شهر بیسانبِیْسان، شهر و شهرستانی در استان جلیل در فلسطین می‌باشد. ۱ - نام‌گذاری شهربیسان یا بیت‌شان در مصر باستان بیت شارا، بیئتی شارو و بیت شانرا خوانده می‌شد. [۱]
Pauly، ج۱۲، ص۹۴۷.
این شهر در زمان کنعانیان به عنوان جایگاه الاهۀشان، به این الاهه منسوب شد و بیت‌شان نام گرفت [۲]
۱۷: ۱۱، عهد عتیق.
[۳]
Glueck, N, The River Jordan, London, ۱۹۶۸، ج۱، ص۱۷۳.
و در دورۀ یونانیان اسکوتوپولیس۱ خوانده شد [۴]
Elston, R, The Traveller’s Handook for Palestine and Syria, ۱۹۲۹، ج۱، ص۲۶۵.
و در دورۀ اسلامی جغرافی‌دانان مسلمان آن را بیسان نامیدند. ۲ - معرفی شهرستان بیساناین شهرستان با وسعتی حدود ۳۳۸کم ۲ از شرق به رود اردن، از غرب به جنین، از جنوب به نابلس و از شمال و شمال غربی به ترتیب به طبریه و ناصره محدود می‌شود [۷]
نقشه، دباغ، مصطفیٰ مراد، ج۱، ص۱۸۶، بلادنا فلسطین، عمان، ۱۹۵۷م.
[۸]
Hadawi, S, Village Statistics ۱۹۴۵, Beirut, ۱۹۷۰، ج۱، ص۳۷.
که بخش نسبتاً وسیعی از آن در منطقۀ غور واقع است. [۹]
دباغ، مصطفیٰ مراد، بلادنا فلسطین، ج۶، ص۴۴۹، عمان، ۱۹۵۷م.
حدود ۱۸۷کم ۲ از سطح این ناحیه را درۀ بزرگ بیسان تشکیل می‌دهد که دارای چشمه‌های بسیار و چند رود بزرگ و کوچک موقت و دائمی مانند حابس، جالود و بیره است. [۱۰]
Karmon, Y, Israel a Regional Geography, London, ۱۹۷۱، ج۱، ص۱۷۴-۱۷۵.
[۱۱]
عبید، یوسف، قصۀ مدینة بیسان، ج۱، ص۲۸.
[۱۲]
عبید، یوسف، قصۀ مدینة بیسان، ج۱، ص۴۱.
[۱۳]
دباغ، مصطفیٰ مراد، بلادنا فلسطین، ج۶، ص۴۵۱-۴۵۳، عمان، ۱۹۵۷م.
برخی گذرگاه‌های مهم از رود اردن مانند قطف، طریخیم و صفیر در شهرستان بیسان واقع‌اند. [۱۴]
دباغ، مصطفیٰ مراد، بلادنا فلسطین، ج۶، ص۴۵۱-۴۵۳، عمان، ۱۹۵۷م.
بیسان در دورۀ عثمانی یکی از نواحی شهرستان (قضاء) چنین به شمار می‌آمد و در اوایل دورۀ قیمومت انگلیس یکی از شهرستان‌های استان (لواء) نابلس محسوب گردید و پس از آن نیز به استان جلیل ملحق شد. این شهرستان در ۱۳۲۷ش/۱۹۴۸م به اشغال صهیونیست‌ها درآمد. [۱۵]
دباغ، مصطفیٰ مراد، بلادنا فلسطین، ج۶، ص۴۴۶، عمان، ۱۹۵۷م.
[۱۶]
دباغ، مصطفیٰ مراد، بلادنا فلسطین، ج۶، ص۴۴۷، عمان، ۱۹۵۷م.
کشاورزی در بیسان به علت فراوانی منابع آب همواره رایج و شکوفا، و در دهه‌های اخیر با تحولات مثبت همراه بوده است. [۱۷]
Karmon, Y, Israel a Regional Geography, London, ۱۹۷۱، ج۱، ص۱۷۵-۱۷۶.
محصولاتی چون پنبه، حبوبات، غلات، زیتون و انواع میوه‌ها اقلام کشاورزی این ناحیه را تشکیل می‌دهند. [۱۸]
عبید، یوسف، قصۀ مدینة بیسان، ج۱، ص۷۴-۷۵.
[۱۹]
عبید، یوسف، قصۀ مدینة بیسان، ج۱، ص۸۴.
[۲۰]
دباغ، مصطفیٰ مراد، بلادنا فلسطین، ج۶، ص۴۵۵-۴۵۷، عمان، ۱۹۵۷م.
[۲۱]
Hadawi, S, Village Statistics ۱۹۴۵, Beirut, ۱۹۷۰، ج۱، ص۷۹.
۳ - شهر بیساناین شهر در °۳۲ و´۳۰ طول شرقی و °۳۵ و´۳۰ عرض شمالی [۲۲]
The Middle East Intelligence Handbooks ۱۹۴۳،۱۹۴۶ (Palestine and Transjordan) , London, ۱۹۸۷، ج۱، ص۳۱۹.
و در ۳۰ کیلومتری جنوب دریاچۀ طبریه، بر روی لایه‌های آبرفتی دشت بیسان حدود ۱۲۰متر پایین‌تر از سطح دریا قرار گرفته است و رود اردن در شرق آن جریان دارد [۲۳]
Judaica، ج۴، ص۷۵۷.
[۲۴]
EI۲، ج۱، ص۱۱۳۸.
