زبان قره‌قالپاقی
قره‌قالپاقی (Qaraqalpaq tili) یک زبان ترک‌تبار است که قره‌قالپاق‌ها در قره‌قالپاقستان در شمال‌غربی ازبکستان بدان گفتگو می‌کنند. این زبان دارای دو گویش شمال شرقی و جنوب غربی است. قره‌قالپاقی از قزاقی و ازبکی تأثیر فراوانی پذیرفته‌است. قره‌قالپاقی به شاخه قبچاقی ترکی تعلق دارد و بنابراین به قزاقی بسیار نزدیک است و این دو دارای فهم متقابل نسبی هستند.
| قره‌قالپاقی | |
|---|---|
| Qaraqalpaq tili, Қарақалпақ тили, قاراقالپاق تیلی | |
| زبان بومی در | ازبکستان، قزاقستان، ترکمنستان |
| منطقه | قره‌قالپاقستان |
شمار گویشوران | ۵۸۳٬۴۱۰ (۲۰۱۰) |
ترکی
| |
| وضعیت رسمی | |
زبان رسمی در |  ازبکستان
|
| کدهای زبان | |
| ایزو ۲–۶۳۹ | kaa |
| ایزو ۳–۶۳۹ | kaa |
| گلاتولوگ | kara1467 |
گسترهٔ زبان قره‌قالپاقی به رنگ قرمز | |
دسته‌بندی
قره‌قالپاقی عضوی از شاخه قبچاقی خانواده زبان‌های ترکی و هم‌خانواده با تاتاری، قموقی، نوقایی و قزاقی است. به دلیل نزدیکی آن با ازبکی، بیشتر واژگان و دستور زبان آن تحت تأثیر ازبکی هستند. قره‌قالپاقی همانند بیشتر زبان‌های ترکی دارای هماهنگی واکه‌ای و زبانی پیوندی و بدون جنس دستوری است. ترتیب واژگان آن در جمله معمولاً به صورت نهاد-مفعول-فعل است.
پراکندگی جغرافیایی
قره‌قالپاقی بیشتر در جمهوری خودمختار قره‌قالپاقستان در کشور ازبکستان گفتگو می‌شود. حدود ۲٬۰۰۰ نفر در افغانستان و جمعیت‌های کوچکتری در روسیه، قزاقستان، ترکیه و سایر نقاط جهان نیز به قره‌قالپاقی سخن می‌گویند.
وضعیت رسمی
قره‌قالپاقی در جمهوری خودمختار قره‌قالپاقستان وضعیت رسمی دارد.
گویش‌ها
اتنولوگ دو گویش شمال شرقی و جنوب غربی را برای قره‌قالپاقی برمی‌شمرد. در گویش جنوب غربی تلفظ /چ/ برابر با /ش/ شمال شرقی است.
واج‌شناسی
همخوان‌ها
قره‌قالپاقی دارای ۲۱ همخوان بومی و ۴ همخوان غیربومی است که از آن‌ها در وام‌واژگان استفاده می‌کند. صداهای غیربومی در کمانک هستند.
