شوشتر

شوشتر با مساحت ۲۴۳۶ کیلومتر مربع در شمال استان خوزستان کشور ایران، بین ۴۸ درجه و ۳۵ دقیقه تا ۴۹ درجه و ۱۲ دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ و ۳۱ درجه و ۳۶ دقیقه تا ۳۲ درجه و ۲۶ دقیقه فرض شمالی از خط استوا قرار گرفته‌است. جمعیت آن ۱۳۹ هزار نفر است (سرشماری سال ۱۳۹۵) و پنجاه و هفتمین شهر از نظر جمعیت در ایران است و در استان خوزستان پس از کلانشهر اهواز و شهرهای دزفول و آبادان چهارمین شهر بزرگ استان از لحاظ جمعیت محسوب می‌شود. موقعیت شوشتر در استان خوزستان مرکز و متمایل به شمال است. از لحاظ طبیعی دامنه‌های پایانی کوه‌های زاگرس، مرز شرقی این شهرستان و رود دز مرز غربی این شهرستان را تشکیل می‌دهد. میانگین ارتفاع شهرستان شوشتر از سطح دریا ۱۵۰ متر و ارتفاع نقطه مرکزی شهر شوشتر از سطح دریا ۶۵ متر است. کوه‌های مشرف به شوشتر فدلک نام دارند که پایان چین خوردگی‌های زاگرس در جلگه خوزستان هستند. فاصله شوشتر تا اهواز ۸۵ کیلومتر و تا تهران ۸۳۱ کیلومتر و تا خلیج فارس ۲۲۲ کیلومتر است.

تقسیمات کشوری

شوشتر تا سال ۸۳ دارای بخش‌های مرکزی و گتوند بود. با تبدیل بخش گتوند به شهرستان گتوند، هم‌اکنون شهرستان شوشتر دارای بخش‌های مرکزی به مرکزیت شوشتر و شعیبیه، به مرکزیت گوریه است. شوشتر از اطراف با شهرستان‌های اهواز، دزفول، گتوند، هفتکل، مسجد سلیمان، شوش و باوی هم‌مرز است.

محله‌ها

شهر شوشتر توسط شاخه‌های مختلف رودخانه کارون به سه منطقه بافت قدیم، بُلِیتی، و مناطق جدید شمال غربی شهر تقسیم شده‌است. منطقه بُلِیتی در شرق شاخه گرگر واقع شده‌است. مناطق جدید شمال غربی شهر در شمال شاخه شطیط واقع شده و شامل مناطقی چون شوشترنو، شاه نجف، فرهنگ شهر، مهرشهر و کوی نیرو می‌باشند. بافت قدیم که همچون جزیره‌ای در میان شاخه‌های گرگر، شطیط، داریون و رَقَت قرار دارد، در دوران گذشته به چهارده محله تقسیم می‌شده که در دوره‌ تقسیم‌بندی‌های حیدری نعمتی، محله‌های غربی به نام نعمت‌خانه یا موگِهی و محله‌های شرقی به نام حیدرخانه یا کهواز نامیده می‌شده‌اند.

رودخانه‌ها

شوشتر موقعیت ویژه‌ای در جلگه خوزستان دارد و رودخانه‌های بزرگ کارون و دز از این شهرستان عبور می‌کنند. رودخانه دز از غرب شوشتر عبور می‌کند و مرز شوشتر را با شوش می‌سازد. اما رودخانه کارون پس از عبور از کوه‌های زاگرس، و گذر از سد گتوند وارد دشت عقیلی شده و از تنگه‌ای بین کوه‌های فدلک و کوشکک می‌گذرد و به‌طور کامل در جلگه خوزستان جاری می‌شود. این رودخانه پس از عبور از این تنگه با تخته سنگ بزرگی که شوشتر بر آن بنا شده برخورد می‌کند و توسط بند میزان به دوشاخه گرگر و شطیط تقسیم می‌شود. شاخه گرگر- یا دودانگه یا مسرقان- کانالی است که دست کند انسان است و تاریخ کندن آن مشخص نیست اما متون تاریخی نشان می‌دهد که این رودخانه ابتدا به رود دیگری در رامهرمز ملحق می‌شده و به خلیج فارس می‌ریخته و در دوران کوروش هخامنشی آن را در منطقه بندقیر توسط سدی به رودخانه کارون بازمی‌گردانند. شاخه شطیط یا چهاردانگه نیز که از سد معروف شادروان شاپوری عبور می‌کند در بالادست سد شادروان شاخه‌ای از آن جدا می‌شود که داریون -داریوش یا دارا- نام دارد. این سه شاخه رودخانه کارون شوشتر را همچون جزیره‌ای محصور نموده و در طول تاریخ دشتی وسیع به نام میاناب را آبیاری کرده‌اند. در نهایت هرسه شاخه -شطیط، گرگر و داریون- در منطقه بندقیر در جنوب شهرستان شوشتر به یکدیگر ملحق می‌شوند و در همان‌جا رود دز نیز به کارون ملحق شده و کارون بزرگ را می‌سازند و آب در این رودخانه به‌طرف اهواز حرکت می‌کند.

