ادبیات در ایران

کهن‌ترین بازماندهٔ ادبی ایران، بخش «گاتاها» ی اوستا است که به زبان ایرانی‌تبار اوستایی نوشته شده‌است. این زبان هنوز در آیین‌های پیروان مزدیسنا (زرتشتی‌ها) نگه داشته شده‌است.

فارسی، زبان ایرانی‌تباری که از گویش ایرانی گسترهٔ باستانی فارس (نیای گسترهٔ کنونی فارس) در جنوب‌غربی ایران سرچشمه می‌گیرد و کهن‌ترین نمونهٔ آن بر می‌گردد به سنگ‌نبشته‌های فارسی باستان در سده‌های ششم تا چهارم پیش از میلاد، زبان رسمی ایران و زبان مادری بزرگ‌ترین تبار کشور (فارس‌ها) است. فرهنگ ادبی فارسی، که دنباله‌ای است از فرهنگ ادبی فارسی میانه، رایج‌ترین فرهنگ ادبی کشور است. فرهنگ ادبی فارسی، بیرون از مرزهای ایران و به‌دست امپراتوری‌ها و گروه‌های فارسی‌زبان، به آسیای کوچک، آسیای میانه، و آسیای جنوبی نیز رسید، و زبان فارسی هنوز جایگاه گسترده‌ای در آسیای میانه (تاجیکستان و ازبکستان) و افغانستان دارد.

گسترش ادبیات عربی در ایران، پس از چیرگی عرب‌ها به ایران آغاز شد. زبان سامی عربی، که فرهنگ‌واژهٔ آن به زبان‌های ایران راه یافت و دبیرهٔ آن نیز جایگزین دبیره‌های پیشین ایران شد، کاربرد گسترده‌ای میان نویسندگان ایرانی سده‌های میانه داشت، زیرا زبان رایج در گسترهٔ فرمانروایی مسلمانان شد. نویسندگان ایرانی سده‌میانه‌ای، زبان عربی را به‌ویژه در زمینه‌های دانشورانه به کار بردند، که آغاز شکوفایی آن از خراسان بود. بخش بزرگی از تاریخ‌نگاری عرب‌زبان، مانند یادداشت‌های دانشمند سرشناس ایرانی طبری، به‌دست آن‌ها فراهم شد.

فرهنگ ادبی زبان ترک‌تبار ترکی آذربایجانی، شاخه‌ای از زبان‌های ترکی اغوز که از سده‌های پنجم تا دوازدهم میلادی پیرامون آذربایجان گسترش یافت و امروزه زبان مادری دومین تبار بزرگ ایران (آذربایجانی‌ها) است، به زمان چیرگی مغول‌ها به ایران در سدهٔ سیزدهم بر می‌گردد و المان‌های ترک‌تبار و ایرانی‌تبار را باهم در بر می‌گیرد. فرهنگ ادبی ترکی آذربایجانی، به‌ویژه در دوره‌های امپراتوری دودمان صفویان و دودمان قاجاریان که برخی از فرمانروایان آن‌ها خود سراینده بودند، گسترش یافت. همچنین، فرهنگ ادبی زبان ترکی جغتای، زبانی برجسته در گسترهٔ فرارود آسیای میانه که خود وام‌گرفته از زبان‌های ایرانی‌تبار (سغدی و فارسی) بود، به شیراز، اصفهان، و قزوین راه یافت. نویسندگان آذربایجان، هم به ترکی آذربایجانی و هم به فارسی نوشتند، گرچه چاپ به زبان آذربایجانی و دیگر زبان‌های ایران جز فارسی برای دوره‌ای در زمان رضا شاه پهلوی بازماند. چند نوشتار ادبی نیز به زبان آذری کهن، زبان ایرانی‌تبار آذربایجان پیش از گسترش ترکی آذربایجانی، به جای مانده‌است.