| لبی | لثوی | کامی | نرم‌کامی | زبانکی | چاکنایی | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| خیشومی | m | n | ŋ | |||||||||
| انسدادی | p | b | t | d | k | ɡ | q | |||||
| انسایشی | (t͡s) | (t͡ʃ) | ||||||||||
| سایشی | (f) | (v) | s | z | ʃ | ʒ | x | ɣ | h | |||
| ر-گونه | r | |||||||||||
| ناسوده | l | j | w | |||||||||
واکه‌ها
| جلویی | پشتی | |||
|---|---|---|---|---|
| گسترده | گرد | گسترده | گرد | |
| بسته | i | y | ɯ | u |
| میانه | e | œ | o | |
| باز | æ | a | ||
واژگان
ضمایر
| مفرد | جمع | |
|---|---|---|
| اول شخص | men «من» | biz «ما» |
| دوم شخص | sen «تو» | siz «شما» |
| سوم شخص | ol «او» | olar «آن‌ها» |
اعداد
bir 1, eki ۲, úsh 3, tórt 4, bes 5, altı ۶, jeti 7, segiz 8, toǵıs 9, on 10, júz 100, mıń ۱۰۰۰
سامانه نوشتاری
قره‌قالپاقی تا سال ۱۹۲۸ به خط عربی و فارسی، از ۱۹۲۸ تا ۱۹۴۰ به خط لاتین (با حروف اضافی) و پس از آن تا ۱۹۹۱ و فروپاشی شوروی به سیریلیک نوشته می‌شد. در پی استقلال ازبکستان در سال ۱۹۹۱، تصمیم گرفته شد که خط سیریلیک رها شود و الفبای لاتین دوباره به کار گرفته شود. گرچه استفاده از الفبای لاتین در تاشکند بسیار گسترده‌است، این الفبا در قره‌قالپاقستان به‌طور کامل جا نیفتاده است.
الفباهای سیریلیک و لاتین با تلفظشان در IPA در زیر آورده شده‌اند. حروف سیریلیک بدون برابر لاتین با ستاره مشخص شده‌اند. آخرین تغییرات در الفبای قره‌قالپاقی در سال ۲۰۱۶ انجام شد که به جای حروف آپاستروف‌دار (')، حروف اکسان اگودار (´) معرفی شدند. در پی این تغییر الفبای قره‌قالپاقی با الفباهای ازبکی و قزاقی از این نظر همسو شد.
| سیریلیک | لاتین | تلفظ | سیریلیک | لاتین | تلفظ | سیریلیک | لاتین | تلفظ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Аа | Aa | /a/ | Ққ | /q/ | Фф | Ff | /f/ | |
| Әә | Áá | /æ/ | Лл | Ll | /l/ | Хх | Xx | /x/ |
| Бб | Bb | /b/ | Мм | Mm | /m/ | Ҳҳ | Hh | /h/ |
| Вв | Vv | /v/ | Нн | Nn | /n/ | Цц | Cc | /ts/ |
| Гг | Gg | /ɡ/ | Ңң | Ńń | /ŋ/ | Чч | CHch | /tʃ/ |
| Ғғ | Ǵǵ | /ɣ/ | Оо | Oo | /o/ | Шш | SHsh | /ʃ/ |
| Дд | Dd | /d/ | Өө | Óó | /œ/ | Щщ* | sh | /ʃ/ |
| Ее | Ee | /e/ | Пп | Pp | /p/ | Ъъ* | ||
| Ёё* | yo | /jo/ | Рр | Rr | /r/ | Ыы | Íı | /ɯ/ |
| Жж | Jj | /ʒ/ | Сс | Ss | /s/ | Ьь* | ||
| Зз | Zz | /z/ | Тт | Tt | /t/ | Ээ | Ee | /e/ |
| Ии | Ii | /i/ | Уу | Uu | /u/ | Юю* | yu | /ju/ |
| Йй | Yy | /j/ | Үү | Úú | /y/ | Яя | ya | /ja/ |
| Кк | Kk | /k/ | Ўў | Ww | /w/ | |||
تا پیش از ۲۰۰۹، C به صورت TS و I و I' به صورت I نقطه‌دار و بی‌نقطه نوشته می‌شدند.
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ قره‌قالپاقی at اتنولوگ (18th ed., 2015)
- ↑ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Kara-Kalpak". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
- ↑ "Karakalpak". Ethnologue. Retrieved 2016-03-12.
- ↑ "Латын жазыўына тийкарланған қарақалпақ әлипбеси". Каракалпакский государственный университет им. Бердаха (به قره‌قالپاقی). Archived from the original on 2017-12-24. Retrieved 2018-01-27.
- ↑ Karakalpak Cyrillic – (Old / New) Latin transliterator