زمان تقریبی مطالعه: 48 دقیقه
 

بنی تمیم (دانشنامه‌حج)





بنی‌تمیم از قبایل ساکن نجد و اثرگذار در تحولات مکه و اسلام بود. این قبیله در مناطق گوناگون جهان پراکنده‌اند؛ اما به صورت طوایف شناخته شده بیشتر در عربستان سعودی سکونت دارند؛ در ایران نیز یکی از قبایل بزرگ ساکن خوزستان است. انتخاب کارگزارانی از میان این قبیله در دوران‌های مختلف و شرکت آنها در فتوحات و نبردها، بیانگر نقش فعال آنها در عرصه سیاسی بود. بت‌پرستی دین رایج میان بنی‌تمیم بود؛ اما پس از حاکمیت اسلام بر مدینه و مکه کم‌کم به دین اسلام گرویدند. در میان بنی‌تمیم نام‌آوران بسیاری در عرصه‌های مختلف فرهنگی و علمی وجود داشت. این قبیله را از پیشوایان عرب در موسم حج دانسته‌اند که برخی مناصب حج را تا هنگام ظهور اسلام در اختیار گرفتند. بنی‌تمیم در مناسک حج، تلبیه‌ای ویژه به خود داشتند.


۱ - مقدمه



قبیله تمیم از گذشته‌های دور در مقایسه با دیگر قبایل عرب، دارای اهمیت بسیار در ابعاد گوناگون، از جمله فراوانی جمعیت و تیره‌های مختلف، جنگ‌ها و رخدادهای تاریخی فراوان و پهنه پهناور سرزمین‌های محل سکونت بوده است. اکنون نیز در پهنه جهان اسلام پراکنده‌اند. اهمیت ویژه آن‌ها بر عهده داشتن تولیت کعبه از سوی خود تمیم و خاندانی از نسل اوست. بنی‌تمیم را از بزرگ‌ترین بنیان‌های قوم عرب محسوب کرده‌اند.

۲ - نسب‌شناسی



تمیم بن مُرّ بن اُدّ بن طابخة بن الیاس بن مُضَر بن نزار بن معد بن عدنان، از نوادگان اسماعیل (علیه‌السّلام) است.
[۳] هروی، قاسم بن سلام، النسب، ص۲۳۱.
تمیمیان در الیاس، جد شانزدهم رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، با قریش هم‌نسب هستند. وی چهار پسر به نام زید مناة، عمرو، حارث و یربوع داشت.
[۱۰] هروی، قاسم بن سلام، النسب، ص۲۳۲.
یربوع درکودکی درگذشت و حارث کم‌نسل بود. بیشتر بطون و شاخه‌های قبیله تمیم، از نسل زید مناة و عمرو هستند؛ نسل حارث از طریق فرزندش معاویه که به تیره او شَقِرات می‌گفتند، ادامه یافت. از فرزندان عمرو بن تمیم، خاندان‌های بسیار از جمله حَبِطات (لقب حارث بن عمرو و فرزندانش) و از زید مناة
[۱۹] هروی، قاسم بن سلام، النسب، ص۲۳۱.
شاخه‌های فراوان مانند بنوکعب بن سعد و میان آن‌ها تیره مشهور بنومُقاعِس پدید آمدند. بنی‌حنظله و از میان آن‌ها نیز بنی‌دارم
[۲۲] هروی، قاسم بن سلام، النسب، ص۱۹۳-۲۲۶.
و بنی‌یربوع از دیگر تیره‌های آن هستند. از تیره‌های بنی‌حنظله می‌توان به براجم، بنوعنبر بن یربوع و بنودارم بن مالک بن حنظله اشاره کرد.
ƒ

۳ - خاستگاه و پراکندگی جغرافیایی



سرزمین اصلی و خاستگاه قبیله تمیم، جزیرة العرب بود. چند مکان از مناطق جزیرة العرب به ویژه صحرای نجد در دوره پیش از اسلام، به عنوان زیستگاه بنی‌تمیم یاد شده است.
[۳۲] اصفهانی، حسن بن عبدالله، بلادالعرب، ص۸۷.
[۳۳] اصفهانی، حسن بن عبدالله، بلادالعرب، ۱۳۲.
[۳۴] اصفهانی، حسن بن عبدالله، بلادالعرب، ص۲۷۸.
[۳۵] اصفهانی، حسن بن عبدالله، بلادالعرب، ص۲۸۹.
[۳۶] اصفهانی، حسن بن عبدالله، بلادالعرب، ص۳۱۵-۳۱۶.
[۳۷] فياض حرفوش، عبدالقادر، قبیلة تمیم فی الجاهلیة و الاسلام، ج۱، ص۱۲۴-۱۲۵، دمشق، دار البشائر.
[۳۸] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۵۳، دمشق، دار اليمير.
حیره در عراق و بحرین کهن نیز از دیگر سکونت‌گاه‌های تیره‌هایی از تمیم بودند؛ سرسلسله این خاندان و برخی از نسلش که تولیت کعبه را بر عهده داشتند، در مکه ساکن بودند؛ اما زمان دقیق مهاجرتشان به نجد دانسته نیست. به گزارش ابن زبیر، ۱۵۰ سال پیش از ظهور اسلام، عرب‌های ساکن مکه، تمیم را به سبب غارت و بی‌حرمتی به کعبه، از زمین تهامه راندند. فرزدق در ابیاتی به این موضوع اشاره کرده است.

۳.۱ - بنی‌تمیم در مصر


در سده‌های دوم ق و سوم ق بسیاری از بنی‌تمیم به مصر مهاجرت کردند.
[۴۱] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۱۴، دمشق، دار اليمير.
در همین دوران، یکی از تمیمیان به نام ابراهیم بن اغلب، با فتح صِقِلیه (سیسیل) و تاسیس سلسله مستقل اغلبیان، بر دامنه و گستره قدرت تمیمیان افزود. بعدها پس از سقوط سلسله اغلبیان، گروه‌هایی از بنی‌تمیم همچنان در سیسیل باقی ماندند و بسیاری از آن‌ها نیز به‌ اندلس کوچیدند.
[۴۲] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۱۷-۱۱۸، دمشق، دار اليمير.
در دوران معاصر، از میان بنی‌تمیم ساکن در نجد خاندان‌هایی برخاستند که بر تحولات جزیرة العرب اثر نهادند. خاندان محمد بن عبدالوهاب، بنیان‌گذار فرقه وهابیت و آل ثانی به عنوان حاکمان قطر، از آن جمله هستند.
[۴۳] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۲۲ به بعد‌.
[۴۴] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۳۲-۱۳۴.
خاندان آل ثانی از اواخر سده یازدهم ق/هفدهم م. از نجد به ‌این منطقه آمدند.
[۴۵] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۳۲.
[۴۶] عزاوی، عباس، موسوعة عشائر العراق، ج۳، ص۲۵۲.


۳.۲ - بنی‌تمیم در عراق


در عراق نیز بنی‌تمیم که بیشتر از بنی‌سعد، جز بنی‌نهشل و بنی‌یربوع و بنی‌مازن، هستند، به خاندان‌ها و شاخه‌های فراوان تقسیم شده‌اند.
[۴۷] عزاوی، عباس، موسوعة عشائر العراق، ج۳، ص۲۵۲.
از آغاز تاسیس کوفه و بصره، تمیمی‌ها از نخستین ساکنان این دو شهر بودند؛ اما در ساختار قبیله‌ای کوفه، در مقایسه با بصره، چندان قدرت و نفوذ نداشتند. بصره شامل پنج گروه از قبایل گوناگون بود که به آن‌ها «اخماس» گفته می‌شد و تمیم یکی از آن‌ها بود.
[۴۸] احمدعلی، صالح، التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره، ص۵۴-۵۵.
با اقامت قبیله‌های رقیب در شهرهایی چون کوفه و بصره،‌ اندک‌اندک تعصبات شهری جای تعصبات قبیله‌ای را گرفت و از همین رو، گاه به جای تمیم، از تمیم بصره و تمیم کوفه سخن به میان می‌آمد؛ چنان‌که احنف بن قیس، بزرگ تمیمیان بصره، در رویداد نبرد میان اَزْد و تمیم در بصره به صراحت گفت که در نظر او اَزْد بصره از تمیم کوفه و اَزْد کوفه از تمیم شام والاتر است.
در مجموع، ۳۴ شاخه از تمیمی‌های عراق را که برخی به دسته‌های کوچک‌تر تقسیم می‌شوند، برشمرده‌اند.
[۵۱] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۲۶-۱۲۸.
طایفه المصالحه و الظوالم که هر کدام به عشیره‌ها و دسته‌هایی تقسیم می‌شوند، از بزرگ‌ترین طوایف تمیم عراق هستند.
[۵۲] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۲۹.
تمیمی‌های عراق بیشتر ساکن استان‌های بصره، سماوه و دیالی هستند. در عراق معاصر، پراکندگی تمیمی‌ها بسیار گسترده گشته و با کم‌رنگ شدن پیوندهای قبیله‌ای، شناسایی آن‌ها دشوار است. شاخه‌هایی از آنان هنوز به صورت عشایری به ویژه در استان بصره زندگی می‌کنند.
[۵۵] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۲۶.
[۵۶] عزاوی، عباس، عشائر العراق، ج۳، ص۲۵۲.
عشایر تمیم به تدریج در عراق به تشیع گرویده‌اند.

