بحرینبحرین کشوری مسلمان‌نشین و حج‌گزار با اکثریت شیعه در کرانه جنوبی خلیج فارس است. اسلام در بحرین، سال ۸ق ظهور پیدا کرد. این سرزمین از دیرباز از مراکز مهم شیعی بوده و دانشوران شیعه بسیار از آن برخاسته‌اند؛ وجود مزار تعدادی از صحابه در این سرزمین نیز، موید تشیع مردم آن است. مردم بحرین نیز همانند دیگر کشورهای اسلامی، در مراسم حج شرکت می‌کنند؛ لکن دولت عربستان با توجه به جمعیت اندک بحرین، سهمی ویژه برای این کشور مشخص نکرده است؛ لذا تکایا، هیات‌ها و مساجد، سفر حج را جایزه قرار می‌دهند. بحرینی‌ها ارتباطی تنگاتنگ با ایرانیان در حرمین شریفین دارند و در برنامه ها و مراسمات بعثه جمهوری اسلامی حضوری فعال دارند. جزیره بحرین به عنوان بخشی از بحرین بزرگ، در اختیار صفویان و افشاریه بود. با روی کار آمدن قاجاریه در ایران، انگلیسی‌ها بدین بهانه که ایران دارای نیروی دریایی در خلیج فارس نیست در قراردادی، پاسداری از جزیره بحرین را بر عهده گرفتند و نیز، از اِعمال حاکمیت ایران بر آن پیش‌گیری می‌کردند. در این مدت، انگلیسی‌ها با همراهی آل خلیفه و هم‌پیمانی بین این دو، در پی کشمکش میان ایران و انگلیس، این سرزمین استقلال یافت و در سال ۱۳۵۰ش رسماً از ایران جدا گشت و از سوی سازمان ملل به رسمیت شناخته شد. فهرست مندرجات۲ - موقعیت ۳ - بخشی از جزیرة العرب ۴ - بحرین قبل از اسلام ۵ - ظهور اسلام در بحرین ۶ - بحرین بعد از رحلت پیامبر ۷ - دوره امویان ۸ - دوره عباسیان ۸.۱ - پیدایش قرامطه ۸.۲ - هجوم به کاروان حاجیان ۸.۳ - کندن حجرالاسود ۹ - روی کار آمدن دولت شیعه ۹.۱ - دشمنی آل سعود با شیعه ۹.۲ - نقش سادات در ترویج تشیع ۹.۳ - نقش صحابه در ترویج تشیع ۱۰ - بحرین جدید ۱۰.۱ - ویژگی‌ها ۱۰.۲ - وجه تسمیه ۱۰.۳ - دین رایج ۱۰.۴ - اقتصاد ۱۱ - حج‌گزاری بحرینی‌ها ۱۱.۱ - آموزش حاجیان ۱۱.۲ - بهداشت و سلامت حاجیان ۱۱.۳ - تعداد حاجیان ۱۱.۴ - مسیر سفر حج ۱۱.۵ - نوع مسافرت ۱۱.۶ - ارتباط با ایرانیان ۱۱.۷ - مکان‌های زیارتی در مدینه ۱۱.۸ - مکان‌های زیارتی در مکه ۱۱.۹ - آداب و رسوم مربوط به حج ۱۱.۱۰ - تالیفات درباره مناسک حج ۱۲ - منابع ۱۳ - پانویس ۱۴ - منبع ۱ - ویژگیهاامروز بحرین کشوری کوچک در جنوب غربی خلیج فارس است و در همسایگی کشورهای ایران در شمال، عربستان در غرب، و قطر در شرق قرار دارد. این کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس (مجلس التعاون الخلیجی) است و آل خلیفه بر آن حکم می‌راند. نظام حاکم بر آن، سلطنتی مشروطه است. بحرین از پنج استان و ۳۳ تا ۳۵ جزیره تشکیل شده است. جزیره بزرگ آن، اوال است که به منامه، منعمه، میان و ماهی نیز شهرت دارد. پایتخت بحرین، منامه است. ناحیه حوار نیز ۱۶ جزیره را در بر می‌گیرد. جمعیت بحرین در سال ۱۹۹۹م افزون بر ۶۴۶ هزار تن بوده است و اکنون (۱۳۹۱ش) بیش از یک میلیون تن است. اعراب بحرینی، و مردمی از هند، پاکستان، و ایران در آن سکونت دارند. ۲ - موقعیتامروز بحرین به کشور و جزیره‌ای کوچک در جنوب خلیج فارس گفته می‌شود. اما در دوران ظهور اسلام، به سرزمینی پهناور در کناره شرقی جزیرة العرب گفته می‌شد که از یک سو به بصره در شمال غربی خلیج فارس و از سوی دیگر به عمان در سواحل جنوبی آن و از غرب و جنوب غربی به سرزمین‌های نجد و یمامه منتهی می‌شد و کویت، قطیف، احساء و هَجَر را در بر می‌گرفت. ۳ - بخشی از جزیرة العربدر تقسیم‌بندی مشهور جزیرة العرب به پنج بخش، بحرین در بخش عروض قرار گرفته است. [۴]
حربی، ابواسحاق، المناسک، ص۵۳۳-۵۳۷.