آب رودخانه کارون پیش از ورود به شهر شوشتر به دو شاخه تقسیم می‌شود: شاخه «گرگر» کارون که در زمان هخامنشیان تا ساسانیان ساخته شده و چند میراث جهانی تاریخی در مسیر آن ساخته شده است و شاخه دیگر «چهاردانگه» است که شاخه اصلی و طبیعی کارون بوده از غرب به سوی جنوب شوشتر جریان دارد. این دو رودخانه در محلی به نام «بند قیر» در جنوب شوشتر مجدداً به هم پیوند می‌خورند. بسیاری از تأسیسات آبی باستانی همچون: آسیابها، کانال‌ها، پل بندها، و آبشارها در مسیر شاخه‌های گرگر و شطیط ساخته شده‌اند. این آثار در سال ۲۰۰۹ به صورت یکجا با عنوان سیستم آب تاریخی شوشتر به عنوان دهمین اثر ایران به ثبت میراث جهانی یونسکو رسیده‌اند.

منابع و معادن

شوشتر علاوه بر خاک آبرفتی دامنه زاگرس که بسیار حاصلخیز است دارای معادن گچ، آهک، سنگ ساختمانی، شن و ماسه است. جنگل‌های بزرگی به صورت بیشه نیز در میان شاخه‌های مختلف رودخانه کارون وجود دارند. بر اساس آمار در سال ۷۴ جنگل‌ها و مراتع شوشتر ۱۷۵هزار هکتار بوده‌است.

آب و هوا

شوشتر دارای زمستان و پاییزی مدیترانه‌ای بوده و زیست‌بوم سرسبز آن از پایان زمستان تا آغازه‌های بهار بسیار دلپذیر است. این شهر با زیست‌بوم زیبای جلگه‌ای-کوهپایه‌ای و کوهستانی خود در سراسر سال و به ویژه در روزهای نوروز پذیرای شمار بسیاری از گردشگران است. گرم‌ترین و سردترین ماه‌های سال این شهر به ترتیب تیر و دی می‌باشند. میانگین دمای سالیانه ۲۷٫۲ درجه سانتیگراد است. متوسط بارندگی سالیانه در شوشتر ۳۲۲ میلی‌متر محاسبه شده‌است.

بنا به گفته تاریخ نویسان از جمله حمزه اصفهانی، شوشتر به معنی خوبتر است؛ و چون شهر شوش رو به ویرانی می‌رفت، در شش فرسنگی بنا شد که خوش آب و هوا تر و حاصلخیزتر از شوش بود و آن را شوشتر یعنی از شوش بهتر نامیدند.

مستوفی در نزهت‌القلوب می‌نویسد: برخی اصل واژه شوشتر را «ششدر» احتمال دادند. آن بدین دلیل بوده که این شهر دارای شش دروازه بوده که عبارت‌اند از:

• دروازه ماپاریان
• دروازه دسبول
• دروازه آدینه
• دروازه لشکر
• دروازه مقام علی
• دروازه گرگر

بعضی دیگر آن را «شه‌شاتر» یعنی شهر شاه لقب داده‌اند. برخی از تاریخدانان بر این باورند که نام شوشتر از واژه شوشا یا سوسا یعنی مطبوع و دلپسند مأخوذ گردیده‌است.

در پایگاه میراث فرهنگی شوشتر وجه تسمیه‌های دیگری برای شوشتر آمده‌است:

1. شوش به معنای کنارستان، و شوشتر به معنای آن سوی کنارستان
2. زن یزدگرد، شوشین‌دخت نام داشت، که دو شهر شوشتر و شوش را بنا نهاد
3. شوشتر از واژهٔ «شوشدر» گرفته شده، به معنای دروازهٔ شوش
4. برخی پیوند واژهٔ شوشتر را با «تیشتر» (الاههٔ باران، ایزدبانوی آب‌آفرین) می‌دانند

شوشتر از زمان ساسانیان تا ابتدای پهلوی در اغلب دوره‌های تاریخی مرکز استان خوزستان بوده‌است. در سال ۱۳۰۳ خورشیدی به دستور رضاشاه پهلوی، مرکز استان خوزستان (استان ششم) از شوشتر به ناصری (اهواز) منتقل گردید. اداره معارف آخرین اداره دولتی خوزستان بود که در سال ۱۳۰۳ از شوشتر به اهواز منتقل شد.

از دلایل افول اقتصادی شوشتر و انتقال حاکم‌نشین خوزستان از شوشتر به بندرناصری (اهواز) به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:

