تکریم ایتامتکریم ایتام و رعایت حقوق ایشان در قرآن مجید مورد سفارش قرار گرفته است. ۱ - مقدمهمشکل یتیمی از پدیده‌های اجتماعی محسوب می‌شود که از گذشته در جوامع انسانی مطرح بوده است، جوامع نیز به تناسب با چنین قشری برخوردی متفاوت داشته‌اند، برخی از دیده ترحم و عطوفت ایتام را گرامی داشته و بعضی هم بر مشکلات ایتام افزوده‌اند، دین مقدس اسلام به عنوان آیینی جهانی که برای تمام بخش‌های جامعه انسانی برنامه دارد، بی تردید درباره یتیمان و مسائل مادی و معنوی آنها برنامه و توصیه‌های فراوانی دارد که برخی در قرآن کریم بیان شده و بعضی نیز در روایات و سخنان پیشوایان معصوم (علیهم‌السلام) آمده است. توجه و اهمیت دین اسلام درباره یتیم‌ها نیز افزون بر آن که از رحمت و لطف خدا سرچشمه می‌گیرد، جنبه دیگری نیز دارد و آن نگاه پیش گیرانه از عواقب رها شدن یتیم‌ها به حال خود می‌باشد، چون اگر چنین افرادی به حال خود رها شوند در آینده هزینه‌های سنگینی را بر جامعه وارد خواهند ساخت و می‌توانند عامل بسیاری از ناهنجاری‌های جامعه شوند، به همین خاطر، قرآن کریم به این محور نیز توجه کافی داشته است.< ref> مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۶، ص۴۶۳. ۲ - مفهوم یتیم«یتیم» در اصل به معنای تنها و منفرد است و از یتم، یتیم، یتما و یتما می‌باشد و در افراد انسان، به انقطاع و جدایی کودک از پدر یا از دست دادن او ـ قبل از سن بلوغ ـ اطلاق می‌شود. [۲]
لغت نامه دهخدا، علی اکبر دهخدا، ص۱۳۷.
یتیم در اصطلاح مفسران نیز دارای معنای ویژه‌ای است؛ چنان که مرحوم علامه طباطبایی (رحمه الله) می‌گوید: «یتیم به کسی گفته می‌شود که پدرش را از دست داده و این واژه برای شخصی که مادرش مرده، به کار نمی‌رود، برخی معتقدند که در میان افراد انسان یتیم کسی است که پدرش مرده و در حیوانات به کسی که مادرش را از دست داده اطلاق می‌گردد.» محمدطاهر بن عاشور، در معنای یتیم می‌نویسد: «از نظر عرب‌ها، کودکی که تنها مانده و پدرش را که حامی و دفاع کننده و نفقه دهنده او بوده، از دست داده یتیم است و این مطلب درباره مادر صدق نمی‌کند، زیرا با از دست دادن او بی سرپرست نمی‌ماند.» ۳ - در ادیان الهییتیم گرچه از نوازش‌های پدری محروم است، ولی از رحمت خداوند مهربان بی نصیب نیست و لطف پروردگار شامل حال او می‌شود، در دین مقدس اسلام، نسبت به رعایت حال و حفظ حقوق یتیم، سفارش فراوان شده و این اهمیت تنها اختصاص به اسلام ندارد؛ چنان که قرآن کریم می‌فرماید: «به یاد آرید آن هنگام را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و درویشان نیکی کنید و با مردمان سخن نیک گویید و نماز بخوانید و زکات بدهید، ولی جز اندکی، پشت کردند و رویگردان شدند.» پیامبرانی چون حضرت موسی و حضرت عیسی (علیهما‌السلام) به شدت از حقوق یتیمان طرفداری کرده و ظلم به یتیمان را از گناهان کبیره شمرده‌اند. [۶]
کلینی، محمد بن یعقوب، الفروع من الکافی، ج۸، ص۱۳۳.