بزرگ‌ترین شهر این سرزمین، هجر بود که گاه به همه بحرین بزرگ نیز اطلاق می‌شد. بخشی از این سرزمین پهناور که امروزه کشور بحرین نامیده می‌شود، اَوال/ اُوال خوانده می‌شد. از دیگر جای‌های پرجمعیت بحرین می‌توان به احساء، عقیر، قلیعه، و ساح/ ثاج اشاره کرد.۴ - بحرین قبل از اسلامپیش از اسلام، بحرین جزئی از قلمرو امپراتوری ایران (فارس) بود و رئیس عرب این منطقه را ایرانیان انتخاب می‌کردند. جمعیت بحرین ترکیبی از عرب مانند قبایل عبدالقیس، بکر بن وائل و تمیم از زیر مجموعه‌های عرب شمالی و ایرانیان بود و در میان ایشان افزون بر آیین پرستش اسب، دین‌های یهود، مجوس (زرتشتی) و مسیحیت رواج داشت. [۱۶]
یعقوبی، احمد بن یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۰۲.
۵ - ظهور اسلام در بحرینپیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به سال ۸ق پیش از فتح مکه، علاء بن عبدالله حضرمی را با نامه‌ای نزد منذر بن ساوی تمیمی فرستاد که از سوی ایرانیان بر بحرین حکومت داشت و مردم آن سرزمین را به پذیرش اسلام یا پرداخت جزیه فراخواند. با مسلمان شدن منذر، اُسیبَخت/ سیبخت، مرزبان ایرانی هجر، و عرب‌های ساکن در بحرین و نیز برخی مردم غیر عرب، اسلام آوردند و اهل کتاب آن دیار با پذیرفتن جزیه با علاء حضرمی سازش کردند. و رسول خدا منذر را در پادشاهی بحرین باقی نهاد. [۲۱]
یعقوبی، احمد بن یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۲۲.
شماری از پژوهشگران از تبادل نامه‌های متعدد میان بحرینی‌های هجر و دیگر مناطق بحرین با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یاد کرده و به گردآوری آن‌ها پرداخته‌اند. [۲۲]
حمیدالله، محمد، مجموعة الوثائق السیاسیه، ص۱۵۰-۱۵۹.
[۲۳]
احمدی میانجی، مکاتیب الرسول، ج۲، ص۳۷۹-۳۸۳.
نیز منابع از کار‌گزاری علاء و ابان بن سعید اموی به عنوان کار‌گزاران پیامبر بر بحرین یاد کرده‌اند. [۲۶]
بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۲، ص۱۹۰.
۶ - بحرین بعد از رحلت پیامبربا رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گروه‌هایی از بحرینی‌ها همانند بکر بن وائل مرتد شدند؛ اما عبدالقیسی‌ها بر مسلمانی خود پا بر جا ماندند. ۷ - دوره امویانبر پایه گزارش‌هایی، بحرین و عمان در دوران امویان (حک: ۴۱ق-۱۳۲ق) زیر نظر والیان حجاز بودند. [۳۱]
احمدعلی، صالح، حجاز در صدر اسلام، ص۲۴۰.
در این دوره، بحرین مدتی از پایگاه‌های خوارج شد؛ اما به تدریج آنان به مناطق شرقی و دورتر قلمرو اسلامی همانند کرمان و سیستان عقب رانده شدند.۸ - دوره عباسیاندر دوران عباسیان (حک: ۱۳۲ق-۶۵۶ق) بحرین حدود دو سده از پایگاه‌های قرامطه بود. شاید از این رو است که اصطخری آن سرزمین را «دیار القرامطه» نامیده است. ۸.۱ - پیدایش قرامطهقرامطه شاخه‌ای از اسماعیلیان بودند که در پی اختلاف با عبیدالله مهدی، خلیفه فاطمی برای رهبری اسماعیلیان، از آن‌ها جدا شدند. ابوسعید جنابی و در پی او ابوطاهر قرمطی از جمله حاکمان قرمطی بحرین بودند. [۳۵]
زکار، سهیل، اخبار القرامطه، ص۴۰۰-۴۰۱.