• کوچ برخی خاندانهای معتبر و اصیل شوشتر در جریان فتنه‌های دوره قاجار
• همه‌گیری گسترده بیماریهای واگیردار همانند وبا، طاعون و... در اواخر دوره قاجار و کاهش قابل توجه جمعیت شهر
• گریز ثروتمندان و دولتمندان شوشتر به سایر شهرهای ایران و هندوستان (از جمله حیدرآباد، کلکته، بمبئی و...) و بصره و کربلا و نجف به دلیل فشارهای مالیاتی حاکمان منصوب قاجاریه
• توسعه بیشتر بندر ناصری (اهواز) و رونق گرفتن این شهر به دلیل امتیاز کشتیرانی به انگلستان، که موجب شد تا کمپانی لنچ دفاتر خود را در شهر ناصری (اهواز) دائر کند.
• امتیاز نفت و توسعه شهرهای نفتی مانند اهواز، آبادان، مسجدسلیمان و ... نیز باعث افول اقتصاد شوشتر گردید؛ زیرا بسیاری از فعالان اقتصادی شوشتر جذب شرکت نفت ایران-انگلستان شدند.
• حذف شهر شوشتر از مسیر خط راه آهن (تهران- اهواز-خرمشهر) به دلیل مخالفت روحانیت و مهجور ماندن از ترانزیت اصلی کشور

پس از افول اقتصادی شوشتر، آخرین ضربه به این شهر، انتقال حاکم‌نشین خوزستان از شوشتر به بندر ناصری(اهواز) در ابتدای حکومت پهلوی بود.

آثار باستانی زیر در نشست سالانه کمیته میراث جهانی یونسکو در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹ (۵ تیرماه ۱۳۸۸) در شهر سویل اسپانیا، با احراز معیارهای ۱، ۲ و ۵ با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر به صورت یکجا به عنوان دهمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسیده‌اند

• بند میزان
• برج کلاه فرنگی
• رودخانه دست کند گرگر
• پل بند گرگر
• مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی
• بند برج عیار و نیایشگاه صابئین
• بند ماهی بازان شوشتر (بند خداآفرین)
• قلعه سلاسل
• نهر داریون
• پل بند شادروان
• بند خاک
• پل بند لشکر و پل شاه علی
• بند شرابدار

ایستگاه راه‌آهن شوشتر و خط راه‌آهن شوشتر-هفت تپه به طول۶۰کیلومتر در تاریخ پنجم خرداد ماه ۱۳۹۲ با حضور وزیر راه و شهرسازی و جمعی از مسولان استانی به دست نماینده ولی فقیه در خوزستان افتتاح شد. راه‌آهن شوشتر روزانه در مسیرهای مشهد و تهران جابجایی دارد.

پیشینه تاریخی شوشتر را باید از دو منظر دید. تاریخچه سکونت در منطقه شوشتر و تاریخچه شهر شوشتر.

پروفسور گیرشمن باستان‌شناس نامدار فرانسوی، غار پبده در شمال شرقی شهر شوشتر را نخستین سکونتگاه انسانی در ایران می‌داند و قدمت سکونت در شوشتر را به ده هزار سال تخمین می‌زند. عیلام‌شناس معروف والترهینس در کتاب دنیای گمشده عیلام، احتمال داده‌است شوشتر امروز همان آدامدن عیلامی باشد؛ و ظاهراً هیدالو در جایگاه کنونی این شهر قرار داشته‌است (گیرشمن-ایران از آغاز تا اسلام)، که بعدها رو به ویرانی رفته و سپس به وسیله پادشاهان هخامنشی تجدید بنا گردیده‌است. نیز احتمال داده‌اند محل قدیمی تر و عیلامی شهر در جایگاهی که هم‌اکنون دستوا نام دارد بوده باشد (محلات جنوبی شهر). باستان شناسان در سال ۸۳ با کاوش تل ابوچیزان شوشتر، به آثاری برخوردند که ردپای حکومت‌های اولیه شوش را در هفت هزار سال پیش در شوشتر نشان داد. در متون تاریخی غرب (روم و یونان باستان) شوشتر را با Šurkutir می‌شناسند. همچنین در جهان عرب شوشتر را با نام «تستر» می‌شناسند. در بسیاری از اشعار کهن فارسی از پارچه‌های دیبای شوشتر، پرند شوشتر و بهار شوشتر یاد شده‌است. همچنین شاهنامه فردوسی ماجرای ساختن سد شادروان شوشتر را در زمان شاپور اول ساسانی نقل می‌کند.

تاریخچه شهرنشینی

ابن مقنع گوید: «اول شهری که پس از توفان نوح بنا نهادند، شوش و شوشتر بود.» برخی مورخان گفته‌اند شوشتر را هوشنگ پیشدادی بنا نهاد، هنگامی که وی از شوش به تفرج خارج گشت و به دشتی خوش آب و هوا با رودخانه‌ای پرآب و جنگل‌های پردرخت رسید و به آن منطقه صفت افضل بر شوش نسبت داد: «شوش تر»، یعنی از شوش بهتر و دستور داد شهری به‌غایت زیبا و عظیم بنا کنند. در روزگاری که رسم زندگی بر کوچ نشینی بوده سنگ بنای شهری را بنا نهاده‌اند که پس از طی هزاره‌ها تا امروز آباد است. بسیاری از شهرها، با پیشرفت یک روستا به شهر تبدیل شده‌اند، اما سنگ بنای شوشتر از ابتدا شهر بوده‌است.