در عصر جاهلیت و قبل از اسلام، اعراب با تصرف در مال یتیمان و ظلم و ستم به آنها، نه تنها او را تکریم نمی‌کردند، بلکه یتیم در نزد آنها ارزشی نداشت و همواره او را به خواری، سستی و بیچارگی و فقر توصیف می‌کردند. دین اسلام به عنوان کامل‌ترین و جامع‌ترین دین الهی، همواره، مستضعفان و محرومان اجتماع را زیر حمایت خویش داشته است و در این میان ایتام بیشتر از سایر محرومان مورد عطوفت و رحمت قرار گرفته‌اند. برای روشن شدن اهمیت موضوع ایتام در اسلام کافی است که بدانیم واژه یتیم و مشتقات آن ۲۳ بار در آیات قرآن وارد شده و افزون بر این، آیاتی نیز هستند که این واژه و تعبیر در ظاهر آن مشهود نیست، ولی مضمون آن آیات درباره یتیم است. ۴ - در آیات و روایاتبه طور کلی، در آیات و روایات اسلامی موجود سه موضوع مهم و اساسی درباره ایتام به چشم می‌خورد که عبارتند از: ۴.۱ - سرپرستیقرآن کریم و پیشوایان معصوم (علیهم‌السلام) امر سرپرستی کودکان یتیم را از بهترین و پسندیده‌ترین امور به حساب می‌آورند. و مؤمنان را در این راستا راهنمایی و تشویق می‌نمایند، تا در جامعه یتیمی آواره نماند و در پناه مؤمنان نیازهای آنها برطرف شود. قرآن کریم می‌فرماید: «... یسالونک عن الیتامی قل اصلاح لهم خیر وان تخالطوهم فاخوانکم...؛ از تو درباره یتیمان می‌پرسند، بگو: اصلاح کار آنان بهتر است و اگر زندگی خود را با زندگی آنها بیامیزید، آنها برادران دینی شما هستند.» از آیه یاد شده بر می‌آید که بهترین محیط برای کودکان یتیم، محیط طبیعی خانواده است و پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جای دادن یتیم در منزل و تامین نیازمندی‌های او را باعث قبولی اعمال در پیشگاه خداوند دانسته و در حدیث دیگری فرموده: «در خانه‌ای که یتیم باشد، رحمت و برکت الهی در فضای آن خانه حاکم خواهد شد» و باز می‌فرماید: «من و سرپرست یتیم، در بهشت در کنار هم خواهیم بود.» اگر چه امروزه مؤسسات و کانون‌های یتیم نوازی در نقاط مختلف بیشمار است، ولی چنین مراکزی به خاطر شرایط حاکم بر آنها، به صفا و صمیمیت و گرمی خانواده نمی‌رسد، چون اگر یتیمی در آغوش خانواده‌ای ایده ال پرورش یابد، از محبت پدرخوانده و مادرخوانده برخوردار می‌شود و آنها نیز به مراتب بهتر از مربیان مؤسسات حمایت از ایتام، به یتیم‌ها محبت می‌کنند. بدیهی است که یتیم در میان خانواده‌ای که او را به فرزندخواندگی قبول کرده‌اند می‌تواند با جامعه و اطرافیان ارتباط بهتری برقرار نماید. قرآن کریم، با نفی هر گونه مسائل غیر منطقی و خرافی، ماجرای به فرزندخواندگی زید توسط پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را مطرح کرده و در واقع یکی از شیوه‌های سرپرستی از ایتام را قبول یتیم به عنوان فرزندخوانده و پرورش او در محیط خانواده می‌داند، چنان که می‌فرماید: «خدا پسرخوانده هایتان را پسرانتان نکرده، این سخنانی است که شما از پیش خود می‌گویید، ولی خدا حق را می‌گوید و به سوی راه درست هدایت می‌کند، پسر خوانده‌ها را به نام پدرانشان صدا بزنید، که این نزد خدا به عدالت نزدیک تر است و به فرض که پدر آنان را نمی‌شناسید، برادر دینی خطابشان کنید و یا به عنوان دوست صدایشان بزنید و خدا در آن چه که تاکنون اشتباه کرده‌اید، شما مؤاخذه نمی‌کند، ولی آن چه را که عمدا مرتکب می‌شوید، مؤاخذه می‌کند و خدا همواره آمرزنده و رحیم است.» از آیه یاد شده بر می‌آید که فرزندخوانده احکام فرزند صلبی را ندارد و باید آنها را به پدران خویش نسبت داد به آنها باید محبت و مودت نمود. ۴.