۸.۲ - هجوم به کاروان حاجیانقرمطیان از سال ۲۹۴ق به کاروان‌های حاجیان هجوم بردند و به غارت کاروان‌های حج پرداختند. [۴۲]
زکار، سهیل، اخبار القرامطه، ص۳۱-۵۴.
[۴۳]
غالب، مصطفی، القرامطه، ص۴۰۵-۴۰۶.
ابوطاهر از خلیفه عباسی خواست که بصره و اهواز را به او اقطاع دهد تا از غارت کاروان‌های حج دست بردارد؛ اما خلیفه نپذیرفت. [۴۴]
غالب، مصطفی، القرامطه، ص۴۰۶.
سرانجام به سال ۳۲۷ق با میان‌جیگری ابوعلی عمر بن یحیی علوی، نقیب علویان، در ازای پرداخت مبالغی از سوی خلافت عباسی و نیز دریافت مالیات از حاجیان از جانب قرمطیان بحرین، دیگر بار سفر حج ممکن شد. [۴۸]
سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۲۲۶.
۸.۳ - کندن حجرالاسوداز دیگر کارهای ناپسند قرمطیان بحرین، یورش به مکه و کندن حجرالاسود و انتقال آن به احساء، از شهرهای بحرین، با هدف از میان بردن حرمت کعبه بود. [۴۹]
توسی نظام‌الملک، حسن بن علی، سیاست‌نامه، ص۲۸۰.
آنان گمان می‌کردندکه با این کار، در بحرین نیز همانند مکه مراسم حج بر پا می‌شود و هدف آنان برآورده می‌گردد. [۵۰]
قبادیانی بلخی، ناصرخسرو، سفرنامه ناصر خسرو، ص۱۴۴.
حاکم مکه با تعقیب قرمطیان کوشید تا آنان را متقاعد کند که در برابر دریافت همه اموال مکیان، حجرالاسود را به جای خود برگردانند؛ اما توفیق نیافت و در نبرد با قرمطیان به قتل رسید. سرانجام آنان در پی تهدید فاطمیان و با میان‌جیگری برخی، حجرالاسود را پس از ۲۲ سال به مکه برگرداندند. ۹ - روی کار آمدن دولت شیعهبحرین در سده‌های پسین و در پی نابودی قرمطیان، شاهد روی کار آمدن چند دولت شیعی مذهب بود. سلسله عیونی منتسب به عبدالقیس (حک: ۴۶۶ق-۶۴۲ق)، بنی‌العصفور [۵۴]
جعفریان، رسول، اطلس شیعه، ص۴۲۵.
(حک: ۶۲۰ق-۷۰۰ق)، و بنی‌جروان (حک: ۷۰۵ق) از آن شمار هستند. [۵۶]
زکار، سهیل، اخبار القرامطه، ص۵۶.
آل جبر نیز از خاندانی بودند که در سده ۹ق بر این سرزمین حکومت کردند. حکومت آنان به دست عثمانی از میان رفت. ترکان از سال ۹۶۲ق تا ۱۰۸۰ق بر بحرین چیره شدند. [۵۷]
جعفریان، رسول، اطلس شیعه، ص۴۲۵.
نیز صفویان (حک: ۹۰۷ق-۱۱۳۵ق) در دوران شاه عباس اول، با اخراج پرتغالی‌ها (۱۰۶۲م) از جزایر خلیج فارس، بر بخشی بزرگ از بحرین چیره شدند. [۵۸]
جعفریان، رسول، اطلس شیعه، ص۴۲۶.
[۵۹]
راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، ج۲، ص۴۱۸.
[۶۰]
طلوعی، محمود، دانشنامه تاریخ، ج۲، ص۲۲۷.
