برکهبرکه به آب‌انبارها و حوض‌هایی برای تامین آب حرمین شریفین گویند که در نقاط مختلف شهر مکه و مدینه قرار دارد. با توجه به وضعیت آب و هوای عربستان و اندک بودن بارش به ویژه در شهرهای مکه و مدینه نحوه تامین آب از مهم‌ترین دغدغه‌های ساکنان این مناطق بوده است لذا، ساخت برکه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. از جمله برکه‌های معروف در حرمین شریفین می‌توان به چاه زمزم و برکه زبیده اشاره کرد. فهرست مندرجات۲ - برکه‌های مکه ۲.۱ - برکه‌های مسجدالحرام و پیرامون آن ۲.۱.۱ - برکه‌های پیرامون زمزم ۲.۱.۲ - برکه‌ای میان زمزم و رکن حجرالاسود ۲.۱.۳ - برکه‌ای نزدیک باب بنی‌عدی ۲.۱.۴ - برکه‌ای در مولد النبی ۲.۲ - برکه‌های شمال مکه ۲.۲.۱ - برکه زبیده ۲.۲.۲ - برکه‌های سلیمان بن جعفر ۲.۲.۳ - دو برکه نزدیک باب معلات ۲.۲.۴ - دو برکه مقابل برکه شامی ۲.۲.۵ - برکه‌ای در مسجد تنعیم ۲.۳ - برکه‌های شرق مکه ۲.۳.۱ - برکه‌های منا ۲.۳.۲ - برکه‌های عرفات ۲.۴ - برکه‌های غرب مکه ۲.۴.۱ - برکه ای در منطقه فخ ۲.۴.۲ - حوض مجنه ۲.۵ - برکه ماجن در جنوب مکه ۳ - برکه‌های مدینه ۳.۱ - سقایه‌هایی در صحن مسجدالنبی ۳.۲ - برکه‌هایی نزدیک مسجدالنبی ۳.۳ - برکه‌هایی در شمال غربی مدینه ۳.۴ - برکه هایی در شمال مدینه ۳.۵ - برکه‌ای در حره غربی ۳.۶ - برکه‌هایی در غرب مدینه ۳.۷ - برکه‌ای دیگر ۴ - برکه‌های میان مکه و مدینه ۵ - فهرست منابع ۶ - پانویس ۷ - منبع ۱ - معنا و مفهومبرکه در لغت به حفره‌ای مانند حوض و بدون دیواره و حصار در زمین اطلاق می‌شود. این واژه بیشتر در مورد حوض‌ها و آبگیرهایی به کار رفته که با مصالحی چون سنگ و آهک و یا چوب و پوست حیوانات ساخته شده باشند در منابع، گاه از الفاظی چون مَصنَع، مَاجَل، منهل، [۸]
مطری، محمد، التعریف بما آنست الهجره، ص۱۶۲.
صهریج نیز مفهوم برکه یا حوض قصد شده است؛ زیرا آب‌انبار عبارت است از نوعی مخزن آب سرپوشیده و آب‌بندی شده و معمولاً ساخته شده در پایین‌تر از سطح زمین که برای ذخیره آب آشامیدنی جهت ایام کم‌آبی یا پایداری در برابر دشمن در هنگام محاصره و گاه استفاده از آب خنک در تابستان، در شهرها و روستاها و دژها، در مسیر کاروان‌ها و در دل کوه‌ها ساخته می‌شد. برخی از برکه‌های وصف شده در منابع، همین آب انبارها هستند آب این برکه‌ها از نهرها، چاه، قنات‌ها و باران، برای آشامیدن و آبیاری و غسل و وضو فراهم می‌شد سقایه نیز بر بنایی که برای جمع‌آوری آب برای رساندن به مردم می‌ساختند، اطلاق می‌شد و معمولاً از یک یا چند حوض یا برکه تشکیل می‌شد که آب چشمه در آن گرد می‌آمد و مورد استفاده حاجیان قرار می‌گرفت؛ با توجه به وضعیت آب و هوای عربستان و اندک بودن بارش به ویژه در شهرهای مکه و مدینه [۱۲]
حسین نجیم، رقیه، البیئة الطبیعیة لمکة المکرمه، ص۱۸۳.
[۱۳]
کردی، عبیدالله محمدامین، مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی، ص۱۴۹، ۲۳۰.
نحوه تامین آب از مهم‌ترین دغدغه‌های ساکنان این مناطق بوده است به علت آشنایی دیرینه انسان با برکه و نقش آن در ذخیره آب و سهولت دسترسی به آن، برکه از اهمیت ویژه بهره داشته است؛ برکه‌ها اندازه‌های گوناگون داشتند و مساحت برخی به ۱۰۰ ذرع (حدود ۵۰ متر) می‌رسید و در ساخت آن‌ها از مصالح گوناگون چون سنگ، گچ، آهک و پوست استفاده می‌شد.آب‌انبارها بیشتر برای تامین آب ساکنان ساخته می‌شدند و جهت رعایت بهداشت و مصونیت آب، دارای پله‌هایی بودند گاه برای سهولت رفت و آمد، پلکانی برای ورود به آب‌انبار و پلکانی دیگر برای بیرون آمدن از آن قرار می‌دادند در برخی از آب‌انبارها و حوض‌ها، مانند حوض برابر مسجدالنبی، محل استفاده از آب برای آقایان و خانم‌ها تفکیک شده بود؛ حوض‌ها تامین‌کننده آب مورد نیاز برای رعایت بهداشت و نیز وضو و طهارت شرعی بودند و از این رو بیشتر کنار مسجدها و مکانهای مقدس قرار داشتند برای برخی حوض‌ها، مانند حوض‌های کنار زمزم، خروجی‌های گوناگون آب قرار می‌دادند تا هم‌زمان افراد بسیار بتوانند از آن استفاده کنند؛ استفاده از بیشتر برکه‌ها برای همگان آزاد بود؛ ولی استفاده از برخی که در ملک خصوصی قرار داشتند، برای همگان مجاز نبود [۱۵]
نک: طبری، علی عبدالقادر، الارج المسکی، ص۷۳.