۲ - شیوه رفتار با ايتامدر قرآن کریم و روایات اسلامی درباره شیوه رفتار با ایتام و یتیم نوازی تاکید و سفارش فراوان شده است، چنان که خداوند متعال درباره ازدواج با دختران یتیم سفارش می‌کند که رفتار عادلانه‌ای داشته باشید: «و اگر می‌ترسید که (به هنگام ازدواج با دختران یتیم) عدالت را رعایت نکنید، (از ازدواج با آنان، چشم پوشی کنید و) با زنان پاک (دیگر) ازدواج نمایید...» علامه طباطبایی مورد نزول آیه یاد شده را ازدواج سرپرستان ایتام با دختران یتیم به خاطر بهره مندی از مالشان و سپس رها کردن آنها در حالی که تهی دست شده و کسی مایل به آنها نیست دانسته است. خداوند متعال سرپرستان ایتام را از ستم در حق ایتام نهی کرده است. به ایتام باید نیکی کرد و امور و کارهای آنها را باید اصلاح نمود. براساس آیات قرآن کریم، با ایتام باید به نیکی و مهربانی سخن گفت و به آنها به شیوه پسندیده اطعام و پوشاک داد و آنها را همه جا گرامی داشت و به آنها پناه داد و هیچ گاه آنها را نباید آزرد و یا با قهر آنها را از خویش دور نمود، قرآن کریم می‌فرماید: «با یتیمان سخن نیکو و دل پسند بگویید، به آنها اطعام دهید، آنها را گرامی داشته و به آنها پناه دهید و هرگز آنها را آزرده خاطر نکرده و از خود دور نکنید.» ۴.۳ - تاکید روایات بر تکریمدر روایات اسلامی نیز بر تکریم ایتام تاکید شده است؛ پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرماید: «بهترین خانه مسلمانان آن منزلی است که در آن، یتیمی زندگی کند که با وی به نیکی رفتار شود و بدترین منزل‌ها آن است که در آن جا به یتیمی اهانت گردد. حضرت علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «هر مرد و زن با ایمانی که از روی مهربانی دست خود را روی سر یتیمی بکشد، خدای متعال به عدد هر مویی که دست خود را روی آن می‌گذارد یک ثواب برای او می‌نویسد.» همچنین حضرت علی (علیه السلام) در جایی دیگر می‌فرماید: «در تربیت و تنبیه یتیم مانند فرزند خویش عمل کن.» یتیم نوازی در سیره پیشوایان معصوم (علیهم‌السلام) امری مرسوم و با اهمیت بوده است؛ چنان که نوشته‌اند حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله) روزی در راه اصلی مدینه می‌گذشت، چند کودک را دید که طفلی را دوره کرده و او را به نداشتن پدر سرزنش می‌کنند و می‌گویند که تو پدر نداری ولی پدر ما فلان است و دارای شان و مقام می‌باشد، کودک یتیم بنای گریستن گذاشت. پیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نزد او رفت و پرسید: چرا گریه می‌کنی؟ گفت: من پسر فلانی هستم که در جنگ احد کشته شد، مادرم شوهر کرد و مرا از خود راند و خواهرم نیز فوت کرده است. پیامبر مهربان (صلی‌الله‌علیه‌وآله) او را نوازش و آرام کرد، فرمود: اگر پدرت را کشتند، من پدر توام و همسرم مادرت، فاطمه (علیهاالسّلام) خواهرت است، کودک خوشحال شد و فریاد برآورد، هان! ای کودکان اکنون مرا سرزنش نکنید که پدر و مادر و خواهر من از همه شما بهتر و برتر است، سپس حضرت او را به حضرت فاطمه سپرد، حضرت فاطمه (علیهاالسّلام) نیز او را نوازش و پاکیزه نمود و لباسی پاک بر او پوشانید و تا رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در خانه حضرت فاطمه (علیهاالسّلام) بود. حضرت علی (علیه‌السّلام) وقتی از حال زنی که مشک آب بر دوش دارد آگاه می‌شود طعامی بر می‌دارد و به خانه آن زن می‌رود، یتیمان او را نوازش می‌کند، برای آنها غذا می‌پزد و با دست خویش به آنها لقمه می‌دهد و در هر لقمه از مادر و یتیمان او عذرخواهی کرده و حتی با آنها بازی‌های کودکانه می‌کند. [۲۶]
علامه مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱، ص۵۲، ح ۳.