۹.۱ - دشمنی آل سعود با شیعهبا ضعیف شدن حکومت عثمانی، دولت شیعی بنی‌خالد در بحرین بر کار آمد و با توسعه‌طلبی آل سعود به رویارویی پرداخت. به سال ۱۳۳۱ق بحرین زیر سیطره عبدالعزیز، بنیان‌گذار دولت سعودی، درآمد. آل سعود و وهابیان در دوره اول حکومتشان، برای نابودی کامل امامیه که از هنگام نابودی قرمطیان در این منطقه غلبه یافته بودند، بسیار کوشیدند؛ اما با حمله عثمانی‌ها به نجد و شکست سعودی‌ها، شیعیان فرصت تجدید مدارس و مکان‌های مذهبی خود را یافتند و از قطیف، احساء و برخی مناطق دیگر بحرین، دانشوران بسیار برخاستند. [۶۱]
جعفریان، رسول، اطلس شیعه، ص۴۲۵-۴۲۶.
۹.۲ - نقش سادات در ترویج تشیعحضور برخی از خاندان سادات همانند آل حاجی و آل سید خلیفه و آل جمازی (از بازماندگان امام کاظم (علیه‌السّلام)) در گرایش مردم بحرین به تشیع، نقشی چشمگیر داشته است. [۶۲]
جعفریان، رسول، اطلس شیعه، ص۴۳۱.
حضور شیعه در بحرین، به سده ۱ق بازمی‌گردد. سکونت قبایلی همانند عبدالقیس که همیشه به تشیع شهرت داشتند، در تشیع بحرینی‌ها نقشی برجسته داشت. این قبیله در نبرد جمل (۳۶ق) امام علی (علیه‌السّلام) را همراهی کردند. ۹.۳ - نقش صحابه در ترویج تشیعوجود مزار صعصعة بن صوحان عبدی، از صحابه و یاران مخلص امام علی (علیه‌السّلام) در بحرین که بحرینی‌ها به زیارت وی می‌روند و نیز مزار رشید هجری، از دیگر صحابه ویژه آن امام، و همچنین پیشینه حکومت‌های دیرپای شیعی در این سرزمین، مؤید تشیع مردم آن است. [۶۵]
جعفریان، رسول، اطلس شیعه، ص۴۳۵.
این سرزمین از دیرباز از مراکز مهم شیعی بوده و دانشوران شیعه بسیار از آن برخاسته‌اند. شیخ عبدالله بن علی البحرانی [۶۸]
امین، حسن، مستدرکات اعیان الشیعه، ج۲، ص۱۶۲.
(م،۱۱۴۸ق)، شیخ احمد بن عبدالله بن متوج بحرانی [۶۹]
حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۲، ص۱۶.
(م،۸۲۰ق)، شیخ کمال الدین ابوجعفر احمد بن علی بحرانی، و ابن میثم بحرانی (م،۶۷۹ق) شارح نهج البلاغه از آن جمله هستند. ۱۰ - بحرین جدیدجزیره بحرین به عنوان بخشی از بحرین بزرگ، از نیمه اول سده ۱۱ق همچنان در اختیار صفویان و افشاریه، از سلسله‌های حاکم بر ایران، بود. با روی کار آمدن قاجاریه (حک: ۱۲۱۰ق-۱۳۲۴ق) در ایران، انگلیسی‌ها از سال ۱۸۲۰م بدین بهانه که ایران دارای نیروی دریایی در خلیج فارس نیست، [۷۳]
طلوعی، محمود، دانشنامه تاریخ، ج۱، ص۲۲۷.
در قراردادی، پاسداری از جزیره بحرین را بر عهده گرفتند و در دوره‌های پسین نیز به بهانه‌هایی، از اِعمال حاکمیت ایران بر آن پیش‌گیری می‌کردند. انگلیسی‌ها در این مدت، آل خلیفه را که زیر پرچم ایران حکومت می‌کردند، با خود همراه نمودند و با هم‌پیمانی آن دو، سرانجام به سال ۱۳۴۹ش در پی کشمکش میان ایران و انگلیس، این سرزمین استقلال یافت و در ۱۳۵۰ش رسماً از ایران جدا گشت و از سوی سازمان ملل به رسمیت شناخته شد. [۷۶]
طلوعی، محمود، دانشنامه تاریخ، ج۱، ص۲۲۷.
