ابوفدیک عبدالله بن ثور حروریابوفُدیًکک، عبدالله بن ثور بن سلمه حروری (مه ۷۳ق/۶۹۲م)، از سران خوارج، از تیره بنی‌سعد بن قیس ثعلبه که فرقه فدیکیه منسوب به اوست. ۱ - رسیدن به مقام امیریاز تاریخ زندگی ابوفدیک پیش از خروج و پیکار او با امویان آگاهی در دست نیست. در پی جدایی خوارج از عبدالله بن زبیر ـ به‌سبب خوشبینی او به عثمان بن عفان ـ نافع بن ازرق و عده‌ای دیگر در ۶۴ ق به بصره رفتند و ابوفدیک با ابوطالوت از بنی‌بکر بن وائل و عطبة بن الاسود به سوی یمامه تاختند. [۱]
طبری، تاریخ، ج۵، ص۵۶۶.
سپس به‌سبب اختلاف‌هایی‌که در میان آنان پدید آمد، از ابوطالوت جدا گشتند و به نجدة بن عامر که در یمامه خروج کرده بود، گرویدند و او را امیرالمؤمنین خواندند. کار نجده در یمامه بالا گرفت و بحرین و عمان را نیز تصرف کرد و چند سال فرمان راند. [۲]
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل والنحل، ج۱، ص۱۲۲-۱۲۳، به کوشش عبدالعزیز محمد وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۸م.
[۳]
ابن ابی الحدید، عبدالحمید، بن هبه الله، شرح نهج‌البلاغه، ج۴، ص۱۳۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم قاهره، ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹م.
اما بعدها کارهایی از او سر زد که خوارج نپسندیدند و از او روی گردانیدند و ابوفدیک را به امیری برداشتند. [۴]
اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۱۶۴، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۵]
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل والنحل، ج۱، ص۱۲۴، به کوشش عبدالعزیز محمد وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۸م.
۲ - جدایی فرقه عطیه از نجدیهبه روایت طبری [۶]
طبری، تاریخ، ج۶، ص۱۷۴.
ابوفدیک در ۷۲ق نجده بن عامر را به قتل آورد، اما به گفته ابن اثیر [۷]
ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۲۰۵-۲۰۶.
چون ابوفدیک در ۶۵ق امارت یافت، در طلب نجده که گریخته بود، برآمد و او را به دست آورد و کشت خلیفة بن خیاط واقعه قتل نجده را در حوادث سا ل ۷۰ق آورده و یادآور شده است که در ۷۱ق، مصعب بن زبیر از بصره عبدالرحمن بن اسکاف را به مقابله ابوفدیک فرستاد. ولی عبدالرحمن شکست خورد. [۸]
خلیفه بن خیاط، تاریخ، ج۱، ص۳۳۸-۳۳۹، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
به هرحال ابوفدیک پس از قتل نجده، از عطیة بن اسود که از سوی نجده بر منطقه‌ای فرمان می‌راند، خواست به اطاعت او گردن نهد، اما عطیه نیز او را به اطاعت از خود خواند و از آن‌جا که کار به سامان نرسید، هریک به استقلال به کار خویش پرداخت و هم از این روی دو فرقه فدیکیه و عطویه ـ منسوب به عطیه ـ از نجدیه جدا شدند. [۹]
اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۱۶۴، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۱۰]
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل والنحل، ج۱، ص۱۲۴، به کوشش عبدالعزیز محمد وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۸م.
۳ - فرجامچون خالد بن عبدالله قسری از سوی عبدالملک اموی ولایت بصره یافت، مقابله با ابوفدیک یکی از وظایف و دشواریهای او برا ی تسلط بر کارها بود. [۱۱]
بلاذری، ج ۴ (۱)،ص۴۷۳، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۷۹م.
[۱۲]
بلاذری، ج ۴ (۱)، ج۵، ص۳۴۶، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۷۹م.
[۱۳]
طبری، تاریخ، ج۶، ص۱۷۴.
از این روی برادر خود امیة بن عبدالله را به پیکار او فرستاد، ولی امیه شکست خورد و عقب نشست [۱۴]
ابن قتیبه عباللـه بن مسلم عیون الاخبار، ج۱، ص۱۷۱،بیروت، ۱۳۴۳ق/۱۹۲۵م.
[۱۵]
بلاذری، ج ۴ (۱)، ص۴۵۹، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۷۹م.
[۱۶]
بلاذری، ج ۴ (۱)، ص۴۷۳، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۷۹م.
پس از آن عمر بن عبیدالله با لشکری انبوه به مقابله او به بحرین رفت.در این پیکار ابوفدیک و گروهی از یارانش کشته شدند و بقیه به اطاعت از امویان گردن نهادند. [۱۷]
طبری، تاریخ، ج۶، ص۱۹۳.
[۱۸]
سدوسی، مورج بن عمرو، حذف من نسب قریش، ج۱، ص۷۸، به کوشش صلاح‌الدین منجد، بیروت، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
این واقعه به یوم ابی‌فدیک مشهور شد. [۱۹]
زبیری، مصعب بن عبداللـه، نسب قریش، ج۱، ص۸۸، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م.
[۲۰]
ابن حزم، علی بن احمد، جمهره انساب العرب ص۷۱، بیروت ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
و شاعران درباره آن شعرها سرودند. [۲۱]
بلاذری، ج۵، ص۳۴۶، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۷۹م.
[۲۲]
سدوسی، مورج بن عمرو، حذف من نسب قریش، ج۱، ص۷۸، به کوشش صلاح‌الدین منجد، بیروت، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
۴ - فهرست منابع(۱) ابن ابی الحدید، عبدالحمید، بن هبه اللـه، شرح نهج‌البلاغه به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم قاهره، ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹م. (۲) ابن اثیر، الکامل. (۳) ابن قتیبه عباللـه بن مسلم عیون الاخبار، بیروت، ۱۳۴۳ق/۱۹۲۵م. (۴) اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۵) خلیفه بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. (۶) زبیری، مصعب بن عبداللـه، نسب قریش، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م. (۷) سدوسی، مورج بن عمرو، حذف من نسب قریش، به کوشش صلاح‌الدین منجد، بیروت، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م. (۸) شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل والنحل، به کوشش عبدالعزیز محمد وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۸م. (۹) طبری، تاریخ. (۱۰) بلاذری، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۷۹م. (۱۱)ابن حزم، علی بن احمد، جمهره انساب العرب بیروت ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابودیک»، ج۶، ص۲۴۴۶. |