آخرین سورهآخرین سوره در مدینه نازل شده و مدنی است. درباره آخرین سوره، سه قول وجود دارد: ۱. سوره نصر؛ ۲. سوره برائت (توبه)؛ ۳. سوره مائده. برخی گفته‌اند: سوره نصر که متضمن بشارت به پیروزی است، پیش از فتح مکه و سوره برائت پس از فتح مکه نازل شده‌اند، بنابراین، سوره برائت، آخرین سوره است. وجه جمع میان اقوال آن است که سوره نصر آخرین سوره‌ای است که به طورکامل نازل شده و سوره‌های دیگر به اعتبار برخی آیات آن آخرین سوره دانسته شده‌اند. ۱ - اقوال مختلفدرباره آخرین سوره نازل شده، سه قول وجود دارد: ۱. سوره نصر؛ ۲. سوره برائت (توبه)؛ ۳. سوره مائده. ۱.۱ - سوره نصردر این سوره به ظاهر بشارت به پیروزی مطلق شریعت داده شده که پایه‌های آن استوار و مستحکم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذیرفته‌اند: بسم الله الرحمن الرحیم، اذا جاء نصر الله و الفتح و رایت الناس یدخلون فی دین الله افواجا، فسبح بحمد ربک و استغفره انه کان توابا با نزول این سوره، صحابه خرسند شدند؛ زیرا پیروزی مطلق اسلام بر کفر و تثبیت و استحکام پایه‌های دین را بشارت می‌داد. ولی عباس عموی پیامبر از نزول این سوره سخت غمناک گردید و گریان شد. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به او فرمود: «ای عم چرا گریانی؟» گفت: «به گمانم از پایان کار تو خبر می‌دهد». پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «همان‌گونه است که گمان برده‌ای». پیامبر پس از آن دو سال بیش‌تر زیست نکرد. امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: «آخرین سوره، اذا جاء نصر الله و الفتح است» . از ابن‌عباس نیز روایت شده که آخرین سوره، سوره نصر است ۱.۲ - سوره برائتو نیز روایت شده است: آخرین سوره، سوره برائت است که نخستین آیات آن سال نهم هجرت نازل شد و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) علی (علیه‌السّلام) را فرستاد تا آن را بر جمع مشرکین بخواند. ۱.۳ - جمع اقوالسوره نصر پیش از سوره برائت نازل شده است، زیرا سوره نصر در سال فتح مکه (عام الفتح) که سال هشتم هجرت بود، نازل گردیده و سوره برائت پس از فتح، سال نهم هجرت نازل شده است راه جمع میان این روایات بدین گونه است که بگوییم: آخرین سوره کامل سوره نصر است و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستین آن، سوره برائت است اما آیه (واتقوا یوما ترجعون فیه الی الله) طبق روایت ماوردی در منا به سال حجة الوداع نازل گردید؛ بنابراین نمی‌تواند آخرین آیه باشد، زیرا آیه (اکمال) پس از بازگشت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از حجة الوداع در غدیر خم بین راه نازل شده است پس گفته ابن‌واضح یعقوبی، صحیح‌تر به نظر می‌رسد، زیرا سوره برائت، پس از فتح مکه، در سال نهم هجرت و سوره مائده در سال دهم هجرت (سال حجة الوداع) نازل شده است علاوه بر آن، سوره مائده مشتمل بر یک سری احکام است که پایان جنگ و استقرار اسلام را می‌رساند به ویژه آیه (اکمال) که ازپایان کار رسالت خبر می‌دهد و با آخرین آیه در آخرین سوره تناسب دارد پس آخرین سوره کامل، سوره نصر است که در عام الفتح نازل شد و آخرین آیه که پایان کار رسالت را خبر می‌دهد، آیه (اکمال) است گرچه ممکن است به اعتبار آیات الاحکام، آخرین آیه: (واتقوا یوما ترجعون فیه الی الله) باشد که در سوره بقره ضبط و ثبت شده است. ۲ - پانویس۳ - منبعفرهنگنامه علوم قرآن، برگرفته از مقاله «آخرین سوره». معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، ص۱۲۸، ترجمه شده از قسمت «آخر ما نزل». سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اولین و آخرین آیه و سوره»، تاریخ بازیابی ۹۸/۶/۲۵. |