جمادیجُمادی، نام ماه های پنجم و ششم از ماه های جفتی در گاهشماری هجری قمری می باشد. فهرست مندرجات۲ - زمان آغاز و پایان ۳ - ماه اقترانی ۴ - طول هر ماه ۵ - مقیاس اندازه گیری ۶ - نحوه محاسبه ۷ - معنای لغوی ۷.۱ - نظر ابوریحان بیرونی ۷.۲ - نظر جولیوس ولهاوزن ۸ - تناقض ربیع و جمادی ۸.۱ - نظر نالینو ۹ - جابه جایی ماه ها ۱۰ - وقایع جمادی ۱۰.۱ - شهادت حضرت فاطمه ۱۰.۲ - ولادت امیرالمؤمنین ۱۱ - فهرست‌منابع ۱۲ - پانویس ۱۳ - منبع ۱ - تعریف اصطلاحینام ماه پنجم را جُمادَی الاولی ، جمادی خمسه، جمادی اول، جمادی نخستین و در زیج‌ها و جدول‌ها گاه به صورت کوتاه آن، ج ۱، نوشته اند. نام ماه مقارن آن، در دوران پیش از اسلام در عربستان ، حَنْتَمْ، حَنِین [۱]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۶۱، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
یا حِنّین [۲]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۲۸.
[۳]
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، ج۱، ص۲۲۸ـ۲۲۹، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
بوده است و طول آن را سی روز در نظر می‌گرفته اند.ماه ششم را نیز جُمادی الاخِرَة ، جمادی سته، جمادی آخر، جمادی ثانی، جُمادَی الثانیة و جمادی دیگر نامیده‌اند و در زیج‌ها و جدول‌ها گاه به صورت کوتاه شده ج۲ ذکر شده است. نام این ماه اخیر، پیش از اسلام زَبّاء، ربّی، رنّی [۴]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۶۱، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
[۵]
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، ج۱، ص۲۲۷ـ ۲۲۸ پانویس ۵، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۶]
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، ج۱، ص۲۲۹، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
و طول آن ۲۹ روز بوده است.۲ - زمان آغاز و پایاندر گاهشماری شرعی اسلامی، آغاز هریک از ماه های جمادی، همانند دیگر ماه های قمری ، از لحظه رؤیت ماه نو ( هلال ) پس از غروب خورشید ، در نخستین شبی که پس از مُحاق ، ماه رؤیت می‌شود، آغاز می‌گردد و طول هر ماه را از آن لحظه تا رؤیت هلال بعد حساب می‌کنند. شیوه تعیین طول ماه را به این روش، «هلالی» یا برحسب «رؤیت» نامیده اند. بنابراین، آغاز و پایان ماه به رؤیت هلال بستگی دارد، نه به محاسبه و تعیین طول ماه به روشی که منجمان آن را روش «حسابی» یا برحسب «امر اوسط» می نامند. [۷]
رضا عبداللهی، تاریخ تاریخ در ایران، ج۱، ص۴۶ـ۵۶، تهران ۱۳۶۶ ش.
۳ - ماه اقترانیفاصله بین دو رؤیت متوالی ماه، که منجمان به آن «ماه اقترانی» می‌گویند، به فاصله زمانی دو مقارنه متوالی ماه و خورشید اطلاق می‌شود و متوسط طول آن برابر با ۵۸۸، ۵۳۰ ر۲۹ روز یا ۲۹ روز و ۱۲ ساعت و ۴۴ دقیقه و ۸ ر۲ ثانیه است و بنابراین، شامل عدد صحیحی از تعداد روزها نیست، در حالی که در امور روزمره، برای اندازه گیری زمان ، تنها شبانه روزهای کامل در یک ماه در نظر گرفته می‌شود. ۴ - طول هر ماهبه نوشته ابوریحان بیرونی ، [۸]
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، ج۱، ص، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
به سبب دشوار بودن محاسبه نصف روز در هر ماه، هر دو ماه جمعاً ۵۹ روز محاسبه می‌شود. از این رو در اندازه گیری زمان، طول ماه های قمری را ۳۰ روزه ( ماه تمام ) و ۲۹ روزه ( ماه ناقص ) در نظر می‌گیرند.در شیوه حسابی، جمادی الاولی همواره ۳۰ روزه و جمادی الآخره ۲۹ روزه به حساب می‌آید. در دو شیوه هلالی و حسابی ممکن است ماه قمری در یک روز واحد آغاز شود، اما در بازه زمانی چند ماه قمری پیاپی گاه یک تا دو روز با یکدیگر اختلاف پیدا کنند. با توجه به «تقویم های دائمی» که محمد تقی ریاحی (متوفی ۱۳۶۷ ش) [۹]
تقی ریاحی، شرح تقویم های مختلف و مسئله کبیسه های جلالی، ج۱، ص۱۱ـ۱۴، تهران ۱۳۳۵ ش.
