براثابَراثا (یا بُراثا)، محلّه و مسجدی در مغرب بغداد می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - معنای براثا ۳ - قدمت محله براثا ۴ - نماز گزاردن امام علی در محله براثا ۵ - اقامت امام علی در محله براثا ۶ - ساخت مسجد براثا در عصر عباسی ۷ - ویران شدن مسجد به دست خلفای عباسی ۸ - بازسازی مسجد توسط شیعیان ۹ - علت بازسازی مسجد براثا ۱۰ - اهمیت مسجد براثا در دوره آل بویه ۱۱ - امامت جماعت مسجد براثا ۱۲ - عوامل ویرانی مسجد براثا ۱۳ - باز سازی مسجد براثا در زمان شاه اسماعیل صفوی ۱۴ - موقعیت جغرافیایی براثا ۱۵ - معماری مسجد براثا ۱۶ - مشتبه شدن جامع براثا با مشهد العتیقه ۱۷ - فهرست منابع ۱۸ - پانویس ۱۹ - منبع ۱ - مشخصات براثااین محلّه که امروزه در جنوب دروازه مُحَوَّل قرار دارد، در اصل حدود سه کیلوم‌تر با مرکز بغداد کهن فاصله داشته است. ۲ - معنای براثانام براثا از لغت آرامی «بَرثیا» به معنی «بیرون» گرفته شده است. [۱]
مصطفی جواد و احمد سوسه، دلیل خارطة بغداد المفصل فی خطط بغداد قدیما و حدیثا، ج۱، ص۷۹، (بغداد) ۱۹۵۸.
۳ - قدمت محله براثاقدمت محله به پیش از اسلام می‌رسد، اما در دوره اسلامی، بیش‌تر به سبب وجود مسجد مقدّس شیعیان در آن‌جا شهرت یافته است. [۲]
مصطفی جواد و احمد سوسه، دلیل خارطة بغداد المفصل فی خطط بغداد قدیما و حدیثا، ج۱، ص۱۲، (بغداد) ۱۹۵۸.
۴ - نماز گزاردن امام علی در محله براثابه نوشته منابع شیعی، علی بن ابی طالب علیه‌السلام در راه بازگشت از جنگ نهروان در محلّه براثا غسل کرد و نماز گزارد [۳]
محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، کتاب الوافی، ج۱، ص۱۷۰، قم ۱۴۰۴.
[۴]
فخرالدین بن محمد طریحی، مجمع البحرین، ج۱، ص۲۳۵، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش
[۵]
علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۱، ص۱۱۷ـ۱۱۸، تهران ۱۲۹۴.
۵ - اقامت امام علی در محله براثابرخی از این منابع حتّی از اقامت چهار روزه علی علیه‌السلام در براثا و گفتگو با راهبی نصرانی سخن گفته اند. [۶]
علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۱، ص۱۱۷ـ۱۱۸، تهران ۱۲۹۴.
با اینهمه، برخی از نویسندگان اهل سنّت چون خطیب بغدادی [۷]
احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۰۹ـ۱۱۰، مدینه.
و یاقوت حموی [۸]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۹۶، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
ضمن صحبت از براثا، به این اخبار اشاره نکرده اند.
۶ - ساخت مسجد براثا در عصر عباسیدر عصر عبّاسی، شیعیان در نمازگاه امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام در براثا مسجد بزرگی ساختند و در فضیلت آن اخباری نقل کردند. [۹]
محمدصالح بن محمد برغانی، موسوعة البرغانی فی فقه الشیعه، ج۶، ص۱۹۰، تهران ۱۳۶۶ ش.
در میان نویسندگان متقدّم تنها ابن حوقل در قرن چهارم بنای این مسجد را به علی علیه‌السلام نسبت داده است. [۱۰]
ابن حوقل، کتاب صورة الارض، ج۱، ص۲۴۱، چاپ کرامرس، لیدن ۱۹۶۷.