===!== ۱ - ویژگی‌ها= امروز بحرین کشوری کوچک در جنوب غربی خلیج فارس است و در همسایگی کشورهای ایران در شمال، عربستان در غرب، و قطر در شرق قرار دارد. این کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس (مجلس التعاون الخلیجی) است و آل خلیفه بر آن حکم می‌راند. نظام حاکم بر آن، سلطنتی مشروطه است. بحرین از پنج استان و ۳۳ تا ۳۵ جزیره تشکیل شده است. جزیره بزرگ آن، اوال است که به منامه، منعمه، میان و ماهی نیز شهرت دارد. پایتخت بحرین، منامه است. ناحیه حوار نیز ۱۶ جزیره را در بر می‌گیرد. جمعیت بحرین در سال ۱۹۹۹م افزون بر ۶۴۶ هزار تن بوده است و اکنون (۱۳۹۱ش) بیش از یک میلیون تن است. اعراب بحرینی، و مردمی از هند، پاکستان، و ایران در آن سکونت دارند. ۱۰.۲ - وجه تسمیهبرخی پس‌رفت خشکی و از میان رفتن ترکیب دو دریا را دلیل نام‌گذاری این سرزمین به بحرین دانسته‌اند. شماری نیز قرار گرفتن خاک بحرین میان دریاچه‌ای نزدیک احصاء و خلیج فارس را دلیل این نام‌گذاری شمرده‌اند. ۱۰.۳ - دین رایجامروزه حدود ۷۰% ساکنان بحرین، شیعه و دیگران اهل تسنن مالکی، شافعی و حنبلی هستند. نیز اقلیت‌هایی مانند مسیحیت در آن یافت می‌شود. سکونت اهل سنت در کشور بحرین، به زمان ورود آل خلیفه (۱۷۷۶م) از جزیرة العرب و چیرگی آنان بر بحرین بازمی‌گردد. [۸۰]
جعفریان، رسول، اطلس شیعه، ص۴۲۷.
۱۰.۴ - اقتصادبحرین از کشورهای نفت‌خیز خلیج فارس است. از این رو، در دهه‌های اخیر مورد توجه کشورهای اروپایی و امریکا قرار گرفته و امروزه ناوگان پنجم امریکا در آن استقرار یافته است. ۱۱ - حج‌گزاری بحرینیهامردم بحرین با بهره‌گیری از مجالس مذهبی و نیز با مراجعه به دانشوران و دفاتر مراجع تقلید، از استطاعت خود آگاه می‌شوند. دولت عربستان با توجه به جمعیت اندک بحرین، سهمی ویژه برای این کشور مشخص نکرده است. تکایا، هیات‌ها و مساجد، سفر حج را جایزه قرار می‌دهند. حتی برخی رؤسای کاروان‌های حج در پایان سفر حج، مسابقه‌ای میان حاجیان کاروان خود بر‌گزار می‌نمایند و از میان افراد برگزیده، شماری را در سال بعد به رایگان به حج اعزام می‌کنند. در بحرین، در پی فراخوان برای ثبت نام زائران در کاروان‌ها، مردم به فراخور وضعیت خود، در کاروان‌ها ثبت نام می‌کنند و آماده اعزام می‌شوند. کاروان‌های حج در بحرین دارای درجه‌بندی است. مثلاً «حملة الکاظم» کاروانی درجه یک به شمار می‌رود و معمولاً وزرا و نمایندگان مجلس بحرین با آن همراه می‌شوند. ۱۱.۱ - آموزش حاجیانآموزش حاجیان پیش از سفر در حسینیه‌ها، تکایا و مساجد بحرین و در طول سفر در مکه و مدینه بر‌گزار می‌شود. معمولاً جزوه‌های آموزشی نیز در دسترس زائران قرار می‌گیرد. مرشدان که از میان روحانیان و طلاب بحرینی انتخاب می‌شوند، وظیفه راهنمایی کاروان‌های حج را بر عهده دارند. انتخاب و تایید صلاحیت مدیران کاروان‌ها و تعیین شمار زائران هر کاروان، بر عهده دولت است. بعثه بحرین که زیر مجموعه وزارت عدل و شؤون اسلامی این کشور است، نظارت و رسیدگی به شکایات و تخلفات کاروان‌ها را بر عهده دارد. ۱۱.۲ - بهداشت و سلامت حاجیانپیش از سفر، درمانگاه‌ها و بیمارستان‌های بحرین دفترچه سلامت (البطاقة الصحیة للحاج) برای حاجیان صادر می‌کنند که گواهی‌نامه تایید سلامت زائر پس از گذراندن معاینه کامل پزشکی است. افزون بر اعزام پزشک همراه کاروان‌های بحرینی، مرکزی با نام «البعثة الطبیة البحرینیه» در مکه قرار دارد. ۱۱.۳ - تعداد حاجیانشمار حاجیان بحرین از سوی بعثه بحرین به سال ۱۳۸۶ش ده هزار تن اعلام شد. [۸۲]
بابایی، رضا، جوانفکر، علی‌اکبر، حج۲۸، ص۱۹۱.