منتشر کرده است و دیگر تقویم های دائمی که در کشور منتشر شده، [۱۰]
رضا عبداللهی، «معرفی دو تقویم دائمی جدید برای گاه شماری های هجری شمسی و هجری قمری»، ج۱، صـ۷۴۰، گوهر، سال ۱، ش ۸ (شهریور ۱۳۵۲).
[۱۱]
رضا عبداللهی، تحقیقی در زمینه گاه شماریهای هجری قمری و مسیحی (میلادی)، ج۱، ص۴۹ـ۵۷، تهران ۱۳۶۵ ش.
[۱۲]
رضا عبداللهی، تحقیقی در زمینه گاه شماریهای هجری قمری و مسیحی (میلادی)، ج۱، ص۹۹، تهران ۱۳۶۵ ش.
تفاوت ماه های هلالی و ماه های حسابی در سی سال گذشته اتفاق نیفتاده است.۵ - مقیاس اندازه گیریدر تقویم های رسمی سالانه، ممکن است جمادی الاولی و جمادی الآخره هر دو ۳۰ روزه یا ۲۹ روزه باشند و در سال بعد نیز به صورتی دیگر قرار بگیرند. در مواردی که آغاز ماه های قمری مستقیماً با رؤیت هلال یا سایر صور ماه، بدون کمک منجمان، مشخص می‌شود، ماه های قمری نمی‌توانند وسیله دقیقی برای اندازه گیری زمان باشند، زیرا نه تنها آغاز و پایان هر ماه مشخص نیست، بلکه تعیین دقیق تعداد روزهای بین دو تاریخ معین با فاصله چند ماه یا چند سال به دشواری امکان پذیر است. [۱۳]
رضا عبداللهی، تاریخ تاریخ در ایران، ج۱، ص۴۸، تهران ۱۳۶۶ ش.
توالی دو یا سه و حتی چهار ماه و در موارد بسیار نادر، پنج ماهِ ۳۰ روزه و سه ماه متوالی ۲۹ روزه [۱۴]
ریچارد اِی پارکر و والدو اچ دوبرستاین، گاهشناسی بابلی: ۶۲۶ BC-AD۷۵، ج۱، ص۲۵، پراویدنس، رود آیسلند ۱۹۵۶.
[۱۵]
اس لنگدن و جی کی فادرینگهام، ج۱، ص۲۳، یادداشت ۱، قرص ونوس Ammizaduga، لندن ۱۹۲۸.
[۱۶]
اس لنگدن و جی کی فادرینگهام، ج۱، ص۲۳، یادداشت ۲، قرص ونوس Ammizaduga، لندن ۱۹۲۸.
ــ که تعیین آن همواره مورد توجه قدما و متأخران بوده است [۱۷]
الغ بیگ، زیج الغ بیگ، ج۱، ص۲۹۶، چاپ سدیو، پاریس ۱۸۴۷.
[۱۸]
علی بن محمد قوشچی، فارسی هیئت، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۱۰۲، نسخة عکسی موجود درکتابخانه بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
[۱۹]
مظفربن محمدقاسم گنابادی، شرح بیست باب ملامظفر (در باره رسالة بیست باب در معرفت تقویم اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی)، چاپ سنگی ۱۲۷۶.
