واج‌آرایی

صداهای زبان از دو نقطه نظر مورد مطالعه قرار می‌گیرند، اگر از جهت چگونگی تولید و مشخصات فیزیکی مورد بررسی قرار گیرند آنها را «آوا» می‌نامند، اما اگر آواها از نظر تعداد آنها در یک زبان خاص و چگونگی ایجاد تفاوت معنایی مورد مطالعه قرار گیرند، «واج» نامیده می‌شوند. واج در واقع جنبه ذهنی و انتزاعی آوا است؛ مثلاً، زبان فارسی به‌طور ثابت ۲۹ واج دارد، شامل ۲۳ صامت و ۶ مصوت و تفاوت آن با حروف الفبا این است که واج جنبه تلفظی و حروف جنبه نوشتاری دارند، بدین‌ترتیب حروفی که تلفظ یکسان دارند یک واج محسوب می‌شوند یا مصوت‌های کوتاه که نشانهای در حروف الفبا ندارند، حرف به‌شمار نمی‌آیند درحالی که هر کدام یک واج به حساب می‌آیند.

واج‌آرایی (نغمه حروف) تکرار یک یا چند واج صامت یا مصوّت در شعر یا در نثر است، که در کلمه‌های یک مصراع یا بیت به گونه ای که آفرینندهٔ موسیقی درونی باشد و بر تأثیر شعر بیفزاید. موسیقی برخاسته از واج آرایی صامت‌ها عموماً محسوس‌تر از موسیقی است که از واج آرایی مصوّت‌ها ایجاد می‌شود. با این حال مصوّت‌ها نیز تأثیر خاصی در واج آرایی داشته‌اند؛ قدیم تکرار مصوّت «-ِ» را تتابع اضافات می‌نامیده‌اند چنین می‌پنداشتند که مانع روشنی و رسایی سخن است، در حالی که امروزه در ادبیات بر این باورند که این تکرار و همچنین تکرار مصوّت «اُ» موسیقی بیت را بیشتر کرده و بر تأثیر کلام می‌افزاید؛ مانند این بیت از سعدی:

همچنین مصراع نخست این رباعی خیّام که در آن «ف» تکرار شده و مصراع دوم که «س» تکرار شده‌است.

و این بیت از حافظ:

یکی از زیباترین نمونه‌های حس آمیزی را در این بیت حافظ می‌توان دید:

در این بیت علاوه بر تکرار واج «س» در مصراع اوّل و واج «د» در مصراع دوم، نکتهٔ دیگری که به واج آرایی زیبایی دوچندانی بخشیده‌است، بردن ذهن خواننده با تکرار واج «د» به حال و هوای اماکن گنبدی شکل و پیچیده شدن و بازتاب صدای ضرب و آلات موسیقایی چون دف است.

همچنین در بیتی از نظامی می‌توان واج آرایی حرف س را که بسیار موسیقی کلام را دلنواز و شیرین می‌کند را دید:

مثالی دیگر از واج آوایی:

«ما به مام میهن مهر می‌ورزیم.»

در اینجا تکرار حرف میم باعث موسیقی زیبایی در متن شده‌است.

وقتی واج‌آرایی بیانگر یا یادآور صدای خاصی در طبیعت باشد، به آن نغمهٔ حروف گفته می‌شود؛ مانند این شعر از فردوسی:

در این شعرِ منوچهری واج «خ» و «ز» تکرار شده‌است. واج «خ» یادآور خرد شدن برگ پاییزیِ درختان در زیر پا است:

در ادبیات پارسی نغمهٔ حروف اولین بار توسط پور سینا مورد توجه و بررسی قرار گرفته‌است.

۱. فنون بلاغت و صناعات ادبی، علامه جلال‌الدین همایی، نشر هما، ویرایش اوّل، چاپ سی‌ویکم، شابک: ۹۷۸۹۶۴۶۱۷۱۰۶۰

۲. آرایه‌های ادبی (قالب‌های شعر، بیان و بدیع)، کتاب سال سوم آموزش متوسطه، شاخه نظری (رشته ادبیات و علوم انسانی)، مؤلف: دکتر روح‌الله هادی - لینک کتاب