۲ - برکه‌های مکهبرکههای گوناگون در نقاط مختلف شهر مکه وجود داشته‌اند که تنها نام برخی از آن‌ها در منابع یاد شده است فاکهی (م،۱۷۲ق) شمار سقایه‌های مکه در روزگار خود را نزدیک به ۱۰۰ مورد برشمرده است برخی از مهم‌ترین این برکه‌ها عبارتند از: ۲.۱ - برکه‌های مسجدالحرام و پیرامون آنبرکه هایی در مسجدالحرام و پیرامون آن قرار دارد، از جمله: ۲.۱.۱ - برکه‌های پیرامون زمزمچاه زمزم مشهورترین و کهن‌ترین منبع تامین آب مکه از عصر جاهلی به شمار می‌آید و از اهمیت بسیار در آب‌رسانی برخوردار بوده است. [۱۷]
حسین نجیم، رقیه، البیئة الطبیعیة لمکة المکرمه، ص۳۶۳.
این چاه که در روزگار حضرت اسماعیل (علیه‌السّلام) پدید آمد، تا دوره جرهم همچنان مورد استفاده بود تا این که به جهت هتک حرمت جرهمیان به کعبه و حرم، خشک شد عبدالمطلب جد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) چاهی در مسعی حفر کرد و کنار آن حوضی برای استفاده همگان ساخت وی پس از حفر دیگر بار زمزم، چاه یاد شده و حوض آن را به مُطعَم بن عَدی بخشید. عبدالمطلب همچنین حوضی کنار زمزم ساخت و استفاده از آب آن را تنها برای نوشیدن مجاز دانست. بر پایه گزارشی دیگر، وی کنار زمزم دو حوض جداگانه برای نوشیدن و شست‌وشو ساخته بود؛ [۲۱]
ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسه، ص۴۱.
در دوره‌های بعد نیز دو حوض جداگانه برای آشامیدن و وضو کنار زمزم وجود داشت. در سده سوم ق چندین حوض کنار زمزم قرار داشت حوض اول در پیرامون چاه جای داشت و از مرمر ساخته شده بود ارتفاع دیواره این حوض ۱۹ انگشت و پهنای آن ۱۸ انگشت بود بر حوض سقفی قرار داده و برای آن ۳۶ خروجی برای برداشتن آب نهاده بودند. در فاصله ۲۸ ذرعی (حدود ۱۴متری) آن و جلوی سقایه عباس حوضی دایره‌ای و مرمرین به محیط ۴۰ ذرع (حدود۲۰ متر) قرار داشت که آب از فواره سنگی وسط آن بیرون می‌زد در سده نهم ق حوض‌های زمزم به نُه عدد افزایش یافت که از آن‌ها برای وضو استفاده می‌شد. در ۵۲ ذرعی (حدود ۲۶ متری) زمزم، سقایه عباس قرار داشت که آب زمزم با قناتی سربی به آن راه می‌یافت در این سقایه، شش حوض از چوب ساج ساخته شده بود سه عدد از این حوض‌ها پنج ذرع و ۱۲ انگشت طول و دو ذرع عرض داشتند ارتفاع بقیه حوض‌ها سه ذرع و ۱۲ انگشت بود به ازای هر یک از آن‌ها، حوضی از پوست قرار داشت که در آن‌ها کشمش و خرما خیسانده می‌شد و برای تغییر طعم آب حوض‌های یاد شده، به آب آن‌ها اضافه می‌شد. به سال ۲۲۹ق به دستور واثق عباسی (حک: ۲۲۷ق-۲۳۲ق) عمر بن فرج رُخَجی، از نزدیکان امیر مکه، حوض‌های شش‌گانه را برداشت و حوض ساجی بزرگی را جایگزین آن‌ها کرد درون آن نیز حوض چرمی دیگری قرار داشت که در آن خرما و کشمش ریخته می‌شد. [۲۸]
جزیری، عبدالقادر بن محمد، الدرر الفرائد، ج۱، ص۳۰۵.
بعدها محمد بن هارون حوض یاد شده را ویران و برکه‌ای مرمرین را جایگزین آن کرد نام وی بر سنگ این برکه نقش بسته بود این برکه بارها تعمیر شد تا این که به سال ۸۳۹ق در دوره ممالیک ویران و بازسازی گشت. [۲۹]
کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۱، ص۵۲۴.
پس از چندی به علت استفاده نکردن از برکه‌های سقایه عباس، قبه آن به محل نگهداری کتاب‌های وقفی تبدیل شد. [۳۰]
کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۱، ص۵۲۶.