[۲۰]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۱۴۲، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
بر مشکلات این نوع گاهشماری می‌افزاید.۶ - نحوه محاسبهکاربرد ماه های «حسابی» یا برحسب «امر اوسط» به زمان های بسیار دور و اندکی پس از آن‌که بشر اندازه گیری زمان را به وسیله صور ماه آغاز کرد، باز می‌گردد [۲۱]
پی میر، گاهشناسی باستانی آسیای غربی و مصر، ج۱، ص۱، لیدن ۱۹۵۵.
[۲۲]
آرتور بری، تاریخچه کوتاه نجوم: از زمان های پیشین تا قرن نوزدهم، ج۱، ص۱۱، نیویورک، ۱۹۶۱.
[۲۳]
وی وی تسیبولسکی، تقویم کشورهای میانه شرقی: جداول تبدیل و یادداشت های توضیحی، ج۱، ص۱۳، مسکو ۱۹۷۹.
و به نوشته ابوریحان بیرونی، [۲۴]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۵۷، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
انسان‌ها از زمان طوفان نوح آغاز ماه را بر اساس محاسبه اعلام می‌کردند نه بر اساس رؤیت . او همچنین [۲۵]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۶۴ـ۶۵، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
با لحنی انتقادی از گروهی یاد کرده است که برای تعیین آغاز ماه قمری قائل به محاسبه اند.۷ - معنای لغویدرباره معنای لغوی دو ماه جُمادی ــ همانند دو ماه ربیع و ماه رمضان که به صراحت بر زمان خاصی در فصول چهارگانه سال شمسی دلالت دارند بحث های مفصّل و گاه گمراه کننده ای شده که برای رفع هرگونه اشتباه باید آن‌ها را با ارائه مآخذ و اسناد معتبر بررسی کرد. ۷.۱ - نظر ابوریحان بیرونیبسیاری از دانشمندان و نویسندگان و لغت شناسان ، از جمله ابوریحان بیرونی ، [۲۶]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۶۰، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
[۲۷]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۳۲۵، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
جمادی را از ریشه جمادا (جَمُدَ) به معنای انجماد ، سرمای سخت و یخ زدن می‌دانند.به نوشته بیرونی [۲۸]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۶۰، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
[۲۹]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۳۲۵، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
این ماه را از آن رو جمادی نامیده‌اند که آب در این ماه منجمد می‌شود.بسیاری از مورخان و منجمان و پژوهشگران، با نظر بیرونی موافق اند [۳۰]
مظفربن محمدقاسم گنابادی، شرح بیست باب ملامظفر (در باره رسالة بیست باب در معرفت تقویم اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی)، چاپ سنگی ۱۲۷۶.
[۳۱]
مارتین پرسون نیلسون، زمان اولیه حساب، ج۱، ص۲۳۸، لندن، سوئد ۱۹۲۰.
[۳۲]
دائرة المعارف دین و اخلاق، ویرایش جیمز هیستینگز، ذیل "Calendar introductory"، ادینبورگ: کلارک، ۱۹۸۰-۱۹۸۱ " تقویم (مقدماتی) " (توسط جی کی فادرینگهام).
[۳۳]
وی وی تسیبولسکی، تقویم کشورهای میانه شرقی: جداول تبدیل و یادداشت های توضیحی، ج۱، ص۱۴، مسکو ۱۹۷۹.
و گفته او را بسیاری از لغت شناسان نیز تأیید کرده اند. [۳۴]
ابن منظور، لسان العرب، ذیل «جَمُدَ».
[۳۵]
ادوارد ویلیام لین، واژگان عربی، ذیل «جمادی»، انگلیسی، ادینبورگ ۱۸۶۳-۱۸۹۳، بیروت ۱۹۸۰.
۷.۲ - نظر جولیوس ولهاوزنبه نوشته ولهاوزن، [۳۶]
جولیوس ولهاوزنجمع آوری باقی‌مانده های عرب بت پرستی و توضیح، ، ج۱، ص۹۷، یادداشت ۱، برلین ۱۸۹۷.