۳.۳ - بنی‌تمیم در ایران


در ایران بر پایه نشانه‌هایی از سده‌های نخست ق برخی تیره‌های تمیم در خوزستان و خراسان اقامت داشته‌اند‌. اکنون نیز بنی‌تمیم یکی از قبایل بزرگ ساکن خوزستان است و از آن شاخه و عشیره‌های بسیار منشعب شده‌اند.
[۵۹] عزیزی، یوسف، قبایل و عشایر عرب خوزستان، ص۳۸-۳۹.


۳.۴ - بنی‌تمیم در عصر حاضر


امروز افراد وابسته به بنی‌تمیم در مناطق گوناگون جهان از ایران تا شمال آفریقا پراکنده‌اند؛ اما به صورت طوایف شناخته شده بیشتر در استان نجد و جبل شَمَّر عربستان سعودی سکونت دارند.
[۶۰] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۲۲.
[۶۱] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۳۲.
[۶۲] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۳۶.
بیشتر خاندان‌ها و طوایف بنی‌تمیم در عربستان، خود را متعلق به سه بطنِ حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم، سعد بن زید مناة، و عمرو بن تمیم می‌دانند.
[۶۳] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۲۲.

ƒ

۴ - جایگاه سیاسی ـ اجتماعی



ابن حبیب، بنی‌تمیم را از پیشوایان عرب در موسم حج و داوران عرب در همایش سالانه عرب در عکاظ دانسته است. قضاوت میان برخی خاندان‌ها چون بنی‌حنظله، بنی‌عمرو بن تمیم، بنومازن و ثعلبة بن یربوع موروثی بود.
با توجه به مشترک بودن جد بنی‌تمیم و قریش که عنوان بنی‌خندف، همسر الیاس بن نزار، بر همه آن‌ها صدق می‌کرد، به این نسب افتخار می‌ورزیدند و از حمایت قریش نیز برخوردار بودند؛ چنان‌که در یوم القُصَیبه برخی قریش به حمایت از تیره بنی‌سعد بن تمیم در برابر غارت بدویان برخاستند. از رهگذر همین نسب، آن‌ها که از پست‌ترین طبقات خندف بودند، از خوانی که میان قبایل بنی‌خندف برای فقیرانشان گسترده می‌شد، بهره می‌بردند. به روایتی در رخداد یوم جبله (۵۷۱م.) آنگاه که با تخلف قیس از پذیرایی تمیمیان روبه‌رو شدند، به پیکار برخاستند. تمیمیان ساکن در مسیر راه‌های تجاری جزیرة العرب، در برابر دریافت مال، پاسداری از کاروان‌های تجاری قریش را در قلمرو سکونت خود به دست گرفتند و در معاهده «ایلاف» قریش درون شدند. قریش نیز بر حفظ رابطه نیکو با بنی‌تمیم می‌کوشید.
[۷۵] جاسم حیالی، واثقه حازم، قبایل بنی‌تمیم و دورهم فی التاریخ العربی، ص۹۴-۹۸.
غارت‌هایی نیز از آن‌ها گزارش شده است. در یوم الصَفَقه حاکم دست نشانده کسرای ایران، سران تمیم را به سزای غارت کاروان تجاری ایران به قتل رساند.

۴.۱ - عام الغدر


غارت کاروان‌های تجاری تمیم را می‌توان در رویداد عام الغدر نیز یافت. ۱۵۰ سال پیش از بعثت پیامبر اسلام، دو تن از بنی‌یربوع که به حج می‌رفتند، به غارت و قتل فرستاده یکی از پادشاهان حمیری که پرده‌ای را برای هدیه به کعبه فرستاده بود، کنار انصاب حرم دست زدند. پس از بازگو کردن این رویداد برای دیگران در ایام منا که بر پایه رسم جاهلی، قبایل عرب مفاخرشان را بازگو می‌کردند، مردم عرب بر یربوع، قبیله آن‌ها، شوریدند و اموالشان را غارت کردند. به این مناسبت، این سال «غدر» نام گرفت و پس از تاریخ وفات کعب بن لوی، به عنوان مبدا تاریخ عرب تا پیش از عام الفیل خوانده شد.
[۷۹] بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیه، ص۴۰.


۴.۲ - کارگزاران بنی‌تمیم در دوران پیامبر


پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از میان بنی‌تمیم کارگزارانی را برگزید. او ولایت منذر بن ساوی بن عبدالله دارمی بر بحرین را پس از اسلام آوردنش تثبیت نمود. یعلی بن امیه تمیمی را بر یمن گماشت و مالک بن نویره را کارگزار صدقات بنی‌حنظله و زبرقان بن بدر را همراه قیس بن عاصم، عامل ناحیه‌ای از بنی‌سعد کرد و عیینة بن حصن فزاری را به عنوان کارگزار صدقات تمیم گماشت. بر پایه گزارشی، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سه یا هفت تن را برای گردآوری صدقات تمیم تعیین فرمود. حنظلة بن ربیع تمیمی نیز از نویسندگان رسول خدا بود. وی مکاتبات رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با سران سرزمین‌ها را می‌نوشت. او در روزگار ابوبکر نیز مقام نویسندگی داشت.

۴.۳ - فتوحات


بنی‌تمیم در فتوحات هم نقش داشتند. سهم آن‌ها در نبرد قادسیه، به ویژه در لیلة القادسیه که دو لشکر تا صبح با یکدیگر می‌جنگیدند، چشمگیر بود.
[۹۱] عسکری، سید مرتضی، صد و پنجاه صحابی ساختگی، ج۲، ص۹۹-۱۱۴.
از شرکت آن‌ها در فتح اصطخر، از شهرهای فارس و خراسان یاد شده است. بیشتر گزارش‌ها درباره نقش تمیم در رویداد رده و فتوحات، از سیف بن عمر تمیمی نقل گشته که جنبه حماسه‌سرایی دارد و آمیخته با افسانه‌سرایی و فضیلت‌تراشی برای قبیله خویش است. این احتمال درباره برخی دیگر از افتخارات و فضیلت‌های این قبیله نیز وجود دارد.
[۹۵] عسکری، یسد مرتضی، صد و پنجاه صحابی ساختگی، ج۲، ص۹۹-۱۱۴.


۴.۴ - کارگزاران بنی‌تمیم در دوران امام علی


یعلی بن امیه تمیمی‌ کارگزار خلیفه دوم در صنعا بود و تا پایان عصر عثمان نیز به کار خود ادامه داد و پس از قتل این خلیفه به سپاه جمل پیوست و بخشی از هزینه رورویایی با امام علی (علیه‌السّلام) را تامین کرد و در نبرد جمل کشته شد. وی نخستین کسی بود که تاریخ هجری را در یمن بنا نهاد. در نبرد جمل (۳۶ق) بسیاری از تیره بنی‌حنظله به تحریک طلحه و زبیر به سپاه عایشه پیوستند؛ اما بنی‌یربوع همگی بر طاعت علی (علیه‌السّلام) وفادار ماندند. در این نبرد، بخش بزرگ‌تر تمیم کوفه با رای احنف بن قیس که بزرگ تمیم بصره بود، پس از رایزنی با امام علی (علیه‌السّلام) از نبرد کناره‌گیری کردند.
برخی تمیمی‌ها نیز با سروری جاریة بن قدامه که در شمار یاران امام علی (علیه‌السّلام) بود، در نبرد جمل و صفین و سرکوبی بسر بن ارطاة در حجاز و یمن حضور داشتند. برخی تمیمیان به رغم همراهی با امام علی در صفین، پس از پایان این نبرد در شمار خوارج درآمدند و برخی از آن‌ها بعدها از سرکردگان فرقه‌های خوارج چون اباضیه و ازارقه شدند.
[۱۰۸] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۰۹-۱۱۲.
پس از نبرد نهروان، برخی از بنی‌حنظله از فرمان امام علی (علیه‌السّلام) بیرون رفتند و رهبری گروهی از خوارج را به دست گرفتند. از این گروه، می‌توان از حْرقوص بن زُهیر، مسعر بن فدکی،
[۱۰۹] عیسی‌زاده، ولی‌الله، خوارج تندیس فتنه، ص۱۳۸-۱۱۱.
عُروة بن اُدَیه و شَبَث بن رِبْعی نام برد.
از میان بنی‌تمیم کسانی چون معقل بن قیس ریاحی و خلید بن قرّه یربوعی از کارگزاران علی (علیه‌السّلام) به ترتیب صاحب شرطه و حکمران امام در خراسان بودند. پس از شهادت امام، معقل بن قیس ریاحی و جاریة بن قدامه سعدی در گرفتن بیعت از مردم برای امام حسن (علیه‌السّلام) نقش داشتند. اصبغ بن نباته حنظلی هم از یاران ویژه امام علی (علیه‌السّلام) و راوی حدیث او بود.