۲.۱.۲ - برکه‌ای میان زمزم و رکن حجرالاسودخالد بن عبدالله قسری امیر مکه در اواخر سده اول ق با انتقال آب شیرین از دامنه کوه ثَبیر حوضی میان زمزم و رکن حجر ساخت آب از فواره‌ای در وسط این حوض بیرون می‌زد این حوض تا آغاز حکومت عباسیان بر جای بود تا این که داود بن علی عباسی، عموی سفاح و حکمران او در مکه (۱۳۲ق-۱۳۳ق) به سال ۱۳۲ق آن را ویران کرد و آب آن را به حوضی کنار باب السلام، از درهای مسجدالحرام، انتقال داد. ۲.۱.۳ - برکه‌ای نزدیک باب بنیعدیدر سده سوم ق نزدیک باب بنی‌عَدی از درهای ضلع شرقی مسجدالحرام، برکه‌ای وجود داشت که حاجیان از آب آن استفاده می‌کردند از سرنوشت این برکه در دوره‌های بعد گزارشی در دست نیست. ۲.۱.۴ - برکه‌ای در مولد النبیدر سده نهم ق در مولد النبی (زادگاه پیامبر در شعب ابی‌طالب) دو برکه وجود داشت که آن‌ها را به شخصی به نام مسلمانی نسبت داده‌اند؛ از سرنوشت این برکه‌ها در روزگاران بعد گزارشی به دست نیامد. ۲.۲ - برکه‌های شمال مکهدر شمال مکه نیز برکه هایی قرار دارد، ازجمله: ۲.۲.۱ - برکه زبیدهاز دیگر برکه‌های معروف شهر مکه، برکه مشهور به زبیده (ام جعفر) همسر هارون خلیفه عباسی بود این برکه در بخش معلات مکه قرار داشت پس از خشکسالی عجیب اواخر سده دوم ق زبیده دستور حفر چاهی در شمال مکه را به سال ۱۹۴ق صادر کرد به دستور وی برکه‌ای نیز کنار آن ساخته شد آب چاه برای پر کردن این برکه کافی نبود و به ناچار آب چشمه‌ای در کوه طاد، از رشته کوه‌های ثنیه در مسیر طائف، با صرف هزینه‌های گزاف و مشکلات فراوان به آن هدایت شد در پیرامون برکه ساختمانی برای پاسداری ساختند و اشخاصی مامور نگهبانی آن شدند کنار برکه کتیبه‌ای قرار داشت که در آن عباراتی شامل شهادتین، درود بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و نیز جملاتی حاکی از نقش ام جعفر در آب‌رسانی به حاجیان و تاریخ ساخت برکه به دست یاسر، خادم زبیده، نقش بسته بود. به دستور مامون خلیفه عباسی (حک: ۱۹۸ق-۲۱۸ق) به سال ۲۱۰ق صالح بن عباس، حکمران مکه، آب افزون برکه «ام جعفر» را از طریق آبراهی به پنج برکه که در مناطق پایین مکه احداث کرده بود، رسانید بر پایه این طرح، آب برکه «ام جعفر» در مسیر خود، آب برکه‌های بطحاء در شعب علی، برکه‌ای در صفا مشهور به بازان، برکه‌ای نزدیک بازار گندم فروشان نزدیک باب الوداع، برکه‌ای در کوچه ثنیه پایین‌تر از دار اوس، برکه‌ای در بازار هیزم فروشان، و سرانجام برکه ماجن در جنوب مکه را تامین می‌کرد. [۳۹]
صباغ، محمد بن احمد، تحصیل المرام، ج۲، ص۶۱۱-۶۱۲.
از آب برکه ماجن برای آبیاری زمین‌های کشاورزی و باغ‌های متعلق به برخی از وابستگان اشراف استفاده می‌شد. [۴۰]
بتنونی، محمدلبیب، سفرنامه حجاز، ص۱۶۸.
تامین آب برکه ام جعفر به علت نقش اساسی‌اش در آب‌رسانی به مکه، همواره مورد توجه حاکمان بوده و افرادی چون زین‌الدین یوسف حکمران اربل (حک: ۵۶۳ق-۵۸۳ق) در سال ۵۶۴ق و مظفرالدین کُوکُبُوری حاکم اِربِل (حک: ۵۸۳ق-۶۳۰ق) در سال ۶۰۵ق و مستنصر عباسی در سال‌های ۶۲۵ و ۶۳۳ق، امیر چوپان مغول به دستور سلطان محمد خدابنده به سال ۷۲۶ق و شریف حسن عجلان، امیر مکه و حجاز، به سال ۸۱۱ق به تعمیر چشمه‌های تامین کننده آب این برکه پرداختند. [۴۲]
صباغ، محمد بن احمد، تحصیل المرام، ج۲، ص۶۱۳.
۲.۲.۲ - برکه‌های سلیمان بن جعفردر مسیر معلات به منا و نزدیک باغ مُقَیصره از باغ‌های معاویه، دو برکه دیگر وجود داشتند که به برکه‌های سلیمان بن جعفر عباسی، حکمران مکه در دوره حکومت هارون عباسی (حک: ۱۷۰ق-۱۹۳ق) شهرت داشتند. این برکه‌ها در پی خشکسالی در مکه، به دستور خلیفه ساخته شدند پس از گرد آمدن آب چاه‌های متعلق به معاویه بن ابی‌سفیان در چاهی به نام رشا، آب به این دو حوض و سپس برکه‌ای کنار یکی از درهای مسجدالحرام هدایت شد. ازرقی (م،۲۵۰ق) برکه‌ای در باغ عوف، از باغ‌های معاویه بن ابی‌سفیان نزدیک کوه حجون، را متعلق به هارون عباسی دانسته است از برکه‌های سلیمان در دوره‌های بعد گزارشی یافت نشد. ۲.۲.۳ - دو برکه نزدیک باب معلاتدر سده نهم ق از دو برکه کنار باب معلات نزدیک بستان صارم یاد شده که بدون استفاده رها شده بودند و به سال ۸۱۳ق یکی از آن‌ها به دست شهاب برکوت المکین، از ثروتمندان سده ۹ق تعمیر گشت و آب چشمه بازان به آن هدایت شد؛ این برکه در سده ۱۴ق به برکه شامی معروف بود و آب آن را همگان استفاده می‌کردند [۴۷]
صباغ، محمد بن احمد، تحصیل المرام، ج۲، ص۶۳۳.