تعابیر شعرای عرب دوره جاهلی در باره جُمادی اینگونه بوده است:زمستان سرد، زمانی که ثروتمندان باید مردم فقیر را تغذیه کنند، شب های شیطانی جمادی که سگ‌ها عوعو نمی‌کنند و مارها خاموش‌اند و در سوراخ های خود باقی می‌مانند و مسافران مشتاقانه به دنبال آتش «دوستانه» می گردند. ۸ - تناقض ربیع و جمادیدر عین حال، قرار گرفتن دو ماه جمادی پس از ماه های ربیع _ که معنای لغوی آن‌ها مبتنی بر بهار و گرم شدن هواست _ سبب بروز بحث‌هایی در باره چگونگی ترتیب ماه های قمری شده است. در توضیح علت پدید آمدن چنین عقیده ای، باید گفت بر خلاف معنای ظاهری کلمه ربیع ، موضع ماه های ربیع، در دوره ای که کبیسه یا به اصطلاح نَسی ء اعمال می‌شده، دو ماه پاییزی بوده است. ابوریحان بیرونی [۳۷]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۶۰، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
[۳۸]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۳۲۵، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
دو ماه ربیع را ماه های پاییزی نوشته است. بسیاری دیگر از دانشمندان و محققان درباره موضع ربیع در پاییز با ابوریحان بیرونی موافق اند. [۳۹]
دائرة المعارف دین و اخلاق، ویرایش جیمز هیستینگز، ذیل "Calendar introductory"، ادینبورگ: کلارک، ۱۹۸۰-۱۹۸۱ " تقویم (مقدماتی) " (توسط جی کی فادرینگهام).
[۴۰]
مارتین پرسون نیلسون، زمان اولیه حساب، ج۱، ص۲۳۷، لندن، سوئد ۱۹۲۰.
[۴۱]
ابن منظور، لسان العرب، ذیل «رَبَعَ».
۸.۱ - نظر نالینونالینو، [۴۲]
کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی، ج۱، ص۱۲۹ـ ۱۳۰، ترجمه احمد آرام، تهران) ۱۳۴۹ ش (.
بر اساس موضع ماه های قمری در طول سال ، لفظ ربیع را بین ساکنان بخش های میانی جزیرة العرب و یمن به معنای اواخر پاییز دانسته است. بنابراین، شگفت نیست که بعد از فصل پاییز، زمستان سرد فرا رسد و دو ماه به طول انجامد و پس از ماه های رجب و شعبان ، در شبه جزیره عربستان هوا آن قدر گرم و ریگ های بیابان آنقدر گداخته شود که نام رمضان بر آن گذارند. [۴۳]
ابن منظور، لسان العرب، ذیل «رَمَضَ».
[۴۴]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۶۰، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
[۴۵]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۳۲۵، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
۹ - جابه جایی ماه هابا در نظر گرفتن شیوه برقراری کبیسه یا نسی ء پیش از ظهور اسلام و حرمت آن در مکه ، ماه های قمری، و از آن جمله دو ماه جمادی، حداقل به مدت یک ماه در فصول سال شمسی جابه جا می‌شده اند. این جابه جایی موجب شده که ماه های نیمه نخست سال، که دلالت بر فصول دارند، ماه های جفتی یا توأمان باشند که یکی از آن دو، در هر صورت، مقارن با فصل خاص خود است. ماه محرّم نیز تا پیش از ظهور اسلام صفرالاولی نامیده می‌شد. [۴۶]
کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی، ج۱، ص۱۳۲، پانویس ۶، ترجمه احمد آرام، تهران) ۱۳۴۹ ش (.