همچنین آن حضرت (علیه‌السلام) در میان راه متوجه زن فقیری شد که بچه‌های او از گرسنگی گریه می‌کردند و زن برای آرام کردن آنها زیر دیگ که تنها آب در آن بود را آتش می‌افروخت، تا خیال کنند که برایشان غذا تهیه می‌کند، به این وسیله آنها را گرسنه خوابانید. حضرت علی (علیه‌السلام) با مشاهده این صحنه با عجله به همراه قنبر به منزل رفت و ظرفی خرما، مقداری آرد و روغن و برنج بر شانه خویش گذاشت و به خانه آن زن رفت و اجازه ورود خواست و داخل شد، سپس برای آنها غذا پخت و آنها را از خواب بیدار کرد و با دست خویش به آنها غذا داد سپس با بازی‌های کودکانه آنها را سرگرم و خوشحال نمود. [۲۷]
خسروی، موسی، پند تاریخ، ج۱، ص۱۵۳.
در روایت آمده که امام سجاد (علیه‌السلام) سرپرستی و تامین مخارج حدود صد خانواده از یتیمان و فقرای مدینه را به عهده داشت و با دست خویش به یتیمان غذا می‌داد و آنها را تکریم و نوازش می‌نمود. ۴.۴ - حفظ اموالیکی از محورهایی که در قرآن کریم و روایات اسلامی مورد سفارش و تاکید قرار گرفته حفظ اموال و احسان مالی به ایتام است، قرآن کریم می‌فرماید: «و اموال یتیمان را (هنگامی که به حد رشد رسیدند) به آنها بدهید؛ و اموال بد (خود) را با اموال خودتان (با مخلوط کردن یا تبدیل نمودن) نخورید، زیرا این گناه بزرگی است.» در جایی دیگر می‌فرماید: «هر کس اموال یتیمان را به ستم بخورد، شکم خویش را از آتش پر می‌سازد.» و در سوره انعام، آیه ۱۵۲ می‌فرماید: «به مال یتیمان نزدیک مشوید، مگر به نیکوترین وجهی که به صلاح او باشد» همچنین خداوند متعال سفارش کرده که به ایتام کمک مالی باید کرد؛ «انسان نیکوکار کسی است که از اموال مورد علاقه اش به یتیم ببخشد.» همچنین قرآن کریم در آیه ۲۳، سوره نساء بر سرپرستی یتیمان سفارش کرده است و در آیه ۲۲۰، سوره بقره به شیوه‌های برخورد یاران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) با یتیمان و ارزش یتیم نوازی اشاره شده و در سوره نساء، آیه ۳۶، به نیکی کردن به یتیم سفارش کرده است. [۳۴]
انصاری، خواجه عبدالله، کشف الاسرار، ج۱، ص۵۹۴.
[۳۵]
طالقانی، سیدمحمود، پرتوی از قرآن، ج۴، ص۸۸.
[۳۶]
طالقانی، سیدمحمود، پرتوی از قرآن، ج۶، ص۱۳۶.
آیات یاد شده، هشداری جدی به کسانی است که به نوعی با اموال ایتام ارتباط دارند و مژده‌ای به انسان‌های نیکوکار است که خداوند نیکی آنها را بی پاسخ نخواهد گذاشت. [۳۷]
علمچی میبدی، ملیحه، یتیم در قرآن و حدیث، ص۵۷-۱۰۰.
۵ - عناوین مرتبطاحترام؛ احترام یتیمان؛ احسان به یتیم (قرآن)؛ تقوا در اموال یتیمان (قرآن). ۶ - پانویس۷ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تکریم ایتام»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۱/۲۹. |