پیش از اسلام

متون تاریخی بسیاری از وجود قلعه سلاسل و نهر دارا یا داریوش شوشتر حکایت می‌کنند که این آبادی شوشتر را در دوران هخامنشی اثبات می‌کند. از دوران اشکانیان نیز باستان شناسان اشیا و سفال‌های بسیاری در محدوده شهر شوشتر کشف کرده‌اند. اما شوشتر در زمان ساسانیان از شهرهای مهم ایران بوده و توجه حکومت را بسیار به خود معطوف کرده‌است به گونه‌ای که والرین امپراتور روم (معروف به قیصر روم) را که شاپور اول ساسانی اسیر کرده بود به‌آبادی و عمران شوشتر می‌گمارد و بنا یا تجدید بنای سد شادروان را به وی می‌سپارد. در دوران ساسانیان تأسیسات آبی عظیم و پیچیده‌ای در شوشتر ساخته شده‌است که اکنون از مجموعه آن‌ها به‌عنوان بزرگ‌ترین موزه آبی دنیا یاد می‌کنند. سدها، پلها، آسیاب‌ها و کانال‌های بسیاری از آن دوران در شوشتر به یادگار مانده‌است.

پس از حمله مسلمانان

در سال ۱۷ هجری در جنگ شوشتر مسلمانان پس از محاصره طولانی موفق به فتح شوشتر می‌شوند. فرمانده لشکر ایرانیان، هرمزان و لشکر مسلمانان ابوموسی اشعری بود. در این جنگ براء بن‌مالک از صحابه پیامبر کشته شد. که در کنار قلعه سلاسل مدفون است و آرامگاهش اولین بقعه اسلامی در ایران است. هرمزان نیز به دست مسلمانان اسیر گشت. در دوران اسلامی شوشتر از نظر علمی، فرهنگی و معارف اسلامی به مرحله‌ای رسید که همواره مورد توجه بود و در تمام دوران اسلامی مرکز حکومتی خوزستان بوده‌است. در آن دوران‌های پر از کشمکش، در شورش‌هایی که علیه خلفای اموی و عباسی صورت می‌گرفت تا حمله مغولان خوزستان از موقعیت استراتژیکی برخوردار بود و فتح شوشتر بمنزله تسخیر خوزستان بود.

دوره صفویان تا زندیان

در دوره صفویه شخصی به نام واخشتوخان از طرف دربار به حکمرانی شوشتر گماشته شد. این شخص در شوشتر دست به عمران و آبادی زد به‌طوری‌که طبق نوشته تذکره شوشتر: «در آن زمان مردم شوشتر در وقت بسیار خوش بوده و روزگار به فراغت می گذرانیدند.» از جمله موارد مهم در این دوران می‌توان به حمله سید محمد معروف به مشعشع در اواخر قرن نهم اشاره کرد. وی با ادعای مهدویت و با عنوان امام دوازدهم، اعراب ناحیه هویزه را پیرو خود گردانید و به شوشتر و دزفول و بهبهان قشون کشی نمود. تا اینکه شاه اسماعیل قشونی را به خوزستان روانه کرد و دوباره زمام امور را به دست گرفت. چندی بعد با مرگ شاه اسماعیل و جانشینی شاه طهماسب خردسال ناامنی‌های دوره‌ای ادامه یافت تا اینکه در زمان شاه عباس مجدداً دولت مرکزی توانست امنیت را برقرار کند.

در زمان نادرشاه افشار بعلت شورشی که در این شهر بر علیه حکومت مرکزی صورت گرفت نادرشاه به شوشتر لشکر کشید. و پس از فتح دستور به بازسازی بند میزان داد. پس از ورود نادر به شوشتر، جمعی از افشارها در روستاهای اطراف شوشتر از جمله بلیتی و درخزینه سکنی گزیدند.

در زمان کریم خان زند و پس از مرگ وی اختلاف‌های نعمتی‌ها و حیدری‌ها در شهر رخ می‌داد، از این رو گاهی اداره شهر به خانواده مرعشی که خانواده معروف و محترمی بودند سپرده می‌شد. در این دوران مجدداً تعمیر بند میزان انجام شده و آب به نهر داریون وارد شد. کتاب فائق البیان که به قلم یکی از سادات جزایری نوشته شده، داستان ساخت آن بند را شرح می‌دهد و از فراوانی کشت و سبزی و ارزانی میوه و شادی مردم سخن می‌گوید.