ابن دهیش این دو برکه را همان برکه‌های متعلق به هارون در باغ عوف می‌داند. به سال ۸۳۱ق، شاهین عثمانی از کارگزاران عثمانی با صرف هزینه‌ای آب چاهی در بئر خم در منطقه پایین مکه را به آن برکه هدایت نمود وی همچنین گروهی را مامور ریختن آب سقاخانه‌ای در معلات به برکه صارم کرد. [۴۹]
نصر صالح خولانی، ابی‌العباس، اتحاف الوری، ج۴، ص۱۹.
طبری (م،۱۰۷۰ق) دو برکه یاد شده را یک برکه می‌داند که به علت وجود دیواری کوتاه در وسط آن، دو برکه خوانده شده است. [۵۰]
طبری، علی عبدالقادر، الارج المسکی، ص۹۳.
۲.۲.۴ - دو برکه مقابل برکه شامیروبهروی برکه شامی، دو برکه دیگر در مجاورت هم بودند این برکه‌ها به سال ۷۴۹ق در روزگار ملک ناصر حسن مملوکی تعمیر شدند. [۵۱]
صباغ، محمد بن احمد، تحصیل المرام، ج۲، ص۶۳۲.
به سال ۸۲۱ق دیوار این برکه‌ها با آهک تعمیر گشت و در برخی از جاها بلندای آن حدود نیم متر بیشتر شد دیوار میان دو برکه را برداشتند و کنار آن دو حوضچه سرپوشیده ساختند و برای حفظ آب از دسترس اطفال، دری چوبی برای آن ساختند. بر پایه برخی از گزارش‌ها، در سده ۱۴ق این دو برکه از میان رفته بودند و بقایای یکی از آن‌ها که به برکه مصری شهرت داشت، قابل مشاهده بود. [۵۳]
صباغ، محمد بن احمد، تحصیل المرام، ج۲، ص۶۳۲.
۲.۲.۵ - برکه‌ای در مسجد تنعیمبرخی منابع از وجود برکه‌ای در مسجد تنعیم در سه یا چهار میلی مسجدالحرام خبر داده‌اند از این برکه برای ذخیره آب باران استفاده می‌شد تا این که به سال ۹۸۷ق به دستور سنان پاشا، چاه کنار برکه تعمیر گشت و آب برکه تامین شد این برکه تا سده ۱۴ق همچنان وجود داشت؛ ولی چاه آن خشک شده بود و تنها در هنگام بارش باران، پر آب می‌شد. ۲.۳ - برکه‌های شرق مکهبرکههایی نیز در شرق مکه قرار دارد که به قرار زیر است: ۲.۳.۱ - برکه‌های منادر منطقه منا نیز برکه‌هایی وجود داشتند که از جمله آن‌ها می‌توان به برکه مازمین و حوض‌های گوناگون کنار آن اشاره کرد که در سیل سال ۲۴۰ق از میان رفتند. برکه یاقوته از دیگر برکه‌های این منطقه است فاصله این برکه در سده سوم ق با مسجد منا ۳۷۵۳ ذرع (نزدیک به دو کیلومتر) بود و تا وادی مُحَسَّر، درهای میان منا و مزدلفه، ۱۰۰۰ ذرع (حدود۵۰ متر) فاصله داشت؛ این برکه در سیل سال ۲۴۰ق از میان رفت. از دیگر برکه‌های این مکان می‌توان به برکه عیره اشاره کرد که آن نیز به سال ۲۴۰ق بر اثر سیل ویران شد. در دامنه کوه ثبیر در چهار کیلومتری مسجدالحرام، برکه‌ای مشهور به برکه خالد بن عبدالله قسری وجود داشت این برکه پس از صدور فرمان سلیمان بن عبدالملک (حک: ۹۶ق-۹۹ق) درباره رساندن آب شیرین به مکه به دست خالد بن عبدالله قسری حکمران مکه و به سال ۹۳ق ساخته شد و در ساخت آن از سنگ‌های بزرگ نقش‌دار استفاده گشت برای تامین آب برکه، سدی در ثقبه نزدیک آن ساختند. از سرنوشت برکه خالد در دوره‌های بعد گزارشی در دست نیست؛ ولی گزارش‌هایی درباره آن سد در منابع آمده است. [۶۰]
کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۱، ص۲۶۱-۲۶۲.
۲.۳.۲ - برکه‌های عرفاتدر بازار عرفه و در جنوب جبل الرحمه، هفت یا هشت [۶۲]
رفعت پاشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ج۱، ص۴۵.
برکه وجود داشتند که آب آن‌ها مورد استفاده حاجیان به ویژه در روز عرفه بود آورده‌اند که این برکه‌ها را عبدالله بن عامر بن کریز ساخت و همو چاه‌هایی برای تامین آب آن‌ها حفر کرد؛ از وی به عنوان نخستین سازنده برکه در عرفات یاد شده است. [۶۴]
عصفری، خليفة بن خياط ، الطبقات، ج۵، ص۳۵.