کردی، زبان ایرانی‌تبار سومین تبار بزرگ ایران (کردها)، یک فرهنگ ادبی گسترده به گویش‌های گوناگون خود در سراسر کردستان دارد. فرهنگ ادبی کردی، که نخستین نوشته‌های آن به سدهٔ شانزدهم و سرایندگان پیشگامی مانند ملای جزیری در گسترهٔ کردستان غربی در سوریه بر می‌گردد، در گسترهٔ کردستان شرقی در غرب ایران نیز گسترش یافت، به‌ویژه در زمان پابرجایی کوتاه جمهوری خودگردان مهاباد که به‌دست شوروی پشتیبانی می‌شد. فرهنگ ادبی گورانی، زبان ایرانی‌تبار کردهای گوران در گسترهٔ اورامان که زمانی زبان رسمی فرمانروایی اردلان در دورهٔ قاجاریان بود، از سدهٔ شانزدهم آغاز شد و به‌ویژه کارهای ادبی سراینده و تاریخ‌نگار سنندجی سرشناس مستوره اردلان و نوشتارهای دینی یارسان را در بر می‌گیرد.

نخستین دستگاه چاپ فشاری ایران، در سال ۱۶۳۳ یا ۱۶۳۶ و به‌دست خاچاطور کساراتسی، اسقف بزرگ ارمنی گسترهٔ نو جلفای اصفهان در دورهٔ صفویان، ساخته شد. از هماوران فرهنگ ادبی ارمنی، که کهن‌ترین بازمانده‌های آن بر می‌گردند به ارمنستان ساسانی سدهٔ پنجم، ایرانیان ارمنی مانند رمان‌نویس سدهٔ نوزده میلادی رافی بوده‌اند. از سدهٔ نوزدهم میلادی، آموزشگاه‌های ویژهٔ ارمنیان در آذربایجان، اصفهان، و تهران ساخته شدند و نوشتن به زبان ارمنی در ایران پرورش یافت، به‌جز در دورهٔ بازدارندگی زبانی در زمان پادشاهی رضا شاه پهلوی.

زبان گرجی، که هنوز میان ایرانیان گرجی در گسترهٔ فریدن و دیگر بخش‌های ایران زنده است، نیز پیشینهٔ ادبی گسترده‌ای در ایران دارد. نویسندگان گرجی زمان صفویان، رزمنامه‌ها و سوگنامه‌هایی دربارهٔ زندگی خود پیرامون امپراتوری صفویان نوشتند که بخشی از فرهنگ ادبی گرجی را در بر می‌گیرند. در زمان دودمان باگراتیونیان، که در کنترل فرمانروایی ایرانی بودند، نوشتارهایی هم به گرجی و هم به فارسی فراورده شدند. کهن‌ترین بازماندهٔ ادبی گرجی در ایران، سرودهٔ «سامتسنیرو» («دانشورانه» به گرجی) است، سراییدهٔ یاسه توشی، یک نویسندهٔ گرجی که در نیمهٔ نخست سدهٔ هفدهم میلادی در اصفهان زندگی می‌کرد. از دیگر نویسندگان گرجی آن دوران، تهمورث یکم بود که پادشاهی کاختی را زیر فرمانروایی ایران میان سال‌های ۱۶۰۵ و ۱۶۴۸ میلادی گرداند و چند داستان و بازگفت تاریخی را با وام‌گیری فراوان از ادب فارسی نوشت. پارسادان گرگیجانیدزه، سیاستمدار و تاریخ‌نگار دورهٔ امپراتوری صفوی، نیز نویسندهٔ چند کار ادبی گرجی برجسته در ایران بود، مانند بازنگارش شناخته‌شده‌ای از «شاهنامه» فردوسی به نام «رستمیانی» («داستان‌های رستم» به گرجی) و بازگفتی از تاریخ گرجستان نوشتهٔ دههٔ ۱۶۹۰ میلادی در اصفهان.

لری، بلوچی، ترکمنی، گیلکی، و تبری، از دیگر زبان‌های ادبی ایران هستند.

• تاریخ ادبیات
• ادبیات کهن ایران
• ادبیات معاصر ایران
• ادبیات علمی-تخیلی در ایران
• فهرست نویسندگان ایرانی