دوره قاجار

از وقایع مهم دوران قاجار می‌توان به همه‌گیری بزرگ طاعون در خوزستان و شوشتر در سال ۱۲۴۷ هجری قمری اشاره کرد که نیمی یا بیش از نیمی از مردم شوشتر از گزند آن در امان نماندند. از دیگر موارد مهم کشف نفت در نزدیکی شوشتر در محلی به نام قیلارستان (دره خرسان) در سال ۱۳۰۹ قمری (۱۹۰۱ میلادی) بود. تا قبل از این تاریخ، چشمه‌های طبیعی نفت در این مکان وجود داشت که با استفاده از آن توسط یکی از خانواده‌های قدیمی شوشتر که به سادات قیری مشهور بودند قیراستحصال می‌شد. انگلیسی‌ها علاوه بر پرداخت مبلغی به مظفرالدین شاه، طی قراردادی موسوم به قیری-دارسی که بین نمایندگان خاندان قیری و ویلیام دارسی منعقد شد و توسط روحانیون شوشتر و کنسولگری انگلیس نیز امضا شد، امتیاز استحصال قیر و نفت را بر عهده گرفتند. (بعدها در محل کشف نفت، به تدریج شهر مسجدسلیمان بنا شد) دراواخر دوره قاجار، با وجودی که شوشتر همچنان مرکز خوزستان بود و حکمران ایالت از تهران فرستاده می‌شد، به دلیل اعمال نفوذ شیخ خزعل بعضی از حکمرانان ناچار به ترک شهر می‌شدند. چنان‌که در سال ۱۳۴۱ هجری قمری ظهیرالملک حکمران خوزستان در شوشتر به این وضعیت دچار گردید. در تلگرام‌های تندی که بین رئیس الوزرا (رضاخان) و شیخ خزعل رد و بدل شد، خزعل نوشت: «من به هیچ روی شما را رئیس شورای وزیران نمی‌شناسم. شما غاصب هستید و بی هیچ دلیلی پادشاه قانونی و مشروطه خواه را از کشور رانده‌اید» رضاشاه قشونی را به شوشتر روانه کرد. در شوشتر با ورود قشون دولتی (پنجم جمادی الاول ۱۳۴۲ ه‍.ق – آذر ۱۳۰۳ ه‍.ش) نیروهایی به تحریک شیخ خزعل اقدام به تیراندازی به قلعه سلاسل کردند اما پس از یک ساعت با شنیدن صدای توپ قشون دولتی پا به فرار گذاشته و نیروهای دولتی به سادگی بر اوضاع مسلط شدند. پس از این رویداد، جشنی با حضور اهالی شوشتر و احمد کسروی رئیس عدلیه خوزستان مستقر در شوشتر برگزار شد. پس از چندی رضاخان شخصاً به شوشتر سفر کرد و مردم با بستن طاق نصرت از امامزاده عبدالله تا قلعه سلاسل از وی استقبال کردند. این رویدادها پایانی بود بر چند دهه ناامنی در شوشتر.

دوره پهلوی

در ابتدای دوره پهلوی با احداث راه‌آهن و مخالفت روحانیت با عبور آن از شوشتر و بی رونق گشتن کشتیرانی در کارون شمالی، شوشتر موقعیت بندری خود را از دست داد و متعاقب رکود اقتصادی در شوشتر، مرکزیت ایالت خوزستان به بندر ناصری (اهواز امروزی) منتقل شد. (منبع شامل دلایل انتقال مرکزیت ایالت نمی‌شود) در دهه ۱۳۵۰ خورشیدی، به فرمان محمدرضا شاه پهلوی، شرکت کشت و صنعت کارون، با عنوان بزرگ‌ترین کارخانه تولید قند و شکر خاورمیانه، آغاز به کار کرد.

یکی از سیاحان معروفی که از شوشتر دستکم دو بار بازدید کرده‌است ابن بطوطه است او از دیدنی‌های شوشتر شگفت زده شده و علمای آنجا را جزو بزرگترین دانشمندان نامیده‌است. ابن بطوطه در سفرنامه ابن بطوطه همانند ابن خلدون از فرهنگ و شهریگری سرزمین فارس یا ایران با عظمت یاد کرده و حتی در تبریز و شوشتر دانشمندانی را ملاقات نموده که بر تمام دانش‌ها چیره بوده‌اند او همچنین اشاره می‌کند که در شیراز زنان اجتماعات داشتند و در امور اجتماع همکاری داشتند.

از شهر شوشتر چندین بار در شاهنامه فردوسی یاد شده‌است. زمانی که شاپور اول به برانوش دستور ساخت پل شادروان را بر رودخانه کارون می‌دهد.

همچنین

زبان مردم شوشتر گویش شوشتری از گویش‌های زبان فارسی است. گویش بختیاری و زبان عربی نیز در میان اقوام مربوطه به کار می‌رود.

مراکز درمانی

• بیمارستان خاتم‌الانبیا شوشتر
• بیمارستان الهادی شوشتر
• بیمارستان شهدا شوشتر

مراکز اقامتی

• هتل جهانگردی شوشتر
• هتل سنتی شوشتر (خانه سرابی)
• هتل سنتی عمارت افضل
• هتل سنتی خانه طبیب
• هتل سنتی عمارت پدری
• هتل فرهنگیان
• مهمانپذیر شوشتر
• هتل گرگر (هتل و مهمانسرای دانشگاه آزاد اسلامی)
• هتل سنتی سی‌سرا

سینماها

• سینما مهر و ماه
• سینما آبشار

موزه‌ها و نمایشگاه‌ها

• موزه و رستوران مستوفی
• موزه-کافه تارمه
• نمایشگاه صنایع دستی سرای افضل
• نگارخانه شوادون
• موزه سنگ قلعه سلاسل

ترابری

• ایستگاه راه‌آهن شوشتر
• پایانه مسافری شوشتر
• تاکسیرانی شهرداری شوشتر

ورزشگاه‌ها

• ورزشگاه تختی

مناطق

• بافت کهن
• فرهنگ شهر
• کوی دلدل
• کوی بلیتی
• شاه زید
• کوی نیرو
• شهرک شوشترنو