۴.۵ - کارگزاران بنی‌تمیم در دوران امام حسین


احنف بن قیس سعدی و مسعود بن عمرو دو تن از سران تمیمی بصره، نامه‌های امام حسین (علیه‌السّلام) را در قیام عاشورا به سال ۶۰ ق با مضمون بیان حقانیت اهل بیت (علیهم‌السّلام) و دعوت از سران بصره برای حمایت و پشتیبانی از حرکت ایشان دریافت کردند. احنف که سیاست‌های اهل بیت (علیهم‌السّلام) از جمله دوری از نیرنگ و حیله و بی‌تمایلی به ثروت را نمی‌پسندید، از حمایت امام و پاسخ به نامه‌ وی خودداری کرد. اما مسعود بن عمرو در واکنش به نامه امام، نه تنها به حمایت از اهل بیت (علیهم‌السّلام) و سرزنش احنف بن قیس و دیگر سران بصره پرداخت ؛ بلکه طوایف بنی‌حنظله و بنی‌سعد تمیم
[۱۲۶] مجلسی، محمدباقر، جلاء العیون، ص۶۰۹-۶۱۰.
و بنی‌عامر را برای مشورت و پاسخ‌گویی و حمایت از امام گرد آورد و حمایت آن‌ها را به امام اعلام کرد.
در روز عاشورا برخی تمیمیان میان سپاهیان عمر سعد حضور یافتند و کسانی چون زرعة بن شریک، عمر طهوی، جویریة بن بدر و حصین تمیمی در شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) مشارکت داشتند. در برابر، حرّ بن یزید ریاحی و شماری دیگر از بنی‌تمیم در زمره یاران امام حسین (علیه‌السّلام) و از شهدای کربلا بودند. شعبة بن حنظه،
[۱۳۹] مجلسی، محمدباقر، جلاء العیون، ص۶۶۰.
ابوعمرو نهشلی،
[۱۴۰] طبری، ابن جرير، تاریخ طبری، ج۵، ص۱۰۵-۱۰۶.
شبیب بن عبدالله نهشلی، و حجاج بن زید، سفیر امام حسین (علیه‌السّلام) به بصره، از آن جمله هستند. در قیام مختار بن ابی‌عُبَید ثقفی (۶۶ق) گروه‌هایی از بنی‌تمیم کنار مختار و گروه‌هایی دیگر در برابر او در سپاه مصعب بن زبیر صف کشیدند.

۴.۶ - بنی‌تمیم در دوران اموی


نقش سیاسی ـ اجتماعی بنی‌تمیم را در دوره اموی می‌توان در سه محور دنبال کرد: نزاع‌های قبیله‌ای شایع در این دوره، مشارکت در فتوحات اسلامی، کوشش در شکل‌گیری خلافت عباسی؛ از آن جا که تمیمی‌ها با فرماندهی احنف بن قیس در فتوحات خراسان نقش گسترده داشتند و این منطقه از لحاظ اداری تابع بصره بود، نزاع‌های سخت قبیله‌ای همچون بصره، نخست میان تمیم و ربیعه و‌ اندکی بعد، میان تمیم و ازد، از اواخر دوره معاویه تا پایان دوره اموی در مناطق خراسان ادامه داشت. پس از مرگ یزید (۶۴ق)، آتش ستیز میان تمیم و ازد در بصره چنان زبانه کشید که حکمران شهر، عبیدالله بن زیاد به ناچار از شهر گریخت و مسعود بن عمرو عتکی، بزرگ ازدیان، به دست تمیمی‌ها کشته شد. با هوشمندی احنف بن قیس و پرداخت مالی سنگین، این فتنه تا‌ اندازه‌ای فرو نشست.
زیاد بن ابیه، حکمران عراق در دوره معاویه، برای دفع خطر خوارج و با توجه به این که بسیاری از رهبران خوارج تمیمی بودند، بسیاری از جنگجویان این شهر را به خراسان منتقل کرد.
[۱۵۱] احمدعلی، صالح، التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره، ص۴۴.
[۱۵۲] احمدعلی، صالح، التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره، ص۱۴۲.
در ۶۴ق عبدالله بن خازم با یاری تمیمی‌ها در نبرد با بکر بن وائل بر خراسان سلطه یافت. چند تن از سران خوارج مانند عبدالله بن اباض، رهبر فرقه اباضیه، و عبدالله بن صفار، رئیس صفریه، از بنومُقاعِس و بَرْک بن عبدالله، ضارب معاویه در شب نوزدهم رمضان سال ۴۰ق از بنی‌تمیم بودند.

۴.۷ - بنی‌تمیم در دوران عباسیان


حضور بسیار گسترده بنی‌تمیم در خراسان، سبب شرکت مؤثر آن‌ها در دعوت عباسیان شد؛ چنان‌که پنج تن از نقیبان دوازده‌گانه عباسیان در خراسان از بنی‌تمیم بودند. در دوره نخست خلافت عباسی، بسیاری از بنی‌تمیم به مناصب مهم حکومتی دست یافتند؛ از جمله: خازم بن خزیمه حکمران ارمینیه و بصره، خزیمة بن خازم حکمران جزیره، حسان بن ابراهیم عَنْزی قاضی کرمان، سوار بن عبدالله قاضی رصافه، و ابوبکر محمد بن عمر سالم قاضی موصل.
[۱۵۹] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۱۹.

ƒ

۵ - وضعیت مذهبی



با توجه به وسعت و پراکندگی مناطق سکونت قبیله تمیم و مجاورت با پیروان ادیان گوناگون در این مناطق، میان آن‌ها تنوع دینی وجود داشت.

۵.۱ - بت‌پرستی


بت‌پرستی دین رایج میان آن‌ها بود و گواه آن، اسامی برخی تمیمی‌ها مانند عبدمناة و عبدالعزی است که از پرستش بت‌های مشهور شبه جزیره میان آن‌ها حکایت دارد.
[۱۶۱] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۹۰-۹۱.
پرستش رب النوع‌هایی مانند خورشید و ستاره‌ها نزد آنان دیده می‌شد و نیز دین زرتشت و مسیحیت با توجه به هم‌جواری و مناسبات ایشان با ایران و قبایلی مانند تغلب، میان تمیم پیروانی داشت.
[۱۶۴] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۹۲-۹۳.
برخی تیره‌های تمیمی متولی بتی به نام شمس بودند که آن را هند بن ابی‌هاله از همین تیره، در دوران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نابود کرد.

۵.۲ - شان نزول آیه ۲۱۷ بقره


با توجه به پراکندگی و دوری تمیمی‌ها از مکه، در سال‌های نخست بعثت رسول خدا، افرادی‌ اندک از این قبیله مسلمان شدند؛ اما پس از حاکمیت اسلام بر مدینه و مکه، بزرگان تمیم به فکر هم‌پیمانی با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) افتادند. وجود شمار‌ اندکی از تمیمی‌ها یا حُلَفای آنان مانند واقد بن عبدالله و خَبّاب بن اَرَت که در هجرت به یثرب و نبردهای بدر و احد شرکت داشتند، اسماء دختر سلامه دارمی، زینب دختر حارث بن خالد و دو خواهرش عایشه و فاطمه، و امّ حبیب دختر سعید بن یربوع
[۱۷۲] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۹۷.
را در ردیف مسلمانانِ نخست، باید حاصل کوشش‌های فردی و بی‌ارتباط با گرایش گروهی بنی‌تمیم دانست؛ چنان‌که میان مشرکان هم افرادی وابسته به بنی‌تمیم یافت می‌شدند؛ واقد بن عبدالله پیش از فتح مکه (۸ق) مسلمان شد و در سریه «نخله» فردی را در ماه حرام به قتل رساند و آیه ۲۱۷ سوره بقره در شانش نازل شد.