این برکه‌ها با گذشت زمان نیازمند تعمیر می‌شدند و گزارش‌هایی از تعمیر آن‌ها به دست افرادی چون عجوز، مادر مقتدر عباسی، به سال ۳۱۵ق، [۶۶]
نصرصالح خولانی، ابی‌العباس، اتحاف الوری، ج۲، ص۳۷۳.
مظفر حاکم اربل به سال ۵۹۴ق، [۶۷]
نصرصالح خولانی، ابی‌العباس، اتحاف الوری، ج۲، ص۵۶۴.
[۶۸]
جزیری، عبدالقادر بن محمد، الدرر الفرائد، ج۱، ص۳۶۳.
اقبال الشرابی مستنصری به سال ۶۳۳ق [۶۹]
جزیری، عبدالقادر بن محمد، الدرر الفرائد، ج۱، ص۳۷۳.
و نیز در دوران حاکم مصر ملک شعبان مملوکی (حک: ۷۶۴ق-۷۷۸ق) رسیده است. در سده نهم ق این برکه‌ها انباشته از خاک شده بودند بعدها در روزگار سلطان سلیمان قانونی (حک: ۹۲۶ق-۹۷۴ق) این برکه‌ها مورد توجه قرار گرفتند و هر سال در موسم حج با استفاده از آبراه‌های زیرزمینی، آب عین زبیده به آن‌ها منتقل می‌شد و حاجیان از آن استفاده می‌کردند [۷۲]
صباغ، محمد بن احمد، تحصیل المرام، ج۲، ص۶۳۴.
[۷۳]
رفعت پاشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ج۱، ص۴۵.
تا امروز نیز آثاری از این برکه‌ها باقی مانده است. [۷۴]
فاکهی، ابو عبدالله، اخبار مکه، ج۵، ص۴۲، هامش۱.
در نزدیکی عرفه و روبه‌روی مسجد بیعه، برکه‌ای به نام سلم قرار داشت که سازنده آن مشخص نیست این برکه و قنات پیوسته به آن در سال ۷۴۵ق به دست آل الملک، نائب السلطنه مصر در روزگار ملک اسماعیل بن ملک ناصر مملوکی، تعمیر شد. [۷۷]
نصرصالح خولانی، ابی‌العباس، اتحاف الوری، ج۳، ص۲۲۸-۲۲۹.
در قرن ۱۱ق آب این برکه تنها از راه بارش باران تامین می‌شد [۷۸]
طبری، علی عبدالقادر، الارج المسکی، ص۹۴.
ابن صباغ (م،۱۳۲۱ق) از پرآب بودن آن خبر داده [۷۹]
صباغ، محمد بن احمد، تحصیل المرام، ج۲، ص۶۳۴.
؛ اما در گزارش مربوط به سال ۱۳۷۷ق این چشمه خشک و بی‌آب معرفی شده است. [۸۰]
کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۳، ص۳۹۹.
در سده ۱۴ق در مسجد ابراهیم در عرفات برکه‌ای وجود داشت که آب آن از عین زبیده تامین می‌شد. از سرنوشت این برکه در دوره‌های بعد گزارشی در دست نیست؛ برکه‌هایی دیگر نیز در مسیر منا به عرفات و نزدیک مزدلفه وجود داشتند که از تعمیر آن‌ها در روزگار شعبان نایب السلطنه مصر و نیز در دوره مستنصر عباسی (حک: ۶۲۳ق-۶۴۰ق) به سال ۶۳۳ق گزارش‌هایی در دست است [۸۲]
کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۳، ص۳۹۹.
این برکه‌ها در سده نهم ق به علت خرابی طولانی قابل استفاده نبودند. [۸۳]
تقی فاسی، تقی‌الدین، شفاء الغرام، ج۱، ص۴۴۱.
۲.۴ - برکه‌های غرب مکهبرکههایی نیز در غرب مکه قرار دارد، از جمله: ۲.۴.۱ - برکه ای در منطقه فخکنار ثنیه حَصحاص نزدیک منطقه فخ و محله زاهر، برکه‌ای وجود داشت که آب آن از چشمه‌ای در منطقه فخ تامین می‌شد این برکه به دست اسحق بن سلمه صائغ از صنعتگران دوره متوکل عباسی (حک: ۲۳۲ق-۲۴۷ق) برای استفاده مردم ساخته شده بود فاکهی از قطع جریان آب چشمه و بی‌آبی این برکه گزارش داده است. ۲.۴.۲ - حوض مجنهدر منطقه یاد شده، همچنین حوض‌هایی به نام مُجَنَّه وجود داشت که آب آن‌ها از طریق چاه‌های موجود در منطقه تامین می‌شد به گفته ابن دهیش، از محققان معاصر تاریخ مکه، برخی از این چاه‌ها اکنون نیز وجود دارند؛ اما مکان دقیق حوض‌های یاد شده مشخص نیست. [۸۶]
فاکهی، ابو عبدالله، اخبار مکه، ج۴، ص۲۲۱.
[۸۷]
فاکهی، ابو عبدالله، اخبار مکه، ج۳، ص۱۵۶.
۲.۵ - برکه ماجن در جنوب مکهیکی از کهن‌ترین برکه‌های مکه که در منابع تاریخی بدان‌ها اشاره شده، برکه ماجن در منطقه جنوبی شهر بود که به سبب نزدیکی به یکی از دروازه‌های مکه (باب الماجن) به این نام شهرت داشت. گویا این کلمه تحریفی از واژه ماجل به معنای «مکان گرد آمدن آب» است آورده‌اند که عمر بن خطاب برای پیشگیری از ورود سیل به شهر، آب بندهایی در شمال مکه قرار داد و مسیر آب را به برکه ماجن در جنوب هدایت کرد تا از آب آن برای کشاورزی استفاده شود. [۸۹]
بتنونی، محمدلبیب، سفرنامه حجاز، ص۱۶۳.