یکی از آگاهان بحرینی شمار آن‌ها را در سال‌های اخیر میان ۱۰ تا ۱۳ هزار تن گزارش کرد که در ۸۰ تا ۱۰۰ کاروان به حج اعزام شده‌اند. بر پایه گفته برخی آگاهان بحرینی، معمولاً کاروان‌های اهل سنت از کاروان‌های شیعه جدا است. گاه همراه کاروان‌های شیعه، افرادی از اهل سنت به واسطه رفاقت یا نسبت فامیلی همراه می‌شوند. در کاروان‌های اهل سنت نیز برخی شیعیان حضور دارند. بعضی از کاروان‌های بحرینی در سفری کوتاه فقط به مکه می‌روند و اعمال حج را به جا می‌آورند. سفر به صورت آزاد و فردی نیز در این کشور بسیار مرسوم است.۱۱.۴ - مسیر سفر حجدر گذشته، حج بحرین از راه یمامه انجام می‌شد؛ زیرا این مسیر از شهرهایی که عراق و حجاز را به هم پیوند می‌داد، عبور می‌کرد و حاجیان این مسیر افزون بر بهره‌مندی از خدمات مرکز خلافت عباسی در عراق، از حمایت دیگر حاجیان نیز برخوردار می‌شدند. [۸۳]
اسناد موجود در دانشنامه.
این مسیر با راه حج بصره می‌پیوست و در ضریه به آن می‌رسید و با عبور از جدیله، فلجه، دفینه، قبا، مران، وجره، اوطاس، ذات عرق و بستان به مکه می‌انجامید. [۸۴]
نک: المنظمة الاسلامیة للتربیة و العلوم و الثقافه، بحوث ندوة طرق الحج الآسیویه، ص۱۳۵-۱۳۶.
۱۱.۵ - نوع مسافرتمسافرت به کشور عربستان برای انجام اعمال حج، بیشتر به دو گونه هوایی و دریایی صورت می‌گیرد. در سفر دریایی، حاجیان ناچار بودند حدود یک ماه تا یک ماه و نیم در عربستان توقف کنند و این دشواری‌هایی برای زائران داشت. از این رو، از سفر با کشتی چندان استقبال نمی‌شود. [۸۵]
اسناد موجود در دانشنامه.
در سفر زمینی، کاروان حاجیان بحرینی از پل ملک فهد عبور می‌کند که بحرین را به خشکی پیوند می‌دهد. [۸۶]
جعفریان، رسول، با کاروان صفا، ص۱۴۳.
چنین برمی‌آید که در آینده نزدیک، سفر ریلی به حرمین شریفین از بحرین، سهمی عمده در انتقال حاجیان خواهد داشت. به گزارش روزنامه مدینه، چند سال پیش، طرح احداث شبکه راه آهن منطقه خلیج فارس در نشست سران کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس بررسی شد که با عبور از نوار ساحلی خلیج فارس، بحرین را به مدینه و مکه پیوند می‌دهد. [۸۷]
میقات حج، ش۵۹، ص۱۹۵، «اخبار حج و حرمین شریفین».
۱۱.۶ - ارتباط با ایرانیانبحرینیها ارتباطی تنگاتنگ با ایرانیان در حرمین شریفین دارند. شماری از آنان برای حضور ایرانیان در حج سال ۱۳۷۰ش که در پی چند سال محرومیت بنا بود انجام شود، روزه نذر کرده بودند. [۸۸]
سرهنگی، مرتضی، گیویان، عبدالله، بهبودی، هدایت‌الله، سیمای حج، ص۱۳۲.
حاجیان بحرینی همانند دیگر شیعیان حوزه خلیج فارس، در مراسم برائت از مشرکان و سمینارهای بعثه جمهوری اسلامی، حضوری فعال دارند. [۸۹]
جعفریان، رسول، با کاروان ابراهیم، ص۱۲۷.