۵.۳ - شان نزول آیه ۵۲ انعام


آیه ۵۲ سوره انعام نیز در شان فردی از بنی‌تمیم نازل گشت. در فتح مکه نیز برخی تمیمیان حضور داشتند.

۵.۴ - مسلمان شدن بنی‌تمیم


مسلمان شدن بیشتر بنی‌تمیم در سال نهم ق (سنة الوفود) صورت پذیرفت. وفد تمیم از نخستین وفدهایی بود که در این سال با حضور در مدینه با پیامبر بیعت کردند. در این هیات بسیاری از بزرگان و مشاهیر بنی‌تمیم مانند قیس بن عاصم منقری، اقرع بن حابس، عطارد بن حاجب بن زراره، و زبرقان بن بدر حضور داشتند. نزول آیه چهارم سوره حجرات را در هنگامی دانسته‌اند که هیئت اعزامی‌ آنان به سبب خوی خشن بیابانی و ناآشنایی با آداب زندگی اجتماعی، از پشت خانه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) او را با آواز بلند صدا کردند. این آیه چنین رفتاری را کار نابخردان می‌داند.

۵.۵ - بنی‌تمیم بعد از رحلت پیامبر


از اسلام آوردن بسیاری از بنی‌تمیم پس از رحلت رسول خدا دیری نمی‌گذشت. بدین روی، برخی از آن‌ها از دادن صدقات به کارگزاران خلیفه خودداری کردند.
[۱۸۸] جاد المولی بک، محمداحمد، بجاوی، علی محمد، ابراهیم، محمد ابوالفضل، ایام العرب، ج۲، ص۱۴۳.
مالک بن نویره از بنی‌یربوع بن حنظله، از دادن صدقه تیره خود به ابوبکر خودداری نمود که پیامد آن، کشته شدنش به دست خالد بن ولید بود. خالد همان روز با همسر مالک هم‌بستر شد. این کار مورد اعتراض عمر قرار گرفت و وی خواستار اجرای حد زنا بر خالد گشت. سجاح از بنی‌یربوع تمیم در دوران خلافت ابوبکر ادعای پیامبری کرد و پس از ازدواج با مُسَیلمه، دیگر پیامبر دروغین از بنی‌حنیفه، دسته‌هایی فراوان از بنی‌تمیم و برخی بزرگان آن مانند احنف بن قیس و حارثة بن بدر و شبث بن ربعی را نیز با خود همراه کرد و پس از کشته شدن مسیلمه به دست سپاه اسلام در نبرد یمامه، خانه‌نشین شد.

۶ - وضعیت علمی و فرهنگی



در میان بنی‌تمیم نام‌آوران بسیاری در عرصه‌های مختلف فرهنگی و علمی هستند:

۶.۱ - راویان


افراد بسیاری از تمیم میان راویان احادیث امامان و اهل بیت (علیهم‌السّلام) و مصنفان آثار آن‌ها هستند که زیربنای فرهنگ شیعه را به نسل‌های بعد سپردند؛ از جمله:
محمد بن تمیم نهشلی از اصحاب امام کاظم (علیه‌السّلام)، هیثم بن عروه کوفی از اصحاب امام صادق (علیه‌السّلام)، غیاث بن ابراهیم از اصحاب امام صادق و امام کاظم (علیه‌السّلام)، دارم بن قبیصه دارمی و عمرو بن مسلم و ابونجران از یاران امام کاظم (علیه‌السّلام) و پسرش عبدالرحمن بن ابی‌نجران از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام).

۶.۲ - شاعران و سخنوران


بنی‌تمیم شاعران و سخنورانی سرآمد داشت
[۲۰۱] آذرنوش، آذرتاش، راه‌های نفوذ فارسی، ص۱۱۳-۱۱۷.
از جمله:
شاعران عصر جاهلی مانند اوس بن حجر، اسود بن یعْفُر دارمی ندیم نعمان بن منذر، عَدِی بن زید عبادی، عَمرو بن اَهْتَم تمیمی
از شاعران دوره اسلامی، جریر بن عطیة بن حذیفه (خطفی) که گرایش ضد شیعی او از مدح خلفای اموی پیدا است،
[۲۰۷] شلق، تاج‌الدین، شرح دیوان جریر، ص۷-۸.
هَمّام بن غالب بن صعصعه مشهور به فرزدق، روبَة بن عَجّاج (م،۱۴۵ق)، ابوالفوارس سعد بن محمد بن سعد مشهور به حَیصَ بَیص، و خداش بن بشر مشهور به بَعِیث
[۲۰۹] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۶۷۵-۶۷۶.
[۲۱۰] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۶۷۸-۶۸۷.
[۲۱۱] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۶۹۰-۶۹۲.
[۲۱۲] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۷۲۶-۷۲۸.
.

۶.۳ - نام‌آورانی در علوم دیگر


از بنی‌تمیم در فقه، تاریخ، قضا، حدیث،صرف و نحو، عرفان، خطابه، کلام و تفسیر نیز دانشورانی ظهور کرده‌اند. از آن جمله می‌توان به این افراد اشاره کرد: اکثم بن صیفی بن ریاح اسیدی که پیش از اسلام هم به زیارت خانه خدا می‌رفت و به فضیلت خاندان عبدالمطلب اعتراف داشت. ابواسحق ابراهیم بن ادهم بن منصور بن زید بلخی، از عرفا و زهاد نیمه اول سده دوم ق که در حدود سال ۱۰۰ق یا ۸۰ق در خانواده‌ای توانگر از قبیله بنی‌تمیم زاده شد. پدر او را از ملوک خراسان دانسته‌اند. درباره گسستن وی از زندگی پرتجمل و روی‌ آوردن به سیر و سلوک عرفانی، گزارش‌های گوناگون آورده‌اند.
[۲۱۴] امینی هروی، ابراهیم، فتوحات شاهی، ج‌۱، ص، ۴۱۶.
هذلول بن کعب عنبری نیز در جود و سخا با حاتم طایی مقایسه می‌شد. بنی‌تمیم میان قبایل عرب در تلفظ برخی واژه‌ها گویشی یگانه داشت و به جای ضمیر «ک» مخاطب از «ش» استفاده می‌کرد.
[۲۱۸] ابن درید، محمد بن حسن، جمهرة اللغه، ج۱، ص۳۶۹.
[۲۱۹] آذرنوش، آذرتاش، راه‌های نفوذ فارسی، ص۱۱۷.
برخی خاندان‌های نام‌بردار بنی‌تمیم همچون خاندان بنی‌عصرون و خاندان قلانسی، منشا خدمات علمی و دیوانی بسیار شدند.
[۲۲۰] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۱۹.
[۲۲۱] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور،ص۱۳۵.
[۲۲۲] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۳۰۵-۳۰۶.
[۲۲۳] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۳۰۹.
[۲۲۴] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۳۴۲.
[۲۲۵] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۴۰۳-۴۴۸.
[۲۲۶] محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۴۲۰-۴۲۲.
از فرزندان اُسَید بن عمرو کسانی شهرت یافتند، همچون اوس بن حجر شاعر مشهور و اکثم بن صیفی که از حکیمان عرب در دوره پیش از اسلام شمرده شده است. اقرع بن حابس دارای مقام داوری و فرزدق، شاعر مشهور، از شاخه بنومجاشع بن دارم، از جمله آن‌ها به شمار می‌روند.
[۲۳۱] هروی، قاسم بن سلام، النسب، ص۲۳۴.
یونس بن حبیب ضبّی، پیشوای نحویان بصره و از مراجع ادیبان و نحویان و استادِ سیبویه و کسائی و فرّاء، فضیل بن عیاض یربوعی عارف مشهور (م،۱۳۷قزَبّان بن علاء بن عمار مازنی از قرّای هفت‌گانه و نحوی برجسته (م. ۱۵۴قنصر بن مزاحم مِنقری تمیمی کوفی ادیب و اخباری و تاریخ‌نگار شیعی (م. ۲۱۲قخلیفة بن خیاط محدّث و اخباری و نسب‌شناس، یحیی بن اکثم بن محمد تمیمی مروزی (م. ۲۴۲ق) قاضی القضاة دستگاه خلافت مامون، احمد بن فرات بن خالد ضبّی رازی (م. ۲۵۸ق) از محدّثان و حافظان، احمد بن موسی تمیمی (م. ۳۲۴ق) دانشور قرائت که القراءات السبع او کتابی پر اهمیت است، ابن حِبّان بُستی (م. ۳۵۴ق) محدّث، نعمان بن محمد (م. ۳۶۳ق) معروف به قاضی نعمان فقیه مذهب اسماعیلی، و عبدالکریم سمعانی (م. ۵۶۲ق) مشهور به محدّث مشرق صاحب الانساب از دیگر نام‌آوران تمیمی به شمار می‌روند.
ƒ