۷ - ویران شدن مسجد به دست خلفای عباسیاجتماع انبوه شیعیان و عبادت ایشان در این مسجد، و نیز سعایت دشمنان و تعصّبِ دستگاه خلافت، مقتدر عباسی (حک: ۲۹۵ـ۳۲۰) را برانگیخت تا مسجد را کاملاً ویران و زائران را زندانی کند. [۱۱]
احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۰۹، مدینه.
یاقوت حموی به اشتباه این حادثه را به راضی باللّه (حک: ۳۲۲ـ۳۲۹) نسبت داده است. [۱۲]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۹۶، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
۸ - بازسازی مسجد توسط شیعیاناز ویرانی مسجد براثا چندی نگذشته بود که در ۳۲۸، همزمان با خلافت راضی، شیعیان به بجکم ماکانی شکایت بردند. به فرمان بجکم، مسجد را بازسازی کردند و بر وسعت آن افزودند و در بن ای آن گچ و آجر به کار بردند و سقفش را با چوب ساجِ نگارین آراستند و نام خلیفه راضی را بر دیواره مسجد حک کردند. بدین ترتیب، بار دیگر مردم برای نماز و زیارت بدانجا روی آوردند. [۱۳]
احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۰۹، مدینه.
۹ - علت بازسازی مسجد براثاظاهراً بازسازی براثا برای فرونشاندن اعتراض شیعیان و به قصد تبدیل تدریجی آن به مسجدی رسمی و دولتی و بیرون آوردن آن از انحصار شیعیان صورت گرفت. ازینرو به دستور خلیفه، امام جامع رصافه، احمد بن فضل هاشمی، به امامت جمعه براثا برگزیده شد و در نخستین نماز جمعه که پس از بازسازی در ۱۲ جمادی الاولی ۳۲۹ برگزار شد، بسیاری از مردم بغداد به همراه صاحب شرطه شرکت کردند. بعد‌ها به فرمان متقی (۳۲۹ـ۳۳۳) منبری که نام هارون بر آن حک شده بود و در انبار جامع منصور نگهداری می‌شد، در قبله گاه مسجد نصب شد. [۱۴]
احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۱۰، مدینه.
۱۰ - اهمیت مسجد براثا در دوره آل بویهدر پی افتادن بغداد به دست سلاطین شیعی آل بویه، جامع براثا اهمیت دو چندان یافت؛ چنانکه در ۳۴۹ به دنبال بروز فتنه در بغداد و تعطیل شدن نماز جمعه در آن شهر، در براثا نماز جمعه بدون وقفه و در آرامش اقامه می‌شد. < شیعیان در روزگار تسلّط امرا و خلفای سنّی مذهب نیز هیچگاه از مسجد براثا چشم نپوشیدند. ۱۱ - امامت جماعت مسجد براثابه نوشته ابن اثیر و ابن جوزی [۱۷]
ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۵، ص۱۹۸ـ۲۰۰، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
در سال ۴۲۰، خلیفه خطیب شیعی مسجد را عزل و به جای او خطیبی سنّی نصب کرد اما با اعتراض مردم کار بالا گرفت و مدّتی اقامه نماز در مسجد براثا متوقّف شد. سرانجام شیعیان به شفاعت سیّدِ مرتضی نقیب سادات، از خلیفه پوزش خواستند و موافقت وی را با بازگشتِ امام جماعت سابق جلب کردند.
۱۲ - عوامل ویرانی مسجد براثادرگیریها و مجادلات مکرّر مذهبی شیعه و سنی و طغیان رود دجله بار‌ها موجب ویرانی مسجد براثا شد، تا این‌که از حدود ۴۵۰ به بعد، این مسجد کاملاً متروک ماند. [۱۸]
مصطفی جواد و احمد سوسه، دلیل خارطة بغداد المفصل فی خطط بغداد قدیما و حدیثا، ج۱، ص۸۴، (بغداد) ۱۹۵۸.
در قرن هفتم، یاقوت [۱۹]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۹۶، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
و اربلی [۲۰]
علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۱، ص۱۱۷ـ۱۱۸، تهران ۱۲۹۴.
که هر دو از براثا دیدن کرده اند، از ویرانی کامل مسجد و بقایای دیوارهای مخروبه آن خبر داده اند. ابن بطوطه که در سده هشتم چند بار به بغداد سفر کرده و از مدارس، مساجد، مقابر و سایر اماکن مغرب بغداد بتفصیل گزارش داده، اشاره‌ای به مسجد براثا نکرده است.