برخی بحرینی‌ها وجوهات شرعی خویش را به بعثه جمهوری اسلامی ایران می‌پردازند و سؤال‌های فقهی خود را از عالمان بعثه ایران می‌پرسند. [۹۰]
سرهنگی، مرتضی، گیویان، عبدالله، بهبودی، هدایت‌الله، سیمای حج، ص۲۳۱.
شیعیان بحرین گاهی در عربستان از بی‌مهری وهابیان رنج می‌برند. هنگامی که حاجیان ایرانی به سال ۱۴۰۷ق در مکه به خون غلتیدند، ماموران سعودی به محل اقامت بحرینی‌ها نیز یورش بردند. در سال ۱۳۸۶ش نیز وهابی‌ها به اتوبوس حاجیان بحرینی در نزدیک مسجدالحرام با شیشه حمله‌ور شدند که به مجروح کردن شماری از آنان و فرار ایشان با پای خون‌آلود و ورود اضطراری به مسجدالحرام انجامید. ۱۱.۷ - مکان‌های زیارتی در مدینهحاجیان بحرینی در مدینه پس از زیارت حرم پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و مسجد نبوی، به زیارت امامان بقیع، مسجد قبا، شهیدان احد به ویژه قبر حمزه عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و مسجد ذوقبلتین می‌روند. ۱۱.۸ - مکان‌های زیارتی در مکهدر مکه نیز مقبرة المعلات (قبرستان ابوطالب) و جبل النور (غار حراء) از مکان‌هایی است که آنان زیارت می‌کنند. ۱۱.۹ - آداب و رسوم مربوط به حجاز آداب و رسوم مربوط به حج در بحرین آن است که حاجی پیش از سفر به خانه خدا، چند روز را برای دید و بازدید و حلالیت‌خواهی اختصاص می‌دهد و خویشاوندان و همسایگان به دیدار وی می‌روند. در پی بازگشت از سفر حج نیز حاجیان بحرینی به شکرانه برگشت از این سفر معنوی ولیمه می‌دهند. البته امروزه این رسم به دلیل فراوانی سفر به حج، کم‌رنگ شده است. [۹۱]
اسناد موجود در دانشنامه.
۱۱.۱۰ - تالیفات درباره مناسک حجدر بحرین تالیفات گوناگون درباره مناسک حج و فلسفه و اسرار حج به چاپ رسیده است. الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره از شیخ یوسف بحرانی (م،۱۱۸۶ ق) از آن جمله است که در ۲۵ مجلد به چاپ رسیده و چند مجلد آن درباره مناسک و آداب حج است. شیخ حسین علامه (شیخ حسین آل عصفور) نیز در برخی آثارش به بحث حج پرداخته که از آن جمله است: سداد العباد. ۱۲ - منابع(۱) اتعاظ الحنفاء، المقریزی (م،۸۴۵ق)، به کوشش جمال الدین و دیگران، المجلس الاعلی للشؤون الاسلامیه. (۲) احسن التقاسیم، المقدسی البشاری (م،۳۸۰ق)، قاهره، مکتبة مدبولی، ۱۴۱۱ق. (۳) اخبار القرامطه، سهیل زکار، دار احسان، ۱۴۰۲ق. (۴) اطلس شیعه، رسول جعفریان، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۷ش. (۵) اعیان الشیعه، سید محسن الامین (م،۱۳۷۱ق)، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف. (۶) امل الآمل، الحر العاملی (م،۱۱۰۴ق)، به کوشش الحسینی، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۱۳۶۲ق. (۷) انساب الاشراف، البلاذری (م،۲۷۹ق)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق. (۸) با کاروان ابراهیم، رسول جعفریان، محمد علی خسروی، تهران، مشعر، ۱۳۷۱ش. (۹) با کاروان صفا، رسول جعفریان، مشعر، ۱۳۸۲ش. (۱۰) بحوث ندوة طرق الحج الآسیوی، المنظمة الاسلامیة للتربیة و العلوم و الثقافه، کوالالمبور، ۱۴۳۱ق. (۱۱) البدایة و النهایه، ابن کثیر (م،۷۷۴ق)، بیروت، مکتبة المعارف. (۱۲) تاریخ اجتماعی ایران، مرتضی راوندی (م،۱۳۷۸ش.) ، تهران، نگاه، ۱۳۸۲ش. (۱۳) تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، الذهبی (م،۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق. (۱۴) تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، الطبری (م،۳۱۰ق)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی. (۱۵) تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه، احمد السباعی (م،۱۴۰۴ق)، ترجمه: جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش. (۱۶) تاریخ الیعقوبی، احمد بن یعقوب (م،۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق. (۱۷) الجمل