۷ - حج‌گزاری بنی‌تمیم



بنی‌تمیم را از پیشوایان عرب در موسم حج دانسته‌اند. در دوران جاهلی، گروهی از فرزندان کعب بن سعد برخی مناصب حج را تا هنگام ظهور اسلام در اختیار گرفتند. بعدها این از مفاخر بنی‌تمیم به شمار آمد.
[۲۳۴] ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ص۲۳۹.
امر اجازه (جلوداری حاجیان در کوچ به سوی عرفات و منا و رمی جمرات) نخست در دست خاندان صوفه از بنی‌تمیم بود و سپس در دست خاندان‌هایی دیگر از بنی‌تمیم مانند بنی‌عطارد بن عوف و آل کرب قرار گرفت.
[۲۳۶] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۵۶-۲۵۷.
پس از او خاندان سعد بن زید مناة بن تمیم این مقام را به ارث بردند. آنگاه این مقام به خاندان صفوان بن حارث بن شحنة بن عطارد تمیمی رسید. برخی منابع اضبط بن قریع تمیمی را از متولیان کعبه برشمرده‌اند. آورده‌اند که او پس از بنی‌جمان بن سعد تمیمی، تولیت خانه خدا را بر عهده گرفت و پس از او این مقام به تیره‌ای دیگر از بنی‌تمیم یعنی بنی‌حنظلة بن دارم رسید. بلاذری نیز گفته است که او موسم و افاضه (دستور کوچ حاجیان از عرفات برای وقوف در مشعر الحرام)
[۲۴۸] طبری، ابن جرير، جامع البیان، ج۲، ص۳۹۸-۴۰۰.
را سرپرستی می‌کرده است. اسید بن عمرو بن تمیم نیز پس از پدرش تولیت را بر عهده داشت که زمان آن دانسته نیست. تیره بنی‌سعد بن زید مناة را نیز از متولیان خانه خدا دانسته‌اند.
[۲۵۱] فاكهی، ابوعبدالله، اخبار مکه، ج۵، ص۱۵۲.
بنی‌تمیم در مناسک حج، تلبیه‌ای ویژه به این صورت داشتند: «لبَّیک اللهم لبَّیک، لبَّیک لبَّیک عن تمیم، قد تراها قد اخلقت ثیابها و اثواب من وراءها و اخلصت لربها دعاءها؛ بارخدایا! ندای تو را از سوی بنی‌تمیم پاسخ می‌دهیم که لباس‌هایش را فرسوده کرده و دعایش را برای پروردگارش خالص نموده است.» دو‌گونه دیگر نیز از تلبیه ویژه بنی‌تمیم گزارش شده است.
[۲۵۴] جاسم حیالی، واثقه حازم، قبائل بنی‌تمیم و دورهم فی التاریخ العربی، ص۱۰۳.
برخی تیره‌های بنی‌تمیم در مناسک حج به آیین حُمس پایبند بودند
[۲۵۵] جاسم حیالی، واثقه حازم، قبائل بنی‌تمیم و دورهم فی التاریخ العربی، ص۱۰۵-۱۰۷.
و در حج خود، تنها در لباس‌های نو یا لباس مردم مکه به طواف می‌پرداختند و خوش نداشتند که طواف را با لباس‌هایی که معصیت در آن‌ها انجام گرفته، به جا آورند. اینان اگر لباس نو نداشتند، به صورت عریان طواف می‌کردند و اگر کسی با لباس‌های خود طواف می‌کرد، پس از طواف لباس‌ها را دور می‌انداخت و دیگر کسی از آن‌ها بهره نمی‌برد.
[۲۵۶] تقی فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج‌۲، ص۸۷-۸۸.


۸ - تک نگاری‌ها



اهمیت بنی‌تمیم موجب نگاشته شدن تک‌نگاری‌هایی درباره آن‌ها شده است؛ از جمله:
الحیرة و مکة و تمیم و صلتها بالقبائل العربیة، ترجمه یحیی الجبوری، جامعه بغداد، ۱۳۹۶ق./۱۹۷۶م.؛ قبیله بنی‌تمیم و نقش آن در تاریخ اسلام و‌ ایران، مریم سعیدیان جزّی، قم، ۱۳۸۲ش.؛ شعراء تمیم فی الجاهلیة و الاسلام، عبدالقادر فیاض حرفوش، دمشق، ۱۴۲۳ق./۲۰۰۲م.؛ الاسر التمیمیة فی حوطة بنی‌تمیم،ابراهیم بن راشد تمیمی، بیروت، ۱۴۲۵ق./۲۰۰۴م.؛ فضائل بنی‌تمیم فی السنة النبویة، عبدالعزیز محمد فریح، ریاض، ۱۴۲۴ق.؛ قبائل بنی‌تمیم و دورهم فی التاریخ العربی قبل الاسلام و عصر الرساله، واثقه حازم جاسم الحیالی، بیروت، ۱۴۳۳ق./۲۰۱۲م.

