بهداشت در اسلامبرخورداری از بهداشت و سلامتی یکی از حقوق مسلم فردی و اجتماعی است که در دین اسلام به صورت تکلیف وجوبی، حرمتی، استحبابی و یا مکروهی گنجانده شده است. جامعه موفق جامعه‌ای است که جسم و روان مردم آن سالم باشد. سلامت جسم و روان مهمترین ابزار تکامل انسان است و از دیدگاه اقتصادی نیز از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. ۱ - علت توصیه به بهداشتقوانین اسلام بر مبنای فطرت آدمی بنا شده است. آنچه از حلال و حرام و امر و نهی می‌بینیم، مصلحت انسان در آنها ملاحظه شده است. همانطور که امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود: «خداوندی که انسان را خلق کرده است، می‌داند که چه چیزی برای او مفید و چه چیزی مضر است، در نتیجه چیزی که مفید است را حلال و چیز مضر را حرام کرده است.» همچنین در قرآن کریم می‌فرماید: «چیزهای طیب و پاکیزه را برای شما حلال و چیزهای پلید و خبائث را برای شما حرام کردیم.» در تعالیم اسلامی در باب بهداشت و تغذیه، اصولی که سلامتی انسان را تامین می‌کند، رعایت شده است. مکتب اسلام با تحریم خبائث و پلیدی‌ها و حلال کردن پاکیزگی و پاکیزه‌ها و قاعده حفظ اعتدال، راه رسیدن به این مقصود را فراهم ساخته است. ۱.۱ - وجوب بهداشتاز نظر اسلام رعایت مسائل بهداشتی در بعضی اوقات واجب است، زیرا در اسلام حفظ جان واجب است و اگر عدم رعایت مسائل بهداشتی سبب به خطر افتادن جان انسان‌ها شود در این صورت رعایت اصول و مسائل بهداشتی لازم است؛ زیرا مقدمه واجب نیز واجب است و احتمال دارد یکی از مصادیق آیه: «وَ لاَ تُلقُوا بِایدِیکُم الَی التَّهلُکَه.» باشد. ۱.۲ - حق بهداشتبرخورداری از بهداشت و سلامتی یکی از حقوق مسلم فردی و اجتماعی است که در دین اسلام به صورت تکلیف وجوبی، حرمتی، استحبابی و یا مکروهی گنجانده شده است. جامعه موفق جامعه‌ای است که جسم و روان مردم آن سالم باشد. سلامت جسم و روان مهمترین ابزار تکامل انسان است و از دیدگاه اقتصادی نیز از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. ۱.۳ - توجه به سلامتیبهداشت و پیشگیری سبب سلامتی فکری و جسمی جامعه می‌شود و از نظر اقتصادی نیز مقرون به صرفه است. تحقیق و تفحص در آیات قرآن و احادیث و متون اسلامی توجه و دقت اسلام را نسبت به بهداشت و سلامتی فرد و جامعه روشن می‌سازد. هیچ دین و مکتبی مانند اسلام، نسبت به مسائل و اصول بهداشتی سفارش نکرده است. اسلام اکثر مسائل بهداشتی را تحت عنوان واجب، حرام، مستحب یا مکروه بیان کرده است. مثلاً: خوردن خبائث و چیزهای پلید از قبیل، خون، چرک، ادرار، مدفوع، گوشت مردار، گوشت حیوانات حرام گوشت، خوردن خاک، شراب، آبجو و سایر مسکراتی که عقل را زایل و سلامتی انسان را به خطر می‌اندازد، حرام است، از طرفی بسیاری از مسائل بهداشتی که نقش مهمی در سلامتی انسان دارند را، تحت عنوان واجب یا مستحب بیان کرده است. مثلاً: از شرایط نماز، طهارت بدن و لباس می‌باشد و وضو و غسل از واجبات و مقدمات نماز شمرده شده و در وضو و غسل، شستن داخل بینی و دهان و مسواک زدن مستحب است. ۲ - فلسفه احکامفلسفه احکام از مباحث بسیار جالب است، زیرا تمام احکام از نظر اسلام فلسفه و حکمتی دارند که برای همه روشن نیست، گاهی در بیانات معصومین رهنمودهایی دیده می‌شود که برای همه مردم عمومیت نداشته و یا بر مبنای شرایط خاصی ذکر شده است. ۲.