این برکه تا دوره اخیر وجود داشته و میان مردم مکه به نام ماجد نیز مشهور بوده است برکه ماجن مستطیل شکل و طول آن ۴۰ و عرضش ۳۱ متر بود از چهار طرف دیواری به ارتفاع قامت انسان گرداگرد آن کشیده بودند به سال ۸۴۸ق، عمر سید حسن، حکمران اسکندریه، خاک‌های انباشته شده در برکه را تخلیه و دیوارهای پیرامون آن را بلند کرد مؤید ابونصر مملوکی در سال ۸۲۱ق و قایتابای مملوکی به سال ۸۷۵ق و قانصوه غوری به سال ۹۰۷ق [۹۱]
صباغ، محمد بن احمد، تحصیل المرام، ج۲، ص۶۱۲-۶۱۳.
و سلطان سلیمان قانونی به سال ۹۳۱ق با اصلاح چشمه‌های حنین و عرفات، آب برکه ماجن را تامین و در زمان ضرورت، آن را تعمیر کردند. [۹۲]
کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۳، ص۳۵۳.
[۹۳]
کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۳، ۳۶۷-۳۶۹.
در سفرنامه‌ای مربوط به سال ۱۲۰۷ق از غسل کردن حاجیان در برکه ماجن و سپس رفتن به سوی مسجدالحرام سخن رفته است. [۹۴]
جعفریان، رسول، سفرنامه مکه، ص۱۰۶.
به سال ۱۳۸۰ق روی برکه پوشانده شد [۹۵]
کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۳، ص۲۸۷.
این برکه اکنون از میان رفته و محل آن به باغ عمومی تبدیل شده است. [۹۶]
ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۴، ص۶۲، «پاورقی».
پس از تعمیر عین زبیده در دوره حکومت سلطان عبدالحمید دوم که از سال ۱۲۹۶ق تا ۱۳۰۰ق به طول انجامید، در قسمت‌های گوناگون مکه نُه آب‌انبار بزرگ برای ذخیره آب ساخته شد. ۳ - برکه‌های مدینهدر شهر مدینه، در قیاس با مکه، برکه‌هایی کمتر وجود داشته و آگاهی‌های فراوان درباره آن‌ها ارائه نشده است این آگاهی‌ها محدود به گزارش‌های پراکنده‌ای است که از منابع تاریخ مدینه استفاده می‌شود؛ ۳.۱ - سقایه‌هایی در صحن مسجدالنبیدر سده دوم ق، ۱۹ سقایه در صحن مسجدالنبی وجود داشته است از این سقایه‌ها ۱۳ سقایه را خالصه، کنیز زبیده، و سه سقایه را یزید بربری، غلام هارون عباسی، ساخته بودند. ابوالبختری وهب بن وهب و شجن، کنیز هارون، و سلسبیل، کنیز جعفر فرزند منصور عباسی، نیز هر یک سقایه‌ای ساخته بودند. [۹۸]
ابن زباله، محمد، اخبار المدینه، ص۱۲۵.
از وضعیت این سقایه‌ها در سده‌های بعد گزارشی یافت نشد در سده هفتم ق تنها از یک آب‌انبار در صحن مسجد یاد شده است. در وسط این آب‌انبار که به دست فردی به نام شامه از امیران شام ساخته شده بود، برکه‌ای بزرگ با آجر و چوب قرار داشت که چهار پله از سطح صحن مسجد پایین‌تر بود و در وسط آن فواره‌ای وجود داشت که آب آن از طریق چاه تامین می‌شد این آب انبار تنها در هنگام موسم حج آب داشت. [۹۹]
ابن نجار، محمد، الدرة الثمینه، ص۱۲۰.
جهمه، مادر ناصر عباسی، در سده هفتم ق سقایه‌ای در پشت مسجدالنبی ساخته بود این سقایه از چندین آب‌انبار تشکیل شده و چاهی نیز برای تامین آب آن حفر گشته بود برای دسترسی به آن، در دیوار شمالی مسجد دری ساخته شد. [۱۰۰]
ابن نجار، محمد، الدرة الثمینه، ص۱۲۰.
در سال ۵۶۰ق، سیف‌الدین حسین بن ابی‌الهیجا، داماد نجم‌الدین ایوب از امیران ایوبی (حک: ۶۴۳ق-۶۴۷ق) از ورودی شمالی آبخوری چشمه ازرق در غرب مسجدالنبی، شعبه‌ای جدا کرد و آب آن را به آبخوری ساخته شده نزدیک باب السلام، از درهای مسجدالنبی، هدایت کرد از این برکه برای وضو استفاده می‌شد در سده نهم ق برای حفظ احترام مسجد، این برکه برداشته شد. [۱۰۱]
مطری، محمد، التعریف بما آنست الهجره، ص۱۶۲.
[۱۰۲]
مرجانی، عبدالله، بهجة النفوس، ج۱، ص۳۲۳.
[۱۰۳]
نهروالی، قطب‌الدین، تاریخ المدینه، ص۶۹.
