شهرستان ابهر

مساحت این شهرستان بیش از ۳۳۶۲ کیلومتر مربع است این شهرستان از شمال به بخش طارم سفلی در استان قزوین، از شرق به شهرستان تاکستان، از جنوب به استان همدان و از غرب به شهرستان خدابنده محدود است. این شهرستان در ۴۹ درجه و ۲۵ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۳۵ دقیقه طول شرقی نصف النهار گرینویچ و ۳۶ درجه و ۴۵ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۵۰ دقیقه عرض شمالی خط استوا قرار گرفته‌است. از نظر بوم‌شناسی در انتهای کوه‌های زنجان جنوبی قرار گرفته‌است و دارای رودهای مهمی بنام ابهررود و خرارود. از عوامل اصلی انگیزهٔ ایجاد شهر ابهر، عوامل جغرافیایی بوده‌است. جریان رودخانه ابهر رود که باعث به وجود آمدن سرزمینهای آبرفتی و حاصلخیز نسبتاً وسیع اطراف آن شده، عامل رشد کشاوزی می‌باشد.

ابهر شهرخانه‌های سپید شهری میان قزوین و زنگان که مشهور به پایتخت فرهنگ و تمدن شمال غرب ایران است در ۵ کیلومتری شرق شهر همسایه خرم دره از نواحی جبل و اهلَ محَل ّآنرا «اَوهر» گویند؛ و یاقوت حموی گوید: بعضی ایرانیان به من گفتند که ابهر مرکّب است از آب و هر به معنی آسیا. و فاصله آن تا زنگان پانزده فرسنگ و تا قزوین دوازده فرسنگ است. و عدهٔ بسیاری از علما و فقهای مالکیه منسوب بدان شهر اند و آنان بر رأی مالک بن انس بودند و از آنان است: ابوبکر محمدبن عبداﷲبن محمدبن صالح بن عمربن حفص بن عمربن مصعب بن الزبیر مالکی فقیه که از ابن عروبهٔ حرانی و محمدبن عمر باغندی و محمدبن حسین اشنانی و عبداﷲبن زیدان کوفی و ابوبکربن ابی داود و دیگران روایت کند و او را تصانیفی است در مذهب مالک و مقدم اصحاب مالک است بزمان خویش؛ و هم یاقوت گوید: فتح ابهر در سال ۲۴ از هجرت به ایام عثمان بن عفان بود و در این وقت مغیرةبن شعبه والی کوفه بود و جریربن عبداﷲ بجلی حکومت همدان داشت و برأبن عازب ولایت ری داشت عثمان جیشی بمدد براء فرستاد و او بغزاء ابهر شد و حنظلةبن زید الخیل با او بود و او در پشت حصار منیع ابهر لشکرگاه کرد و گویند که این حصن را شاپور ذوالاکتاف کرده‌است چون براء بدانجا فرود آمد مردم حصار با وی بجنگ برخاستند و جنگ چندین روز بکشید سپس امان خواستند و براء آنان را به آن شروط که حذیقةبن الیمان به اهل نهاوند امان داده بود زنهار داد.

در نزهةالقلوب آمده‌است: در آنجا قلعه‌ای گلین است که دارای بن دارای کیانی ساخته و بر آن قلعه قلعه‌ای دیگربهاءالدین حیدر از نسل اتابک نوشتکین شیرگیر سلجوقی ساخت و به حیدریه موسوم گردید و باروی آن شهر ۵۵۰۰ گام است هوایش سرد است و آبش از رودخانه‌ای که بنام همان شهر موسوم است و از حدود سلطانیه برمی‌خیزد و در ولایت قزوین می‌ریزد و میوهٔ آنجا بسیار است و از میوه‌های آن امرود سختیان (منظور همان گلابی سنگی است) و آلوی ابوعلی نیکوست مردم آنجا متملق، سفیدچهر و شافعی مذهب اند و بر ظاهر آن مزار شیخ ابوبکر طاهران ابهری است ولایتش بیست و پنج پاره دیه است حقوق دیوانی شهرهاء ولایتش یک تومان و چهارهزار دینار است؛ و صاحب مرآت البلدان گوید: ابهر در شصت هزارزرعی غربی قزوین و چهل هزار ذرعی شرقی سلطانیه واقعاست و در ربع فرسنگی شهر قلعهٔ خرابه‌ای است موسوم به دارا و در بعض کتب نوشته‌اند خانه‌های ابهر از خانه‌های اغلب شهرها بهتر ساخته شده. باغات باصفا بسیار دارد ابهررود از وسط شهر عبور می‌کند از آثار قدیم مسجدی در ابهر باقی است. عرض شمالی ۳۶ درجه و ۲۰ دقیقه و طول شرقی ۴۵ درجه و ۴۲ دقیقه.

حداکثر رطوبت نسبی درشهر بالغ بر ۵/۹۴٪ وحداقل آن ۳/۲۳٪ مقدار متوسط بارندگی سالیانه ۳۰۰ میلیمتر است.

• بخش مرکزی شهرستان ابهر
  • دهستان ابهررود
  • دهستان قروه
  • دهستان حومه (ابهر)
  • دهستان درسجین
  • دهستان دولت‌آباد
  • دهستان صائین قلعه
• شهرها
  • ابهر (مرکز شهرستان)
  • صائین قلعه
  • هیدج

مسجد جامع ابهر [م ِ ع ِ اَ هََ] (اِخ) مسجد جامع ابهر. مؤلف مرآت البلدان آرد: این مسجد در سنهٔ ۸۸۸ هَ.ق. ساخته شده‌است، و دو در دارد: یکی طرف مشرق و دیگری طرف مغرب. صحن آن هشت ذرع، عرض و دوازده ذرع طول دارد و حوض عمیقی دارد که مخروبه است. مقصوره و ایوان سمت جنوب مسجد واقع و دو منار کاشی در دو گوشهٔ ایوان ساخته شده و دوشبستان آن در سمت مشرق و مغرب ایوان واقع شده‌است. تاریخ بنا و بانی اولی مسجد در سنگ مرمری نوشته شده ولی نام بانی و تاریخ بنا محو شده‌است. گویند یکی از امراء صفویه آن را تعمیر کرده و عبداﷲ میرزا پسر فتحعلی شاه نیز آن را تعمیر کرده‌است. این مسجد دو محلهٔ ابهر را از هم جدا می‌کند و خود آن در محلهٔ قدیم در مشرق قصبه واقع شده‌است. (از مرآت البلدان ج ۴ ص ۹۶).