۹ - فهرست منابع



(۱) الآثار الباقیه، ابوریحان بیرونی (م،۴۴۰ق)، تهران، میراث مکتوب، ۱۴۲۲ق.
(۲) الاخبار الطوال، ابن داود الدینوری (م،۲۸۲ق)، به کوشش عبدالمنعم، قم، الرضی، ۱۴۱۲ق.
(۳) اخبار مکه، الفاکهی (م،۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق.
(۳) اسباب النزول، الواحدی (م،۴۶۸ق)، به کوشش کمال بسیونی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
(۴) الاستیعاب، ابن عبدالبر (م،۴۶۳ق)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
(۵) اسد الغابه، ابن اثیر (م،۶۳۰ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
(۶) الاشتقاق، ابن درید (م،۳۲۱ق)، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۱ق.
(۷) الاصابه، ابن حجر العسقلانی (م،۸۵۲ق)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
(۸) الاصنام (تنکیس الاصنام)، هشام بن محمد کلبی (م،۲۰۴ق)، به کوشش احمد زکی، تهران، تابان، ۱۳۴۸ش.
(۹) الاعلام، الزرکلی (م،۱۳۹۶ق)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م.
(۱۰) الاغانی، ابوالفرج الاصفهانی (م،۳۵۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
(۱۱) انساب الاشراف، البلاذری (م،۲۷۹ق)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
(۱۲) الانساب، عبدالکریم السمعانی (م،۵۶۲ق)، به کوشش عبدالرحمن، حیدرآباد، دائرة ‌المعارف العثمانیه، ۱۳۸۲ق.
(۱۳) انصار الحسین، محمد مهدی شمس الدین، دار الاسلامیه، ۱۴۰۱ق.
(۱۴) بحار الانوار، المجلسی (م،۱۱۱۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
(۱۵) البحرین فی صدر الاسلام، عبدالرحمن عبدالکریم، بیروت، دار العربیه، ۱۴۲۱ق.
(۱۶) البدء و التاریخ، المطهر المقدسی (م،۳۵۵ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۰۳م.
(۱۷) البدایة و النهایه، ابن کثیر (م،۷۷۴ق)، بیروت، مکتبة المعارف.
(۱۸) بلاد العرب، حسن بن عبدالله الاصفهانی، به کوشش حمد الجاسر و صالح العلی، ریاض، دار الیمامه.
(۱۹) البیان و التبیین، الجاحظ (م،۲۵۵ق)، بیروت، مکتبة الهلال، ۱۴۲۳ق.
(۲۰) تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، الذهبی (م،۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.
(۲۱) تاریخ الیعقوبی، احمد بن یعقوب (م،۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
(۲۲) تاریخ خلیفه، خلیفة بن خیاط (م،۲۴۰ق)، به کوشش فواز، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
(۲۳) تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، الطبری (م،۳۱۰ق)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۲۴) تجارب الامم، ابوعلی مسکویه (م،۴۲۱ق)، به کوشش امامی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش.
(۲۵) التنبیه و الاشراف، المسعودی (م،۳۴۵ق)، بیروت، دار صعب.
(۲۶) التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره، صالح احمد علی، بیروت، دار الطلیعه.
(۲۷) جامع البیان، الطبری (م،۳۱۰ق)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
(۲۸) جلاء العیون، المجلسی (م،۱۱۱۰ق)، قم، سرور، ۱۳۸۲ش.
(۲۹) الجمل و النصرة لسید العتره، المفید (م،۴۱۳ق)، قم، مکتبة الداوری.
(۳۰) جمهرة اللغه، ابن درید (م،۳۲۱ق)، به کوشش رمزی بعلبکی، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۸۷م.
(۳۱) جمهرة النسب، ابن الکلبی (م،۲۰۴ق)، به کوشش ناجی حسن، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۷ق.
(۳۲) جمهرة انساب العرب، ابن حزم (م،۴۵۶ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۳۳) خوارج و تندیس فتنه، ولی الله عیسی‌زاده، قم، میراث ماندگار، ۱۳۸۳ش.
(۳۴) راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی، آذرتاش آذرنوش، تهران، توس، ۱۳۷۴ش.
(۳۵) رجال ابن داود، ابن داود الحلی (م،۷۰۷ق)، به کوشش سید محمد صادق، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۹۲ق.
(۳۶) رجال الطوسی، الطوسی (م،۴۶۰ق)، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۵ق.
(۳۷) رجال النجاشی، النجاشی (م،۴۵۰ق)، به کوشش شبیری زنجانی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق.
(۳۸) الرده، الواقدی (م،۲۰۷ق)، به کوشش الجبوری، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۴۱۰ق.
(۳۹) زهر الآداب و ثمر الالباب، ابراهیم القیروانی (م،۴۵۳ق)، بیروت، دار الجیل.
(۴۰) سبل الهدی، محمد بن یوسف الصالحی (م،۹۴۲ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
(۴۱) السیرة النبویه، ابن هشام (م،۲۱۳/۲۱۸ق)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه.
(۴۲) شرح دیوان جریر، تاج الدین شلق، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۲۹ق.
(۴۳) شرح نهج البلاغه، ابن ابی‌الحدید (م،۶۵۶ق)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق.
(۴۴) الشعر و الشعراء، ابن قتیبه (م،۲۷۶ق)، قاهره، دار الحدیث، ۱۴۲۳ق.
(۴۵) شفاء الغرام، محمد الفاسی (م،۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
(۴۶) صد و پنجاه صحابی ساختگی، سید مرتضی عسکری، ترجمه: سردارنیا.
(۴۷) الطبقات الکبری، ابن سعد (م،۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۴۸) عیون الاخبار، ابن قتیبه (م،۲۷۶ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۴۹) فتوح البلدان، البلاذری (م،۲۷۹ق)، بیروت، دار الهلال، ۱۹۸۸م.
(۵۰) الفتوح، ابن اعثم الکوفی (م،۳۱۴ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق.
(۵۱) فتوحات شاهی، ابراهیم امینی هروی (م. قرن۱۰ق)، به کوشش نصیری، تهران، انجمن آثار فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
(۵۲) الفهرست، الطوسی (م،۴۶۰ ق)، به کوشش قیومی، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.
(۵۳) قبائل بنی‌تیم و دورهم فی التاریخ العربی قبل الاسلام، واثقة حازم جاسم الحیالی، بیروت، الدار العربیة للموسوعات، ۱۴۳۳ق.
(۵۴) قبایل و عشایر عرب خوزستان، یوسف عزیزی، تهران، ۱۳۷۳ش.
(۵۵) قبلیة تمیم عبر العصور، عبدالله محمود حسین، دمشق، دار الیمیر، ۲۰۰۰م.
(۵۶) قبلیة تمیم فی الجاهلیة و الاسلام، عبدالقادر فیاض حرفوش، دمشق، دار البشائر، ۱۴۲۳ق.
(۵۷) الکامل فی التاریخ، ابن اثیر (م،۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
(۵۸) لسان العرب، ابن منظور (م،۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
(۵۹) لله و للحقیقه، علی آل محسن، تهران، مشعر، ۱۴۲۴ق.
(۶۰) اللهوف، ابن طاووس (م،۶۶۴ق)، انوار الهدی، ۱۴۱۷ق.
(۶۱) المحبّر، ابن حبیب (م،۲۴۵ق)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده.
(۶۲) المعارف، ابن قتیبه (م،۲۷۶ق)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، ۱۳۷۳ش.
(۶۳) معجم الادباء، یاقوت الحموی (م،۶۲۶ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۰ق.
(۶۴) معجم قبائل العرب، عمر کحّاله، بیروت، الرساله، ۱۴۰۵ق.
(۶۵) المفصل، جواد علی، دار الساقی، ۱۴۲۴ق.
(۶۶) مقتل الحسین، ابومخنف (م،۱۵۷ق)، به کوشش الغفاری، قم، المطبعة العلمیه.
(۶۷) المنتظم، ابن جوزی (م،۵۹۷ق)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
(۶۸) المنمق، ابن حبیب (م،۲۴۵ق.) ، به‌ کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم ‌الکتب، ۱۴۰۵ق.
(۶۹) موسوعة عشائر العراق، عباس عزاوی، بیروت، دار العربیه، ۱۴۲۵ق.
(۷۰) النسب، ابن سلّام الهروی (م،۲۲۴ق)، به کوشش مریم محمد، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
(۷۱) نشوة الطرب فی تاریخ جاهلیة العرب، ابن سعید‌اندلسی، به کوشش عبدالرحمن، عمان، مکتبة الاقصی.
(۷۲) نفس المهموم، عباس قمی (م،۱۳۵۹ق)، نجف، مکتبة الحیدریه، ۱۴۲۱ق.
(۷۳) وفیات الاعیان، ابن خلکان (م،۶۸۱ق)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.
(۷۴) وقعة صفین، ابن مزاحم المنقری (م،۲۱۲ق)، به کوشش عبدالسلام، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۴ق.