پارک‌ها

• شهربازی و پارک بعثت
• پارک داریون
• پارک هرمزان
• پارک سیکا
• پارک شهید خدری
• پارک شهید مطهری
• پارک ساحلی شهید همت پور

مراکز آموزش عالی

• دانشکده هنر شوشتر (زیر مجموعه دانشگاه شهید چمران اهواز)
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد جامع شوشتر (دارای دو زیرمجموعه به نام واحد شوش و واحد گتوند)
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد سما شوشتر
• دانشکده علوم قضایی
• دانشکده علوم پزشکی شوشتر
• دانشگاه پیام نور واحد شوشتر
• مرکز آموزش علمی و کاربردی آذین شوشتر

اغلب شهرها تنها بر روی یک یا دو دستگاه از موسیقی ایران ردیف محلی دارند، یعنی آواز محلی را موافق یک یا دو دستگاه می‌خوانند، اما در شوشتر موافق همه دستگاه‌ها آهنگ محلی وجود دارد. اغلب باغبانها، بافنده‌ها، معمارها و بیشتر مردم در شوشتر، موسیقی را خوب می‌دانند و محلی خوب می‌خوانند. خوانندگان برجسته موسیقی ایرانی با سبک سنتی مانند محمدرضا شجریان، سالار عقیلی، شهرام ناظری، علیرضا افتخاری و … در برخی از کارهایشان از گوشه شوشتری بهره برده‌اند. گوشه شوشتری یا مایه شوشتری در موسیقی ایرانی گوشه‌ای شناخته شده‌است. شوشتری گوشه‌ای است از دستگاه همایون. از همایون دو گوشه مشتق می‌شوند: یکی گوشه شوشتری و دیگری اصفهانی. علاوه بر گوشه شوشتری، شوشتر بر روی تمام دستگاه‌های موسیقی ایران آهنگ‌های محلی دارد و برای هر کدام از دستگاه‌های موسیقی ایران یک ردیف محلی در شوشتر اجرا می‌شود، موسیقی شوشتری یا ۲۴ مقوم شوشتری یکی از موسیقی‌های نواحی ایران است. برای نمونه ردیف دستگاه شور بدین قرار است: دشتی، درفیلی، نظامی، بختک یا کمری، غم‌انگیز، قره العین، نورالعین، دشتستانی، مکوندی و دشتی راستا. خود مایه شوشتری را، اگر شوشتریها بخوانند اصل آهنگ است، زیرا همان مایه شوشتری با اشعار محلی خوانده می‌شود و گیراتر است. بر هر دستگاه موسیقی ایران، شوشتر یک ردیف محلی موافق همان دستگاه را دارد، جز آذربایجان، به ویژه تبریز. گمان نمی‌رود در هیچ‌یک از شهرهای ایران روی دستگاه‌های موسیقی ایران این قدر ردیف محلی داشته باشند. در هر شهری تنها بر روی یک یا دو دستگاه از موسیقی ایران ردیف محلی دارند، یعنی آواز محلی را موافق یک یا دو دستگاه می‌خوانند، اما در شوشتر موافق همه دستگاه‌ها آهنگ محلی دارند. اغلب باغبانها، بافنده‌ها، معمارها و بیشتر مردم در شوشتر، موسیقی را خوب می‌دانند و محلی خوب می‌خوانند.

چند قطعهٔ شوشتری: بیا تا گل برافشانیم ساختهٔ حسین علیزاده و با آواز علیرضا افتخاری، کاست راز و نیاز باد صبا: ساختهٔ حسام السلطنه (در دیوان عارف به او هم نسبت داده شده) با شعری از ملک الشعرای بهار، با آواز محمدرضا شجریان به زندان: اثر معروف صبا، که با تنظیم استاد حسین دهلوی و ویلن ارسلان کامکار اجرا شده

شوشتر از در دوران پیش از اسلام تاکنون رونق فراوانی داشته و از دوران ساسانی تا ابتدای پهلوی در اغلب زمان‌ها مرکز ایالت خوزستان بوده‌است. از مهم‌ترین دیدنی‌های این شهر ۱۳ سازه آبی تاریخی می‌باشد که در سازمان جهانی یونسکو ثبت شده‌اند. به علاوه در این شهر تعداد زیادی بنای مذهبی و چند امامزاده از جمله آرامگاه امامزاده عبدالله (معبد آناهیتا) و نیز بنای تاریخی مسجد جامع شوشتر وجود دارد. به دلیل فراوانی آرامگاههای بزرگان مذهبی، شوشتر با نام «شهرِ چهل پیر» نیز شناخته می‌شود. طبیعت شوشتر بخصوص در اسفندماه و فصل بهار مورد توجه گردشگران است. بیش از نیمی از آثار ملی ثبت شده در استان خوزستان در شوشتر قرار دارد و طبق اعلام سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خوزستان، در چند سال اخیر شوشتر بیشترین جلب گردشگر را نسبت به سایر شهرهای این استان دارا بوده‌است.