۱۰ - وقایع جمادیدر دو ماه جمادی هیچ‌یک از وقایعی که در میان منجمان و مورخان و استخراج کنندگان تقویم های سالانه به « ایام مشهوره تاریخ اسلام » مشهور بوده، مانند « ایام استفتاح »، « ایام معدودات »، « تَرْویه »، « عرفه » و « تَشْریق »، ذکر نشده است، [۴۷]
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، ج۱، ص۲۵۲ـ۲۵۳، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
اما بعضی از منجمان و نویسندگان تقویم، روز ولادت حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) و وقایعی را که در زمان آن حضرت اتفاق افتاده و همچنین روز ولادت و وفات هریک از ائمه و علمای دین را ایام مشهوره دانسته‌اند و آ ن ها را در تقویم‌ها ثبت می‌نمایند. [۴۸]
مظفربن محمدقاسم گنابادی، شرح بیست باب ملامظفر (در باره رسالة بیست باب در معرفت تقویم اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی)، باب ۱۵، چاپ سنگی ۱۲۷۶.
بر این اساس، وقایعی به این شرح در ماه های جمادی اتفاق افتاده است : ۱۰.۱ - شهادت حضرت فاطمهاز میان انبوه روایات و تاریخ‌هایی که برای شهادت حضرت فاطمه علیهاالسلام به ما رسیده، چهار روایت مبتنی است بر این‌که شهادت ایشان، هفتاد شب یا روز، [۴۹]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۱۵.
[۵۰]
مسعودی، تنبیه و الاشراف، ج۱، ص۲۸۷.
هفتاد و چند روز، [۵۱]
مسعودی، مروج الذهب (بیروت)، ج۳، ص۴۴.
۷۵ روز، [۵۲]
مجمل التواریخ و القصص، چاپ محمدتقی بهار، ج۱، ص۴۵۴، تهران: کلالة خاور، ۱۳۱۸ ش.
سه ماه یا نود روز [۵۳]
طبری، تاریخ طبری (لیدن)، ج۱، ص۱۸۶۹.
بعد از وفات پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) رخ داده است، که با اواسط جمادی الاولی و اوایل جمادی الآخره تطبیق می‌کند.اگر وفات پیامبر را، به عنوان نقطه عطف محاسبات، در روز دوشنبه [۵۴]
ابن هشام، السیرة النبویة، ج۴، ص۶۵۲ـ۶۵۳، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره.
[۵۵]
مسعودی، مروج الذهب (بیروت)، ج۳، ص.
بیست و هشتم صفر [۵۶]
امین، اعیان الشیعة، ج۱، ص۲۹۵.
یا روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول [۵۷]
محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره.
[۵۸]
مسعودی، مروج الذهب (بیروت)، ج۳، ص۴۴.
و شهادت حضرت فاطمه علیهاالسلام را نیز در روز سه شنبه [۵۹]
مسعودی، تنبیه و الاشراف، ج۱، ص۲۸۷.
[۶۰]
طبری، تاریخ طبری (لیدن)، ج۱، ص۱۸۶۹.
[۶۱]
خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۱، ص۴۳۶.
[۶۲]
امین، اعیان الشیعة، ج۱، ص۳۱۹.
بدانیم (بسیاری از مورخان، به رغم آن‌که در فاصله وفات پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) و حضرت فاطمه علیهاالسلام اختلاف دارند، [۶۳]
امین، اعیان الشیعة، ج۱، ص۳۱۹.
متفق‌اند که حضرت فاطمه علیهاالسلام در روز سه شنبه فوت کرده است)، با شمارش نود روز از تاریخ ۲۸ صفر، به روز سه شنبه دوم جمادی الاخره می‌رسیم و با در نظر گرفتن کلیه احتمالات درباره ماه های تمام و ناقص، این تاریخ بین روزهای اول تا سوم جمادی الاخره بر اساس محاسبه و همچنین به واسطه بسیاری از روایات، تأیید می‌شود.۱۰.۲ - ولادت امیرالمؤمنینابوریحان بیرونی [۶۴]
ابوریحان بیرونی، ساقطات الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۵۵، تهران ۱۹۶۹.
ولادت حضرت علی علیه‌السلام را در هشتم جمادی الاولی ضبط کرده است. شهادت حضرت فاطمه علیهاالسلام، که برخی آن را در سیزدهم جمادی الاولی گزارش کرده اند، با روز هفته آن واقعه تطبیق نمی‌کند.برخی ولادت حضرت علی بن حسین علیه‌السلام را در نیمه یا پانزدهم جمادی الاولی نوشته اند. ولادت حضرت فاطمه علیهاالسلام در بیستم جمادی الاخره، که ابوریحان بیرونی [۶۵]
ابوریحان بیرونی، ساقطات الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۵۵، تهران ۱۹۶۹.