۳.۲ - برکه‌هایی نزدیک مسجدالنبیاز دیگر برکه‌های مدینه می‌توان به برکه‌های سه‌گانه فواره نزدیک مسجدالنبی، حَناطین کنار بازار گندم‌فروشان، و ثنیه نزدیک ثنیة الوداع اشاره کرد؛ آب این برکه‌ها از قنات جاری شده به دست مهدی عباسی (حک: ۱۵۸ق-۱۶۹ق) از منطقه قبا تامین می‌شد. مکان برداشتن آب در برکه فواره، برای زن و مرد مشترک بود؛ اما در برکه‌های حناطین و ثنیه، این محل تفکیک شده بود آب آن قنات پس از تامین آب برکه‌ها، به محلی به نام شریعه نزدیک ثنیة الوداع در جنوب مدینه جریان می‌یافت و سپس به برکه السوق در چهار میلی (حدود۲۰۰/۷ کیلومتر) مدینه سرازیر می‌شد برکة السوق زمانی به سلیمان بن عبدالملک اموی (حک: ۹۶ق-۹۹ق) تعلق داشته است بعدها این برکه در زمره اموال حکومتی قرار گرفت و از آب آن برای آبیاری زمین‌های خلیفه استفاده می‌شد. [۱۰۴]
حربی، ابواسحاق، المناسک، ص۴۰۹-۴۱۰.
۳.۳ - برکه‌هایی در شمال غربی مدینهدر سده سوم ق در شمال غربی مدینه و در محل برخورد سه وادی عقیق، قنات و بُطحان، از دو برکه به نام مافنه و سوق یاد شده است؛ [۱۰۵]
حربی، ابواسحاق، المناسک، ص۴۱۱-۴۱۲.
آگاهی‌های دیگر درباره برکه‌های یاد شده در دست نیست.۳.۴ - برکه هایی در شمال مدینهبه گفته ابن شبه (م،۲۶۲ ق) کنار غار بنی‌حرام در شمال مدینه، نزدیک دیوار شهر، چشمه کوچکی قرار داشت که پیامبر از آن وضو گرفته بود. بعدها این چشمه به عین نبی معروف گشت. [۱۰۷]
مرجانی، عبدالله، بهجة النفوس، ج۱، ص۳۲۱.
کناره‌های چشمه دیوارکشی شد و آب‌انباری با دو حوض مستطیل در پیرامون آن ایجاد شد که مردم از آب آن بهره‌مند می‌شدند این آبخوری ۲۵ پله داشت. از سرنوشت برکه‌های یاد شده در دوره‌های بعد گزارشی در دست نیست؛ در نزدیکی مرقد محمد بن عبدالله بن حسن (نفس زکیه) کنار کوه سلع در شمال مدینه، آب‌انباری قرار داشت که آب آن از آبراه‌های زیرزمینی و از چشمه‌های نبی در شمال مدینه و ازرق در غرب مسجدالنبی در شمال مدینه تامین می‌شد این آب انبار از دو سمت شرقی و غربی پله داشت و چشمه‌ای در وسط آن جاری بود. ۳.۵ - برکه‌ای در حره غربیبرکه دیگری کنار چاه اهاب درحره غربی قرار داشت که با سنگ‌های شکسته گرداگرد آن را چیده بودند مطری (م،۷۴۱ق) این برکه را نزدیک چاهی در خانه فاطمه دختر حسین بن علی (علیه‌السّلام) دانسته است به گفته وی، پس از گسترش مسجدالنبی در روزگار ولید بن عبدالملک (حک: ۸۶ق-۹۶ق) به سبب درون شدن خانه حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) در ساختمان مسجد، فاطمه دختر حسین ناچار به ترک آن شد و در منطقه حره غربی خانه‌ای ساخت هنگام حفر چاه به سنگی برخوردند با توسل وی و ریختن اضافه آب وضو در آن جا، مشکل حل شد و به آب رسیدند مردم به آب این حوض تبرک می‌جستند و آن را زمزم می‌نامیدند. [۱۱۱]
مطری، محمد، التعریف بما آنست الهجره، ص۱۶۵.
۳.۶ - برکه‌هایی در غرب مدینهگویا در مدینه سه برکه ویژه حج‌گزاران وجود داشته که نام یکی از آن‌ها که در حره وَبَرَه در غرب مدینه و نزدیک چاه عروه قرار داشته، در منابع آمده است این برکه بزرگ گچ‌کاری شده به برکه وَبیک مشهور بوده و بقایای آن تاکنون نیز باقی مانده است. [۱۱۲]
کعکی، عبدالعزیز، معالم المدینة المنوره، ج۲، ص۴۹۰.
در کنار کوه مَخیض در ورودی حاجیان شام، برکه‌ای به نام حمزه وجود داشت که آب آن از چشمه‌ای در باغ مشهور به جعفریه در منطقه قبا تامین می‌شد. [۱۱۳]
مطری، محمد، التعریف بما آنست الهجره، ص۱۸۵.
۳.۷ - برکه‌ای دیگرنیز در منابع از برکه‌ای منسوب به عمرو بن زبیر بن عوام، مشهور به برکه عمرو، بدون تعیین موقعیت مکانی، یاد شده است؛ همچنین حوضی متعلق به مروان بن حکم اموی (حک: ۶۴ق-۶۵ق) در وادی عقیق در غرب مدینه قرار داشت که ثنیه نزدیک عقیق را به سبب مجاورت با آن، ثنیه حوض می‌نامیدند. ۴ - برکه‌های میان مکه و مدینهدر مسیر مکه به مدینه، برکه‌های گوناگون وجود داشت که از جمله آن‌ها می‌توان از برکه کنار مسجد سقیا، برکه تِعْهِن نزدیک روستای ام البرک، برکه‌ای بزرگ کنار مسجد خُلَیْص در روستای خُلَیْص، و برکه‌هایی در منطقه ابواء، وادی‌ای در تهامه حجاز، یاد کرد؛ برکه موجود در خلیص در آغاز سده هشتم ق دچار کم آبی شد و حاجیان از این جهت در تنگنا بودند آن‌ها به سال ۷۱۹ق به ملک ناصر محمد بن قلاوون، حاکم مصر، که به مکه آمده بود، شکایت بردند سلطان دستور پرداخت هزینه سالانه تامین آب این برکه را صادر کرد. [۱۱۸]
ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۳، ص۱۶۵.