معماری

شوشتر معماری و بافت شهری سنتی خاصی دارد. بافت سنتی معماری این شهر متراکم و فشرده‌است. کوچه‌های باریک و دیوارهای بلند و گذرگاه‌های تنگ همگی با گذر از «ساباط» ها یا سایه بان‌ها به میدانچه‌های اصلی شهر ختم می‌شوند. ساباط‌ها علاوه بر ایجاد فضاهای خنک در معابر، ارتباط دو منزل را در فواصل مختلف ایجاد کرده و علاوه بر پیوند معماری، زمینه‌ای را برای ارتباط و ساخت طبقات بیشتر فراهم می‌آورده‌است. گذرگاه‌های باریک با پیچ و شکستگی‌های مختلف علاوه بر آنکه راه‌حلی برای گریز از گرما و هدایت جریان باد به کوچه پس کوچه‌ها و دهلیز و خانه‌ها بوده‌اند، محلات مختلف شهر را به دروازه‌ها و مدخل‌های ورودی شهر مرتبط می‌ساخته‌اند.

بافت معماری یکدست و همگون با بهره‌گیری از مصالح بومی یعنی آجر و خلق نقش‌های زیبا و ابتکاری تحت عنوان «خوون چینی» و همچنین استفاده از کتیبه‌های سنگی حجاری شده توسط صنعتگران شوشتری بر سر در بناها، جلوه‌های خوشایندی را در معماری این منطقه ایجاد کرده‌است. به‌طور کلی، شکل و ترکیب شوشتر تابع تناسب زمین، موقعیت صخره‌ها و پستی و بلندی‌های خاک و جریان رودخانه هاست. به این ترتیب ارتباطی هنرمندانه با عناصر طبیعی را در جهت خلق فضاهای معماری که در شهرهای دیگر استان یافت نمی‌شود ایجاد کرده‌است.

در شوشتر از لحاظ به‌کارگیری از هنر سنگتراشی و آجر چینی در معماری بافت قدیم و همچنین در مجموعه آسیابهای آبی ابداعات ویژه‌ای دیده می‌شود. استاد حاج محمد تقی معمارباشی فرزند حاج حسین فرزند حاج ابوالقاسم فرزند حاج جعفر (معروف به حاج مخمل معمار) فرزند استاد حاج علی محمد معمارباشی است که همگی از استادان فن معماری در شوشتر هستند. وی از جمله بزرگان معماری استان خوزستان و شهر شوشتر محسوب می‌شود.

مکان‌های مذهبی

یکی از دیدنی‌های مذهبی این شهر، مسجد جامع شوشتر است که از کتیبه‌های آن چنین استنباط می‌شود که خلفای عباسی در زمان امام حسن عسگری به ساخت آن اقدام نموده و پس از آن تکمیل و ترمیم شده‌است. این مسجد با ۵۴ ستون در ایوان و طاقهای موسوم به رومی تأثیر فرهنگ دیرینه ایران و معماری محلی منطقه را با سقفها، گچبریها، کنده کاریها، و مناره‌ها و آجرکاری‌های پر نقش ملهم از فرهنگ اسلامی در قالبی ارزشمند و زیبا به منصه ظهور رسانده‌است. همچنین آرامگاه امامزاده عبدالله از نوادگان امام چهارم شیعیان در این شهر است. گفته می‌شود که سر وی در شوشتر و باقی اعضای بدن وی در دیگر نقاط دفن شده‌است.

• آرامگاه امامزاده عبدالله شوشتر
• مقام صاحب الزمان (عج) شوشتر
• مقام حضرت عباس شوشتر
• مرقد علامه شیخ شوشتری
• آرامگاه براءبن مالک انصاری
• آرامگاه سید محمد بازار شوشتر
• آرامگاه سید محمد ماهرو شوشتر
• آرامگاه سید محمد گلابی شوشتر
• آرامگاه شعیب نبی شوشتر
• مقام خضر نبی

صنایع دستی

صنایع دستی گوناگون به ویژه انواع صنایع بافندگی از دیرباز در شوشتر مرسوم و مشهور بوده‌است. دیبا و پرند شوشتری از مشهورترین بافته‌های صنعتگران شوشتری به‌شمار می‌روند. از مهم‌ترین صنایع دستی مرسوم در شوشتر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• پارچه بافی
• ابریشم بافی
• کپو بافی
• جاجیم بافی
• حجاری (سنگتراشی)
• معرق ساقه گندم
• فلز کاری
• طلاسازی و زرگری
• دیبابافی
• پرورش و ساخت قلم‌نی شوشتری

مکانهای دیدنی شوشتر

تاریخی:

• مجموعه آبشارهای شوشتر
• مسجد جامع شوشتر
• پل و سد شادروان شوشتر
• قلعه سلاسل
• بند میزان
• رودخانه دست کند گرگر
• دخمه‌های زرتشتی شوشتر
• کاروانسرای افضل
• چشمه سوزنگر
• توکمری
• تو عاشقون
• بافت قدیم شوشتر
• بند ماهی بازان شوشتر
• پل بند لشکر
• بند خاک
• بند برج عیار
• بند شرابدار
• پل‌های حاج خدایی باطنی و مستوفی، پل شاه علی
• باغ خان