گزارش کرده، نیز به تأیید بسیاری از مورخان رسیده است.۱۱ - فهرست‌منابع(۱) ابن منظور، لسان العرب. (۲) ابن هشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره. (۳) ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳. (۴) ابوریحان بیرونی، ساقطات الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، تهران ۱۹۶۹. (۵) ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۶) الغ بیگ، زیج الغ بیگ، چاپ سدیو، پاریس ۱۸۴۷. (۷) امین، اعیان الشیعة. (۸) خواندمیر، تاریخ حبیب السیر. (۹) تقی ریاحی، شرح تقویم های مختلف و مسئله کبیسه های جلالی، تهران ۱۳۳۵ ش. (۱۰) طبری، تاریخ طبری (لیدن). (۱۱) رضا عبداللهی، تاریخ تاریخ در ایران، تهران ۱۳۶۶ ش. (۱۲) رضا عبداللهی، تحقیقی در زمینه گاه شماریهای هجری قمری و مسیحی (میلادی)، تهران ۱۳۶۵ ش. (۱۳) رضا عبداللهی، «معرفی دو تقویم دائمی جدید برای گاه شماری های هجری شمسی و هجری قمری»، گوهر، سال ۱، ش ۸ (شهریور ۱۳۵۲). (۱۴) علی بن محمد قوشچی، فارسی هیئت، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۱۰۲، نسخة عکسی موجود درکتابخانه بنیاد دایرة المعارف اسلامی. (۱۵) مظفربن محمدقاسم گنابادی، شرح بیست باب ملامظفر (در باره رسالة بیست باب در معرفت تقویم اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی)، چاپ سنگی ۱۲۷۶. (۱۶) مجمل التواریخ و القصص، چاپ محمدتقی بهار، تهران: کلالة خاور، ۱۳۱۸ ش. (۱۷) مسعودی، تنبیه و الاشراف. (۱۸) مسعودی، مروج الذهب (بیروت). (۱۹) کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی، ترجمه احمد آرام، تهران) ۱۳۴۹ ش (. (۲۰) محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره. (۲۱) یعقوبی، تاریخ یعقوبی. (۲۲) آرتور بری، تاریخچه کوتاه نجوم: از زمان های پیشین تا قرن نوزدهم، نیویورک، ۱۹۶۱. (۲۳) دائرة المعارف دین و اخلاق، ویرایش جیمز هیستینگز، ادینبورگ: کلارک، ۱۹۸۰-۱۹۸۱ " تقویم (مقدماتی) " (توسط جی کی فادرینگهام). (۲۴) ادوارد ویلیام لین، واژگان عربی، انگلیسی، ادینبورگ ۱۸۶۳-۱۸۹۳، repr بیروت ۱۹۸۰. (۲۵) اس لنگدن و جی کی فادرینگهام، قرص ونوس از Ammizaduga، لندن ۱۹۲۸. (۲۶) پی میر، گاهشناسی باستانی آسیای غربی و مصر، لیدن ۱۹۵۵. (۲۷) مارتین پرسون نیلسون، زمان اولیه حساب، لندن، سوئد ۱۹۲۰. (۲۸) ریچارد اِی پارکر و والدو اچ دوبرستاین، گاهشناسی بابلی: ۶۲۶ BC-AD۷۵، پراویدنس، رود آیسلند ۱۹۵۶. (۲۹) وی وی تسیبولسکی، تقویم کشورهای میانه شرقی: جداول تبدیل و یادداشت های توضیحی، مسکو ۱۹۷۹. (۳۰) جولیوس ولهاوزن، جمع آوری باقی‌مانده های عرب بت پرستی و توضیح، برلین ۱۸۹۷؛ ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جمادی»، شماره۴۸۰۹. |