و النصرة لسید العتره، المفید (م،۴۱۳ق)، قم، مکتبة الداوری. (۱۸) حج۲۸، رضا بابایی و علی اکبر جوانفکر، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش. (۱۹) حجاز در صدر اسلام، صالح احمد العلی، ترجمه: آیتی، مشعر، ۱۳۷۵ش. (۲۰) دانشنامه تاریخ، محمود طلوعی، تهران، نشر علم، ۱۳۸۷ش. (۲۱) دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش. (۲۲) دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، ۱۳۷۲ش. (۲۳) الدرر الکامنه، ابن حجر العسقلانی (م،۸۵۲ق)، به کوشش محمد عبدالمعید، الهند، دائرة المعارف العثمانیه، ۱۳۹۲ق. (۲۴) الذریعة الی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ تهرانی (م،۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق. (۲۵) الرده، الواقدی (م،۲۰۷ق)، به کوشش الجبوری، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۴۱۰ق. (۲۶) الروض المعطار، محمد بن عبدالمنعم الحمیری (م،۹۰۰ق)، به کوشش احسان عباس، بیروت، مکتبة لبنان، ۱۹۸۴م. (۲۷) سفرنامه، ناصر خسرو (م،۴۸۱ق)، به کوشش الخشاب، بیروت، دار الکتاب الجدید، ۱۹۸۳م. (۲۸) سیاست‌نامه، الحسن بن علی الطوسی نظام الملک (م،۴۸۵ق)، به کوشش بکار، قطر، دار الثقافه، ۱۴۰۷ق. (۲۹) السیرة النبویه، ابن هشام (م،۲۱۳/۲۱۸ق)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه. (۳۰) سیمای حج، سرهنگی و گیویان و بهبودی، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، ۱۳۷۰ش. (۳۱) الطبقات الکبری، ابن سعد (م،۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. (۳۲) الغارات، ابراهیم ثقفی الکوفی (م،۲۸۳ق)، به کوشش المحدث، بهمن، ۱۳۵۵ش. (۳۳) فتوح البلدان، البلاذری (م،۲۷۹ق)، بیروت، دار الهلال، ۱۹۸۸م. (۳۴) الفتوح، ابن اعثم الکوفی (م،۳۱۴ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق. (۳۵) فرهنگ اعلام جغرافیایی ـ تاریخی در حدیث و سیره نبوی، محمد محمدحسن شراب، ترجمه: شیخی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش. (۳۶) القرامطه بین المدّ و الجزر، مصطفی غالب، بیروت، دار الاندلس. (۳۷) الکامل فی التاریخ، ابن اثیر (م،۶۳۰ق)، به کوشش القاضی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق. (۳۸) مجموعة الوثائق السیاسیه، محمد حمیدالله، بیروت، دار النفائس، ۱۴۰۷ق. (۳۹) المسالک و الممالک، ابوعبید البکری (م،۴۸۷ق)، به کوشش ادریان فان لیوفن و‌اندری فیری، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۲م. (۴۰) مستدرکات اعیان الشیعه، حسن الامین (م،۱۳۶۸ش)، بیروت، دار التعارف، ۱۴۱۸ق. (۴۱) معجم البلدان، یاقوت الحموی (م،۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م. (۴۲) معجم ما استعجم، عبدالله البکری (م،۴۸۷ق)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق. (۴۳) مکاتیب الرسول، احمدی میانجی، تهران، دار الحدیث، ۱۴۱۹ق. (۴۴) المناسک و اماکن طرق الحج، ابواسحق الحربی (م،۲۸۵ق)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، ۱۴۰۱ق. (۴۵) المنتظم، ابن الجوزی (م،۵۹۷ق)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق. (۴۶) میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت. (۴۷) نزهة المشتاق، شریف الادریسی (م،۵۶۰ق)، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۹ق. (۴۸) نهایة الارب، احمد بن عبدالوهاب النویری (م،۷۳۳ق)، قاهره، دار الکتب و الوثائق، ۱۴۲۳ق. ۱۳ - پانویس۱۴ - منبع• دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «بحرین»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۰۴/۱۷. رده‌های این صفحه : ایران پیش از اسلام | کشورهای آسیا | کشورهای اسلامی | کشورهای حج گذار | کشورهای عضو سازمان ملل متحد | کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی
|