در کنار مسجد بطن مر الظهران، وادی‌ای در ۲۲ کیلومتری شمال مکه، نیز برکه‌ای بزرگ به ابعاد ۳۳ ذرع (حدود ۱۷ متر) وجود داشت که آب آن از چاهی مشهور به عقیق تامین می‌شد. در منطقه روحاء در چهل میلی جنوبی مدینه نیز برکه‌هایی چون برکه روحاء، برکه رشید، برکه عثمان بن عفان و برکه طار وجود داشت. سمهودی از تعمیراتی در چشمه خلیص و برکه روحاء در روزگار قایتبای مملوکی (حک: ۸۷۲ق-۹۰۱ق) گزارش داده است. ۵ - فهرست منابع(۱) اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد (م،۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۰۸ق. (۲) اثارة الترغیب، محمد بن اسحق الخوارزمی (م،۸۲۷ق)، به کوشش الذهبی، مکه، مکتبة نزار مصطفی الباز، ۱۴۱۸ق. (۳) اخبار المدینه، محمد ابن زباله (م،۱۹۹ق)، به کوشش ابن سلامه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۴ق. (۴) اخبار مکه، الازرقی (م،۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق. (۵) اخبار مکه، الفاکهی (م،۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق. (۶) الارج المسکی فی التاریخ المکی، علی عبدالقادر الطبری (م،۱۰۷۰ق)، به کوشش الجمال، مکه، المکتبة التجاریه، ۱۴۱۶ق. (۷) الاعلاق النفیسه، ابن رسته (م، ۳ق)، بیروت، دار صادر، ۱۸۹۲م. (۸) بهجة النفوس و الاسرار، عبدالله المرجانی (م،۶۹۹ق)، به کوشش محمد شوقی، ریاض، مکتبة الملک فهد، ۱۴۲۵ق. (۹) البیئة الطبیعة لمکة المکرمه، رقیه حسین نجیم، ریاض، الفرقان، ۱۴۲۰ق. (۱۰) التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق. (۱۱) تاریخ المدینة المنوره، ابن شبّه (م،۲۶۲ق)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق. (۱۲) تاریخ المدینه، قطب الدین النهروالی (م،۹۹۰ق)، به کوشش محمد عزب و محمد زینهم، مکتبة الثقافة الدینیه. (۱۳) تاریخ مکة المشرفه، محمد ابن الضیاء (م،۸۵۴ق)، به کوشش العدوی، مکه، المکتبة التجاریه مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق. (۱۴) تحصیل المرام، محمد بن احمد الصباغ (م،۱۳۲۱ق)، به کوشش ابن دهیش، ۱۴۲۴ق. (۱۵) التعریف بما آنست الهجره، محمد المطری (م،۷۴۱ق)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دار الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۶ق. (۱۶) دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، ۱۳۷۲ش. (۱۷) الدرة الثمینة فی اخبار المدینه، محمد ابن نجار (م،۶۴۳ق)، به کوشش شکری، بیروت، دار الارقم. (۱۸) الدرر الفرائد المنظمه، عبدالقادر بن محمد الجزیری (م،۹۷۷ق)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق. (۱۹) رحلة ابن جبیر، محمد بن احمد (م،۶۱۴ق)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م. (۲۰) سفرنامه حجاز، محمد لبیب البتنونی، ترجمه: انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۱ش. (۲۱) سفرنامه مکه حسام السلطنه، رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۷۴ش. (۲۲) شفاء الغرام، محمد الفاسی (م،۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق. (۲۳) الطبقات، خلیفة بن خیاط (م،۲۴۰ق)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق. (۲۴) العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، محمد الفاسی (م،۸۳۲ق)، به کوشش فؤاد سیر، مصر، الرساله، ۱۴۰۶ق. (۲۵) العین، خلیل (م،۱۷۵ق)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق. (۲۶) لسان العرب، ابن منظور (م،۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق. (۲۷) مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا (م،۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق. (۲۸) معالم المدینه، عبدالعزیز کعکی، بیروت، دار و مکتبة الهلال، ۱۴۱۹ق. (۲۹) معجم البلدان، یاقوت الحموی (م،۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م. (۳۰) مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی، عبیدالله محمد امین کردی، ترجمه: صابری، مشهد، ۱۳۸۲ش. (۳۱) المناسک و اماکن طرق الحج، ابواسحق الحربی (م،۲۸۵ق)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، ۱۴۰۱ق. (۳۲) موسوعة مرآة الحرمین الشریفین، ایوب صبری پاشا (م،۱۲۹۰ق)، قاهره، دار الآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق. (۳۳) وفاء الوفاء، السمهودی (م،۹۱۱ق)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م. ۶ - پانویس
۷ - منبع• دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله "برکه"، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۰۸/۱۰. • تونه‌ای، مجتبی، فرهنگنامه حج، ص۱۸۶. |