۱ - ارتباط احکام با علوم بشراحکام اسلامی چون ارتباط با وحی دارد مافوق یافته‌های بشر است به همین خاطر تطبیق احکام اسلامی که زیر بنای استواری دارد و به سرچشمه فیاض وحی وصل است با فرضیه‌های زودگذر و غیر مطمئن علوم روز، کار نادرستی است، هر چند شاید بسیاری از احکام اسلامی با علوم روز مطابقت کند بعضی اصرار دارند که فلسفه احکام اسلامی را با علوم روز و علوم بشری تطبیق دهند، مثلاً: برای حرمت شراب و حرمت گوشت خوک استناد به مضرات جسمی آنها می‌کنند یا در ارتباط با وجوب روزه فقط استناد به آثار و منافع جسمی آن می‌کنند، این کار صحیح نیست هر چند شاید حرمت یا وجوب، چنین آثار جسمی را نیز به همراه داشته باشد. فلسفه بسیاری از احکام برای ما روشن نیست و تنها چیزی که می‌توانیم بگوییم این است که در فلسفه احکام اسلامی، مصالح و مفاسد و سود و زیان چه مربوط به جسم و چه مربوط به روح، نسبت به فرد و جامعه در نظر گرفته شده است. هر چه به سود فرد و جامعه از نظر جسم و روح باشد، حلال و هر چه به زیان جسم و روح فرد و جامعه باشد، حرام است. ۲.۲ - تقدم مصلحت بر منفعتدر اسلام مصلحت مقدم بر منفعت است؛ چه بسا چیزی برای انسان نفعی داشته باشد ولی به مصلحت او یا جامعه نباشد. همچنین در اسلام با توجه به قاعده «لا ضرر و لاضرار فی الاسلام»، ضرر رساندن به خود و دیگران ممنوع است. به همین خاطر آلوده کردن محیط زندگی جایز نیست و رعایت اصول بهداشت از ضروریات سلامتی است و این خود یک «عبادت» است؛ زیرا در اسلام هر عملی که به نیت ادای وظایف الهی و خدمت به جامعه اسلامی صورت گیرد، عبادت است. در دعای کمیل می‌خوانیم: «قوّ علی خدمتک جوارحی»، اگر انسان اعضا و جوارح قوی و سالم داشته باشد بهتر می‌تواند به عبادت بپردازد. همچنین گام برداشتن در راه تامین بهداشت عمومی جامعه نیز از عبادات بزرگ به شمار می‌آید. ۳ - پیشگیری قبل از درمانامام کاظم (علیه‌السلام) فرمود: «هیچ دارویی نیست، مگر اینکه دردی را تحریک می‌کند.» پیشگیری همیشه آسان‌تر و راحت‌تر از درمان است، زیرا درمان از طریق داروهای شیمیایی و یا بعضی داروهای گیاهی غالباً با اثرات سوء همراه است و عوارض جانبی منفی در بدن به جا می‌گذارد و چه بسا بعضی اوقات درمان امکان پذیر نیست. علاوه بر این از نظر اقتصادی هزینه درمان خیلی بیشتر از هزینه پیشگیری می‌باشد. بهره‌گیری از نعمتهای خداوند در سلامت انسان و رفاه او نقش زیادی دارد، یکی از نعمتهای خداوند «آب» است که نقش آن در بهداشت و سلامتی بر همه روشن است. استفاده کردن از نعمتهای الهی در روایات و آیات سفارش شده است. خداوند در قرآن می‌فرماید: «کُلُوا وَ اشرَبُوا وَلَا تُسرِفُوا؛ بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید.» همچنین امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: «هر چیزی که برای بدن مفید است اسراف نیست، بلکه اسراف در جایی است که مال تلف شود و به بدن ضرر وارد شود.» این یک دستور جامع بهداشتی است که در سلامتی بشر نقش به سزایی دارد، اگر انسان از نعمتهای الهی درست استفاده کند و چیزهای حلال بخورد، نیازهای بدن را تامین می‌کند. در بعضی از روایات آمده است که اگر کسی هزینه‌ای برای تامین