۱۰ - پانویس


 
۱. ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، ص۲۰۷.    
۲. ابن سعید مغربی، نورالدین، نشوة الطرب، ص۴۱۵.    
۳. هروی، قاسم بن سلام، النسب، ص۲۳۱.
۴. ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ص۲۰.    
۵. ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ص۱۸۹.    
۶. ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، ص۲۰۷.    
۷. ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، ص۴۸۰.    
۸. سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۱، ص۱۳-۱۴.    
۹. ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ص۱۹۱.    
۱۰. هروی، قاسم بن سلام، النسب، ص۲۳۲.
۱۱. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱۲، ص۱۱.    
۱۲. ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، ص۲۰۷.    
۱۳. ابن کلبی، هشام بن محمد جمهرة النسب، ص۱۹۱-۱۹۲.    
۱۴. ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ص۲۵۱-۲۵۲.    
۱۵. ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، ص۲۱۱-۲۱۳.    
۱۶. ابن درید، محمد بن حسن، الاشتقاق، ص۲۰۲.    
۱۷. سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۴، ص۵۰.    
۱۸. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱۲، ص۱۳.    
۱۹. هروی، قاسم بن سلام، النسب، ص۲۳۱.
۲۰. ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، ص۲۱۳.    
۲۱. ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ص۲۳۰ به بعد.    
۲۲. هروی، قاسم بن سلام، النسب، ص۱۹۳-۲۲۶.
۲۳. ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ص۲۱۳.    
۲۴. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱۲، ص۱۱.    
۲۵. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱۲، ص۱۵.    
۲۶. ابن درید، محمد بن حسن، الاشتقاق، ص۲۱۸.    
۲۷. ابن سعید مغربی، نورالدین، نشوة الطرب، ص۴۴۷.    
۲۸. ابن سعید مغربی، نورالدین، نشوة الطرب، ص۴۴۸-۴۴۹.    
۲۹. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱۲، ص۱۶.    
۳۰. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱۲، ص۱۹.    
۳۱. ابن درید، محمد بن حسن، الاشتقاق، ص۲۳۴.    
۳۲. اصفهانی، حسن بن عبدالله، بلادالعرب، ص۸۷.
۳۳. اصفهانی، حسن بن عبدالله، بلادالعرب، ۱۳۲.
۳۴. اصفهانی، حسن بن عبدالله، بلادالعرب، ص۲۷۸.
۳۵. اصفهانی، حسن بن عبدالله، بلادالعرب، ص۲۸۹.
۳۶. اصفهانی، حسن بن عبدالله، بلادالعرب، ص۳۱۵-۳۱۶.
۳۷. فياض حرفوش، عبدالقادر، قبیلة تمیم فی الجاهلیة و الاسلام، ج۱، ص۱۲۴-۱۲۵، دمشق، دار البشائر.
۳۸. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۵۳، دمشق، دار اليمير.
۳۹. عانی، عبد الرحمن عبد الکریم، البحرین فی صدر الاسلام، ص۱۵۶-۱۵۷.    
۴۰. ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، الاغانی، ج۹، ص۲۲۴-۲۲۵.    
۴۱. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۱۴، دمشق، دار اليمير.
۴۲. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۱۷-۱۱۸، دمشق، دار اليمير.
۴۳. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۲۲ به بعد‌.
۴۴. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۳۲-۱۳۴.
۴۵. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۳۲.
۴۶. عزاوی، عباس، موسوعة عشائر العراق، ج۳، ص۲۵۲.
۴۷. عزاوی، عباس، موسوعة عشائر العراق، ج۳، ص۲۵۲.
۴۸. احمدعلی، صالح، التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره، ص۵۴-۵۵.
۴۹. جاحظ، عمرو بن بحر، البیان و التبیین، ج۲، ص۹۲.    
۵۰. حصری قیروانی، ابراهیم، زهر الآداب، ج۳، ص۶۹۹.    
۵۱. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۲۶-۱۲۸.
۵۲. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۲۹.
۵۳. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۵، ص۱۵۰.    
۵۴. کحاله، عمررضا، معجم قبائل العرب، ج۵، ص۲۷.    
۵۵. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۲۶.
۵۶. عزاوی، عباس، عشائر العراق، ج۳، ص۲۵۲.
۵۷. آل‌محسن، علی، لله و للحقیقه، ص۶۴۶.    
۵۸. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۱۰۳-۱۰۴.    
۵۹. عزیزی، یوسف، قبایل و عشایر عرب خوزستان، ص۳۸-۳۹.
۶۰. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۲۲.
۶۱. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۳۲.
۶۲. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۳۶.
۶۳. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۲۲.
۶۴. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱۲، ص۳۶۳.    
۶۵. بغدادی، محمد بن حبیب، المحبر، ص۱۸۲.    
۶۶. ابوعبیده، معمر بن مثنی، شرح نقایض جریر و فرزدق، ج۲، ص۶۰۵.    
۶۷. مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۱۷۵.    
۶۸. ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج‌۱، ص۴۹.    
۶۹. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج‌۴، ص۴۹۷.    
۷۰. سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج‌۱، ص۵۲.    
۷۱. بغدادی، محمد بن حبیب، المنمق، ص۳۵۴.    
۷۲. ابن جوزی، ابوالفرج، المنتظم، ج‌۲، ص۲۵۹.    
۷۳. علی، جواد، المفصل، ج۱۰، ص۴۹-۵۰.    
۷۴. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج‌۱، ص۵۸۶.    
۷۵. جاسم حیالی، واثقه حازم، قبایل بنی‌تمیم و دورهم فی التاریخ العربی، ص۹۴-۹۸.
۷۶. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج‌۱۲، ص۲۴۲.    
۷۷. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج‌۱، ص۶۲۱.    
۷۸. بغدادی، محمد بن حبیب، المحبر، ص۷.    
۷۹. بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیه، ص۴۰.
۸۰. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۰۲.    
۸۱. عجاج کرمی، احمد، الادارة فی عصر الرسول، ص۱۰۰.    
۸۲. عجاج کرمی، احمد، الادارة فی عصر الرسول، ص۲۵۳-۲۵۴.    
۸۳. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۳، ص۲۶۷-۲۶۸.    
۸۴. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۶، ص۱۲۳.    
۸۵. مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۴۶.    
۸۶. سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۱، ص۲۵۴.    
۸۷. ابن کثیر، ابوالفداء، البدایة و النهایه، ج۵، ص۳۴۲.    
۸۸. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۶، ص۱۷۹.    
۸۹. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۳، ص۵۶۳.    
۹۰. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۳، ص۵۷۶-۵۷۸.    
۹۱. عسکری، سید مرتضی، صد و پنجاه صحابی ساختگی، ج۲، ص۹۹-۱۱۴.
۹۲. ذهبی، شمس الدین، تاریخ الاسلام، ج۳، ص۳۲۶.    
۹۳. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۱۷۰.    
۹۴. بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ج۳، ص۵۲۳.    
۹۵. عسکری، یسد مرتضی، صد و پنجاه صحابی ساختگی، ج۲، ص۹۹-۱۱۴.
۹۶. یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص۱۲۲.    
۹۷. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۲۴۱.    
۹۸. ابن عبد البر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، ج۴، ص۱۵۸۶-۱۵۸۷.    
۹۹. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۹۰.    
۱۰۰. صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی، ج۱۲، ص۳۷.    
۱۰۱. ابن اعثم، احمد بن محمد، الفتوح، ج۲، ص۴۸۸.    
۱۰۲. ابن ابی الحدید، عزالدین، شرح نهج البلاغه، ج۹، ص۳۲۰.    
۱۰۳. مفید، محمد بن محمد، الجمل، ص۱۵۸.    
۱۰۴. مفید، محمد بن محمد، الجمل، ص۲۰۷-۲۰۸.    
۱۰۵. مفید، محمد بن محمد، الجمل، ص۲۲۴.    
۱۰۶. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۲۰۵.    
۱۰۷. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱۲، ص۳۷۷.    
۱۰۸. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۰۹-۱۱۲.
۱۰۹. عیسی‌زاده، ولی‌الله، خوارج تندیس فتنه، ص۱۳۸-۱۱۱.
۱۱۰. ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ص۲۱۷.    
۱۱۱. ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ص۲۲۵-۲۲۶.    
۱۱۲. ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، ص۲۲۳.    
۱۱۳. ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، ص۲۲۷.    
۱۱۴. عصفری، خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفه، ص۱۵۱.    
۱۱۵. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۹۳.    
۱۱۶. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۳، ص۳۵۱.    
۱۱۷. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۵۵۸.    
۱۱۸. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۳۲-۳۵.    
۱۱۹. طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، ص۳۴.    
۱۲۰. طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، ص۹۲.    
۱۲۱. دینوری، ابوحنیفة، الاخبار الطوال، ص۲۳۱.    
۱۲۲. ابن اعثم، احمد بن محمد، الفتوح، ج۵، ص۳۷.    
۱۲۳. ابومخنف، لوط بن یحیی، مقتل الحسین، ص۴۸-۴۹.    
۱۲۴. دینوری، ابن قتیبة، عیون الاخبار، ج۱، ص۳۱۱.    
۱۲۵. قمی، عباس، نفس المهموم، ص۸۱-۸۲.    
۱۲۶. مجلسی، محمدباقر، جلاء العیون، ص۶۰۹-۶۱۰.
۱۲۷. طاووس، علی بن موسی، اللهوف، ص۲۶.    
۱۲۸. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۴۴، ص۳۳۷-۳۳۸.    
۱۲۹. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۴۵۳.    
