شیوه جاهلیّت نازل شده است.) و ارث بردن زن را بر اساس تعالیم قرآن وضع فرمود. ۱.۵ - مبارزه با بتپرستیاگر چه نخستین ساکنان مکه، بر آیین ابراهیم حنیف بودند؛ اما به تدریج به بت‌پرستی گراییدند و چهره این آیین را مسخ کردند تا جایی که بقایایی از آن، مانند حج، عمره، قربانی و... به طور ناقص انجام می‌شد. [۴۲]
ابن کثیر، اسماعیل، السیرة النبویه، ج۱، ص۷، قاهره، مطبعة عیسی البابی الحلبی، ۱۳۸۴ ق.
در آستانه ظهور اسلام اعراب وضعیّت دینی آشفته‌ای داشتند. اگر چه الله را خالق جهان هستی می‌دانستند؛ اما نسبت به او ذهنیت مبهمی داشته او را دارای جسم و زاد و ولد پنداشته [۴۶]
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان، ج۸، ص۴۶۰، شرکة المعارف الاسلامیه، ۱۳۷۹ ق.
و قائل به مقام ربوبیت برای بتها و آنان را واسطه بین خود و الله و پرستش‌اش را موجب نزدیکی به خدا می‌دانستند. (در نکوهش این پندارهاست.) پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در رد این پندارها با تلاوت آیات قرآن، آنان را از پرستش بتها که سودی برایشان نداشت؛ بلکه وسیله‌ای در دست اشراف برای بهره‌کشی و توجیه نظام طبقاتی بود، به شدت نهی کرد و آنان را فاقد هر نوع رابطه‌ای با خدا دانست و آنان را به پرستش خدایی خواند که منشاء علم و آگاهی و برابری بود. [۵۷]
گوستاو لوبون، تمدن اسلام و عرب، ص۱۲۸-۱۳۰، ترجمهٔ رسولی محلاتی، تهران، کتاب فروشی اسلامیه
لازمه نفی پرستش غیر خدا و اقرار به وجود یک خدا انزجار از بتهایی بود که هر یک وسیله‌ای در دست اشراف و توجیهی برای نهادهای ظالمانه طبقاتی و بهره‌کشی از طبقات فرو دست جامعه بود. بنابراین مبارزه با بت‌پرستی نه تنها بر یگانگی خدا، بلکه بر وجود یک منشا و نیروی مافوق بشری برای همه انسان‌ها در هر شان و منزلت اجتماعی و برابری دیگر وجودها، (برابری انسان‌ها) در خلقت و منشا هستی تاکید ورزیده و نابرابری‌ها و بهره‌کشی‌های موجود را به نقد می‌کشید و آنان که عمری را به بردگی گذرانده بودند به شورش و نفی وضع موجود می‌کشاند. از این‌رو اولین مخالفان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، اشراف و بهره‌مندان بودند که وجود نظام طبقاتی و اندیشه برتری طلبی ماهیت وجودی آن‌ها و رمز بقایشان بود. ۲ - عناوین مرتبطسنن جاهلیت؛ جشن‌های دوره جاهلی؛ ربای جاهلیت. ۳ - پانویس
۴ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «مخالفت با برخی آداب و رسوم جاهلی» تاریخ بازیابی ۹۵/۰۵/۰۲. |