دیدنی‌های دیگر

• بازار سنتی شوشتر
• پل کابلی شوشتر، اولین پل کابلی خاورمیانه و ایران
• پارک‌های ساحلی داریون، هرمزان، شهید همت پور، شهید مطهری (پارک کودک) و سیکا
• پارک طبیعت آبشار شوشتر، پارک جنگلی شوشتر
• باغ‌های شوشتر
• شهرک شوشترنو، برنده جایزه جهانی معماری آقاخان در سال ۲۰۰۰
• سواحل رودخانه کارون و شاخه‌های متعددش در شوشتر
• تپه‌های سرسبز و دیدنی جاده شوشتر-[عقیلی] در بهار
• بیشه زارهای موجود در جزایر و سواحل رودخانه‌های کارون و دز
• کوه فدلک
• روستاهای تک تکاب، گرآب و کوه زر
• برج کلاه فرنگی

نوروز

نوروز یا روز نو (rooz noo) جایگاه ویژه‌ای بین مردم شوشتر دارد. خانه تکانی، دید و بازدید، کاشت سبزه، پخت سمنو، پخت کلوچه سنتی شوشتری، عیدی دادن و به طبیعت رفتن از جمله آداب نوروز در شوشتر است. باقلاپلو با مرغ غذایی است که معمولا در روز نو پخته و میل می‌شده‌است.

شب چله

آیین‌های عروسی

آیین‌های محرم

مردم شوشتر آیین‌های محرم را به طور ویژه از یکم تا دهم محرم انجام می‌دهند و این آیین‌ها به تناوب تا پایان ماه صفر ادامه می‌یابد. این آیین‌ها شامل مواردی از قبیل سینه‌زنی و زنجیرزنی، عَلَمبازی،نخل گردانی، شبیه‌خوانی خیابانی، پخش نذری و روضه‌خوانی است. عَلَمبازی (علم گردانی) مراسمی است که همراه با دهل و سرنا انجام شده و همراه با مراسمی نظیر رقص علم از مهم‌ترین بخش‌های عزاداری است که به طور خاص در شوشتر و همچنین توسط شوشتریها در سایر شهرهای خوزستان انجام می‌شود. علم در شوشتر چوبی بلند و عمودی است که با پارچه‌های مشکی، سبز، سفید و بعضا چندرنگی پوشانده شده و با علم‌های عریض و صلیبی شکل کاملا متفاوت است. این مراسم به پیروی از عَلَمداری ابوالفضل عباس انجام می‌شود.

• مرتضی محیط نویسنده و پژوهش گر
• عبدالکریم بهنیا نویسنده و پدر علم قنات ایران
• فیروزه جزایری نویسنده چند کتاب پرفروش آمریکا و استاد دانشگاه مک مستر
• رضا خندان بازیگر سینما و تلویزیون
• عبدالمحمد برجسته استاد برجسته تار ایران
• سید محمد موسوی استاد برجسته نی ایران
• اسماعیل شوشتری وزیر پیشین دادگستری
• سیما ضرغامی مدیر شبکه‌های تلویزیونی در آمریکا
• محمد محمودیان شوشتری نویسنده و استاد علم هیدرولیک
• عبداللطیف موسوی شوشتری سفرنامه‌نویس دوره قاجار
• مهدی قمشی استاد آبیاری و زهکشی و هیدرولیک رسوب
• قاضی نورالله شوشتری (شهید ثالث)
• سهل شوشتری
• سید نورالله حسینی شوشتری
• شیخ جعفر شوشتری
• شیخ مرتضی انصاری شوشتری مرجع تقلید شیعیان
• محمدتقی شیخ شوشتری عالم برجسته علم رجال
• سید نورالدین امام شوشتری محقق و نویسنده
• سید محمدعلی امام شوشتری محقق و نویسنده
• شیخ مهدی شرف الدین شوشتری واعظ و مؤلف کتب دینی
• ابوالعلاء شوشتری شاعر سده ۴ هجری
• شباب شوشتری - شاعر
• سحابی استرآبادی شاعر عهد صفوی
• سید نعمت‌الله جزایری
• عباس نژادفتحی، پژوهشگر فرهنگی
• محمدباقر محب‌زاده، شاعر و منتقد اجتماعی
• سید محمدعلی موسوی جزایری نمایندهٔ خوزستان در مجلس خبرگان و رئیس حوزه علمیه اهواز
• سید محمد جعفر مروج (جزایری)
• وفائی شوشتری شاعر
• مسلم محمدی‌زاده والیبالیست و بهترین لیبروی جهان در سال ۲۰۰۳

• تذکره شوشتر (سید عبدالله جزایری)
• شوشتر یعنی خوبتر (اکرم مریدی)
• شوشتر در گذر تاریخ (محمد تقی‌زاده)
• تاریخ جغرافیایی خوزستان (سید محمد علی امام شوشتری)
• دیار شهریاران یا آثار و بناهای تاریخی خوزستان (احمد اقتداری)
• احمدیان محمد تاریخ شوشتر چاپ اول:اصفهان:۱۳۷۳
• نظام آبی تاریخی شوشتر، کنوانسیون میراث جهانی یونسکو، ۲۰۰۸

• شورای شهر شوشتر
• نقشه گردشگری شوشتر