مواد لازم بدن نکند، ضرر بیشتری به خاطر بیماری متوجه او می‌شود. بدن انسان نیازمند انواع ویتامین‌ها، پروتئین‌ها، قندها، چربی‌ها می‌باشد که خداوند آنها را در نعمتهای خود جازسازی کرده است. ۴ - چند حدیث پزشکیپیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «خداوند هیچ دردی را خلق نکرده است مگر اینکه برای آن دوایی نیز خلق کرده است.» اگر انسان مریض شد، باید به پزشک مراجعه کند. یکی از انبیا بیمار شد و گفت: «خود را درمان نمی‌کنم تا پروردگارم مرا شفا دهد.» خداوند وحی کرد: «شفایت نمی‌بخشم تا اینکه درمان کنی خود را که شفا از من است.» علم پزشکی از نظر اسلام اهمیت زیادی دارد و علم ابدان را یکی از علوم مهم می‌داند و فرا گرفتن علم طب برای برطرف کردن نیاز جامعه لازم و بعضی اوقات واجب است. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «کار طبابت حساس است و نیاز به آگاهی لازم دارد.» [۱۱]
قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، ماده طب.
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: «پزشک باید تقوی پیشه کند و کوشش فراوان در راه بدست آوردن اطلاعات طبی نماید و به دیگران نیز بیاموزد.» پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) فرمود: «اگر پزشک آگاهی لازم را در امر طبابت نداشته باشد و ضرری به بیمار برساند، ضامن است.» [۱۲]
قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، ماده طب.
۵ - بهداشت در قرآن مجید«کُلُوا و اشرَبُوا وَلَا تُسرِفُوا اِنِّهُ لَا یحِبُّ المُسرِفِینَ.» این یک دستور جامع بهداشتی است که در سلامتی بشر نقش بسزایی دارد. تحقیقات دانشمندان به این نتیجه رسیده است که سرچشمه بسیاری از بیماری‌ها، غذاهای اضافی است که به صورت جذب نشده در بدن انسان باقی می‌ماند. این مواد اضافی بار سنگینی برای قلب و سایر دستگاههای بدن است و همچنین منبع آماده‌ای برای انواع عفونت‌ها و بیماری‌ها می‌باشد. عامل اصلی این مواد اضافی، زیاده روی در تغذیه و به اصطلاح «پرخوری» است. «پرخوری»، سبب بیماری‌های قند، چربی خون، تصلب شرایین، نارسایی‌های کبد و انواع سکته‌ها و چاقی می‌شود. مرحوم طبرسی در تفسیر «مجمع البیان» نقل می‌کند: که هارون‌الرشید یک طبیب مسیحی داشت که مهارت او در طب معروف بود، روزی این طبیب به یکی از دانشمندان اسلامی گفت: من در کتاب آسمانی شما چیزی از طب نمی‌یابم، در حالی که دانش مفید بر دو گونه است؛ «علم ادیان و علم ابدان.» دانشمند مسلمان در پاسخش گفت: خداوند همه دستورات طبی را در نصف آیه‌ای از کتاب خویش آورده است، «کُلُوا و اشرَبُوا وَ لَاتُسرِفُوا اِنِّهُ لَا یحب المسرفین.» و پیامبر ما نیز طب را در این دستور خویش خلاصه کرده است: «المِعده بَیت کُل داء وَ الحمیه رَاس کُل دواء وَ اَعط کُل ما عودته؛ معده خانه همه بیماری‌ها است و امساک سرآمد همه داروها است و آنچه بدنت را عادت داده‌ای (از عادت صحیح و مناسب) آن را از او دریغ مدار.» طبیب مسیحی هنگامی که این سخن را شنید، گفت: «قرآن شما و پیامبرتان برای جالینوس (طبیب معروف) طبی باقی نگذاشته است.» ۶ - پانویس
۷ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اهمیت بهداشت در اسلام»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱/۱۶. |