۱۳ - باز سازی مسجد براثا در زمان شاه اسماعیل صفویاز بازسازی احتمالی مسجد در قرن نهم نیز گزارشی در دست نیست، اما در ۹۱۴ شاه اسماعیل صفوی پس از فتح بغداد، به بازسازی و آراستن مسجد براثا فرمان داد. از آن پس همواره شیعیان به زیارت آن‌جا می‌رفتند و بسیاری از علمای بزرگ شیعه در آن اعتکاف می‌کردند. در قرن سیزدهم، به فرمان ناصرالدین شاه قاجار، پاره‌ای تعمیرات و تزیینات در مسجد صورت گرفت، اما بعد‌ها قسمت‌هایی از آن بر اثر طغیان دجله ویران شد. ۱۴ - موقعیت جغرافیایی براثامحلّه براثا که پیش از توسعه کاظمین در پنج کیلومتری این شهر قرار داشت، هم اکنون به سبب بنای شهرک العطیفیّه در اطراف این محلّه، به کاظمین متصل شده و در مغرب بزرگراه بغداد- کاظمین و در فاصله یک کیلومتری مغرب دجله و پل بزرگ آهنی آن واقع است. ۱۵ - معماری مسجد براثادرِ اصلی مسجد با چند پلهّ به صحن آن باز می‌شود. در ضلع شرقی صحن، ایوانی بزرگ قرار دارد که از آن وارد مسجد سرپوشیده و بزرگ براثا می‌شوند. بر فراز قسمت شمالی و جنوبی ایوان دو گلدسته بزرگ کاشیکاری شده از دور جلب نظر می‌کند. مقام حضرت علی بن ابیطالب علیه‌السلام در قبله گاه مسجد، واقع است. ۱۶ - مشتبه شدن جامع براثا با مشهد العتیقهبرخی به اشتباه جامع براثا را با یکی دیگر از مشاهد شیعیان به نام مشهدالعتیقه یا مشهدالمنطق واقع در جنوب شرقی شهر منصور میان کاظمین و جعیفر کنونی یکی گرفته اند. به نوشته مصطفی جواد و احمد سوسه [۲۱]
مصطفی جواد و احمد سوسه، دلیل خارطة بغداد المفصل فی خطط بغداد قدیما و حدیثا، ج۱، ص۸۵، (بغداد) ۱۹۵۸.
شاید علت آن باشد که پس از ویرانی جامع براثا و محو آثار آن، عده‌ای نام آن را به مشهدالعتیقه واقع در شرق براثا داده اند.
شاید مسجد علی بن ابیطالب در مشهدالمنطق یا مشهدالعتیقه که بغدادی در مراصد الاطلاع [۲۲]
عبدالمومن بن عبدالحق بغدادی، مراصد الاطلاع، ج۲، مراصد الاطلاع، ص۷۵۷، چاپ محمد بجاوی، بیروت ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴.
نیز از آن یاد کرده است، به همین جهت ساخته شده باشد.
۱۷ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۶/۱۹۶۶. (۲) ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۳) ابن حوقل، کتاب صورة الارض، چاپ کرامرس، لیدن ۱۹۶۷. (۴) علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، تهران ۱۲۹۴. (۵) محمدصالح بن محمد برغانی، موسوعة البرغانی فی فقه الشیعه، تهران ۱۳۶۶ ش. (۶) عبدالمومن بن عبدالحق بغدادی، مراصد الاطلاع، چاپ محمد بجاوی، بیروت ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴. (۷) مصطفی جواد و احمد سوسه، دلیل خارطة بغداد المفصل فی خطط بغداد قدیما و حدیثا، (بغداد) ۱۹۵۸. (۸) احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، مدینه. (۹) فخرالدین بن محمد طریحی، مجمع البحرین، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، کتاب الوافی، قم ۱۴۰۴. (۱۰) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵. ۱۸ - پانویس
۱۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «براثا»، شماره۸۵۳. |