۱۳۰. مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، ج۶، ص۱۱.    
۱۳۱. ابن کثیر، ابوالفداء، البدایة و النهایه، ج۸، ص۱۷۰-۱۷۱.    
۱۳۲. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۳۹۳.    
۱۳۳. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۴۴۹.    
۱۳۴. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۴۲۲.    
۱۳۵. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۴۲۸.    
۱۳۶. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۴۳۴.    
۱۳۷. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۴۴۱.    
۱۳۸. ابن اعثم، احمد بن محمد، الفتوح، ج۵، ص۱۰۵-۱۰۶.    
۱۳۹. مجلسی، محمدباقر، جلاء العیون، ص۶۶۰.
۱۴۰. طبری، ابن جرير، تاریخ طبری، ج۵، ص۱۰۵-۱۰۶.
۱۴۱. طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، ص۷۴.    
۱۴۲. شمس‌الدین، محمدمهدی، انصار الحسین، ص۸۲.    
۱۴۳. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۶، ص۳۹.    
۱۴۴. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۶، ص۸۱.    
۱۴۵. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۶، ص۹۵.    
۱۴۶. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۶، ص۱۰۰.    
۱۴۷. ابن اعثم، احمد بن محمد، الفتوح، ج۲، ص۳۳۷.    
۱۴۸. ابن اعثم، احمد بن محمد، الفتوح، ج۲، ص۳۴۰.    
۱۴۹. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۵۲۰.    
۱۵۰. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۵۲۵-۵۲۶.    
۱۵۱. احمدعلی، صالح، التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره، ص۴۴.
۱۵۲. احمدعلی، صالح، التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره، ص۱۴۲.
۱۵۳. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۵۵۰-۵۵۱.    
۱۵۴. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۵۶۷-۵۶۹.    
۱۵۵. ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ص۲۳۶.    
۱۵۶. ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ص۲۳۶.    
۱۵۷. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۲، ص۴۸۹.    
۱۵۸. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۳۷۹-۳۸۰.    
۱۵۹. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۱۹.
۱۶۰. یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۵۵.    
۱۶۱. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۹۰-۹۱.
۱۶۲. بغدادی، محمد بن حبیب، المحبر، ص۳۱۶.    
۱۶۳. علی، جواد، المفصل، ج۸، ص۱۱۹.    
۱۶۴. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۹۲-۹۳.
۱۶۵. علی، جواد، المفصل، ج۸، ص۱۱۹.    
۱۶۶. بغدادی، محمد بن حبیب، المحبر، ص۳۱۶.    
۱۶۷. حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۳، ص۳۶۲.    
۱۶۸. بغدادی، محمد بن حبیب، المحبر، ص۷۳.    
۱۶۹. مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، ج۴، ص۱۴۶.    
۱۷۰. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۳، ص۱۲۲.    
۱۷۱. ابن کثیر، ابوالفداء، البدایة و النهایه، ج۳، ص۲۴۹.    
۱۷۲. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۹۷.
۱۷۳. بقره/سوره۲، آیه۲۱۷.    
۱۷۴. واحدی، علی بن احمد، اسباب النزول، ص۷۱.    
۱۷۵. انعام/سوره۶، آیه۵۲.    
۱۷۶. واحدی، علی بن احمد، اسباب النزول، ص۲۱۷.    
۱۷۷. ابن اثیر، عزالدین، اسد الغابه، ج۱، ص۱۲۸.    
۱۷۸. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۲، ص۵.    
۱۷۹. ابن کثیر، ابوالفداء، البدایة و النهایه، ج۴، ص۳۰۹.    
۱۸۰. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۲۲.    
۱۸۱. عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۲، ص۴۵۴.    
۱۸۲. عصفری، خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفه، ص۴۵.    
۱۸۳. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۳، ص۱۱۵.    
۱۸۴. حجرات/سوره۴۹، آیه۴.    
۱۸۵. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۲۲.    
۱۸۶. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱۲، ص۲۱-۲۲.    
۱۸۷. واقدی، حمحد بن عمر، الرده، ص۶۸.    
۱۸۸. جاد المولی بک، محمداحمد، بجاوی، علی محمد، ابراهیم، محمد ابوالفضل، ایام العرب، ج۲، ص۱۴۳.
۱۸۹. واقدی، حمحد بن عمر، الرده، ص۱۰۳-۱۰۴.    
۱۹۰. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۳، ص۲۷۶-۲۸۰.    
۱۹۱. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج‌۳، ص۲۷۸.    
۱۹۲. ابن کثیر، ابوالفداء، البدایة و النهایه، ج‌۶، ص۳۲۲.    
۱۹۳. واقدی، حمحد بن عمر، الرده، ص۴۹، پانویس.    
۱۹۴. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج۳، ص۲۶۷-۲۷۵.    
۱۹۵. نجاشی، ابوالعباس، رجال النجاشی، ص۳۶۵.    
۱۹۶. ابن داوود حلی، تقی‌الدین، رجال ابن داود، ص۱۶۶.    
۱۹۷. نجاشی، ابوالعباس، رجال النجاشی، ص۴۳۷.    
۱۹۸. نجاشی، ابوالعباس، رجال النجاشی، ص۳۰۵.    
۱۹۹. نجاشی، ابوالعباس، رجال النجاشی، ص۱۶۲.    
۲۰۰. نجاشی، ابوالعباس، رجال النجاشی، ص۲۳۵.    
۲۰۱. آذرنوش، آذرتاش، راه‌های نفوذ فارسی، ص۱۱۳-۱۱۷.
۲۰۲. ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، الاغانی، ج۸، ص۴۴۳.    
۲۰۳. دینوری، ابن قتیبة، الشعر و الشعراء، ج۱، ص۱۹۸.    
۲۰۴. دینوری، ابن قتیبة، الشعر و الشعراء، ج۱، ۲۱۹.    
۲۰۵. یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۶۶.    
۲۰۶. ابن خلکان، شمس‌الدین، وفیات الاعیان، ج۱، ص۳۲۱.    
۲۰۷. شلق، تاج‌الدین، شرح دیوان جریر، ص۷-۸.
۲۰۸. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱۲، ص۱۱۵.    
۲۰۹. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۶۷۵-۶۷۶.
۲۱۰. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۶۷۸-۶۸۷.
۲۱۱. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۶۹۰-۶۹۲.
۲۱۲. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۷۲۶-۷۲۸.
۲۱۳. یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۲.    
۲۱۴. امینی هروی، ابراهیم، فتوحات شاهی، ج‌۱، ص، ۴۱۶.
۲۱۵. ابن سعید اندلسی، نصرت عبدالرحمن، نشوة الطرب، ص۴۱۹.    
۲۱۶. ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، ص۲۰۸-۲۰۹.    
۲۱۷. ابن درید، محمد بن حسن، جمهرة اللغه، ج۱، ص۴۲.    
۲۱۸. ابن درید، محمد بن حسن، جمهرة اللغه، ج۱، ص۳۶۹.
۲۱۹. آذرنوش، آذرتاش، راه‌های نفوذ فارسی، ص۱۱۷.
۲۲۰. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۱۱۹.
۲۲۱. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور،ص۱۳۵.
۲۲۲. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۳۰۵-۳۰۶.
۲۲۳. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۳۰۹.
۲۲۴. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۳۴۲.
۲۲۵. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۴۰۳-۴۴۸.
۲۲۶. محمودحسين، عبدالله، قبیلة تمیم عبر العصور، ص۴۲۰-۴۲۲.
۲۲۷. ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، ص۲۰۷.    
۲۲۸. ابن سعید اندلسی، نصرت عبدالرحمن، نشوة الطرب، ص۴۲۴.    
۲۲۹. معمر بن مثنی، ابوعبیدة، النقایص، جریر و فرزدق، ج۱، ص۴۳۷-۴۳۸.    
۲۳۰. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱۲، ص۵۷ به بعد.    
۲۳۱. هروی، قاسم بن سلام، النسب، ص۲۳۴.
۲۳۲. ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، ص۲۳۰.    
۲۳۳. بغدادی، محمد بن حبیب، المحبر، ص۱۸۲.    
۲۳۴. ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ص۲۳۹.
۲۳۵. طبری، ابن جریر، تاریخ طبری، ج‌۲، ص۲۵۷.    
۲۳۶. یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۵۶-۲۵۷.
۲۳۷. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱۲، ص۸.    
۲۳۸. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱۲، ص۳۶۲.    
۲۳۹. ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، ص۲۱۹.    
۲۴۰. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱۲، ص۸.    
۲۴۱. ابن کثیر، ابوالفداء، البدایة و النهایه، ج۲، ص۲۰۶.    
۲۴۲. بغدادی، محمد بن حبیب، المحبر، ص۱۸۲.    
۲۴۳. تقی فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۲، ص۳۶.    
۲۴۴. فاکهی، ابوعبدالله، اخبار مکه، ج۵، ص۱۳۰.    
۲۴۵. تقی فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۲، ص۳۶.    
۲۴۶. فاکهی، ابوعبدالله، اخبار مکه، ج۵، ص۱۳۰.    
۲۴۷. تقی فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۲، ص۳۶.    
۲۴۸. طبری، ابن جرير، جامع البیان، ج۲، ص۳۹۸-۴۰۰.
۲۴۹. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱۲، ص۳۶۳.    
۲۵۰. تقی فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۲، ص۳۶.    
۲۵۱. فاكهی، ابوعبدالله، اخبار مکه، ج۵، ص۱۵۲.
۲۵۲. تقی فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۲، ص۳۹.    
۲۵۳. یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۵۵.    
۲۵۴. جاسم حیالی، واثقه حازم، قبائل بنی‌تمیم و دورهم فی التاریخ العربی، ص۱۰۳.
۲۵۵. جاسم حیالی، واثقه حازم، قبائل بنی‌تمیم و دورهم فی التاریخ العربی، ص۱۰۵-۱۰۷.
۲۵۶. تقی فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج‌۲، ص۸۷-۸۸.


۱۱ - منبع


دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله "بنی‌ تمیم"، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۱۱/۱۰.    






آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.