شهر بیسان به سبب آن‌که میان دو منطقۀ آب و هوایی مدیترانه‌ای و اقلیم خشک قرار گرفته، دارای ویژگی خاصی است که می‌توان آن را بری به شمار آورد. [۲۵]
عبید، یوسف، قصۀ مدینة بیسان، ج۱، ص۳۳.
[۲۶]
برهوم محمود و محمد خروب، المیاه فی فلسطین، ج۱، ص۵۲-۵۳، عمان، ۱۹۸۹م.
تشکیلات آهکی موجب شده است تا چشمه‌های فراوانی در اطراف شهر بیسان پدید آید که از آن میان، می‌توان از عین جالود نام برد. [۲۷]
Karmon, Y, Israel a Regional Geography, London, ۱۹۷۱، ج۱، ص۱۷۵.
مساحت اراضی شهر بیسان پیش از اشغال (۱۹۵۸م) حدود ۶۱ هکتار (۶۶۳ دونم) بود [۲۸]
Hadawi, S, Village Statistics ۱۹۴۵, Beirut, ۱۹۷۰، ج۱، ص۴۳.
و کشاورزی مهم‌تری فعالیت اقتصادی اهالی این شهر به‌شمار می‌آمد و پس از اشغال فعالیت‌های صنعتی از جمله نساجی، تولید مواد پلاستیکی و معدنی نیز در این شهر رواج یافت [۲۹]
دباغ، مصطفیٰ مراد، بلادنا فلسطین، ج۶، ص۴۸۸، عمان، ۱۹۵۷م.
[۳۰]
Karmon, Y, Israel a Regional Geography, London, ۱۹۷۱، ج۱، ص۱۷۷.
[۳۱]
Judaica، ج۴، ص۷۶۵.
در حال حاضر، پرورش ماهی نیز از فعالیت‌های اقتصادی اهالی به‌شمار می‌آید. [۳۲]
Karmon, Y, Israel a Regional Geography, London, ۱۹۷۱، ج۱، ص۱۷۶.
شهر باستانی بیسان (که اکنون محل آن را تل الحصن می‌نامند و برخی از تپه‌های اطراف را نیز جزو آن شهر باستانی به شمار می‌آورند) در ۶۰۰ متری شمال شهر کنونی واقع است. [۳۳]
عبید، یوسف، قصۀ مدینة بیسان، ج۱، ص۱۲.
پیشرفت تاریخی این محل متأثر از موقعیت خاص آن در محل تقاطع راه‌های اصلی شمال به جنوب در طول درۀ اردن تا بحر المیت بود که نهایتاً به قدس منتهی می‌گردید و از دیرباز مرکزیت و اهمیت نظامی و تجاری داشته است [۳۴]
عبید، یوسف، قصۀ مدینة بیسان، ج۱، ص۹.
[۳۵]
عبید، یوسف، قصۀ مدینة بیسان، ج۱، ص۱۰.
و جادۀ دیگری که از ساحل مدیترانه می‌آمد، بیسان را قطع می‌کرد. [۳۶]
Karmon, Y, Israel a Regional Geography, London, ۱۹۷۱، ج۱، ص۱۷۵.
فحریات باستان‌شناسی در منطقۀ تل‌الحصن ۱۸ لایۀ تمدنی را نشان می‌دهد که لایۀ زیرین آن به هزارۀ ۴ق‌م، یعنی دوران آهک تعلق دارد. [۳۷]
Pearlman, M and Y Yannai, Historical Sites in Israel, Jerusalem, ۱۹۷۷، ج۱، ص۸۹.
۴ - پیشینه تاریخیمصریان به مدت ۳ قرن (۱۵-۱۲ق‌م) بر این شهر حکمرانی کردند و بیسان در این دوران شهری با اهمیت ویژۀ نظامی به شمار می‌آمد و مصریان در آن‌جا بناهای متعدد ساختند. [۳۸]
Glueck, N, The River Jordan, London, ۱۹۶۸، ج۱، ص۱۷۴.
[۳۹]
Albright, W F, The Archaeology of Palestine, London, ۱۹۶۰، ج۱، ص۱۰۳.
[۴۰]
Braslavi, J et al, Bet (h) ،Shean, Archaeology, Jerusalem, ۱۹۷۴، ج۱، ص۴۹-۵۰.
در ۲۱۸ق‌م این محل به دست آنتیوخوس افتاد و تا مدتی پس از ۱۹۸ق‌م در دست سوری‌ها باقی ماند. [۴۱]
Pauly، ج۱۲، ص۹۴۸.
مطابق روایات عهد عتیق این شهر در دورۀ باستان در دست قبیلۀ منسّیٰ بود، ولی کنعانیان در آن سکنا داشتند و قبیلۀ منسیٰ نتوانستند کنعانیان را از این شهر بیرون رانند. [۴۲]
۱: ۲۷، عهد عتیق.
[۴۳]
۱: ۲۸، عهد عتیق.
پس از نبرد جلبوع، فلسطینیان جسد شائول فرمانروای فلسطین و سومین پسرش جاناتان را بر دیوارهای شهر بسان آویختند. [۴۴]
۳۱: ۳، عهد عتیق.
[۴۵]
۳۱: ۷، عهد عتیق.
[۴۶]
۳۱: ۸، عهد عتیق.
[۴۷]
Elston, R, The Traveller’s Handook for Palestine and Syria, ۱۹۲۹، ج۱، ص۲۶۶.
[۴۸]
The Middle East Intelligence Handbooks ۱۹۴۳،۱۹۴۶ (Palestine and Transjordan) , London, ۱۹۸۷، ج۱، ص۳۱۹.
۵ - تصرف یونانیان و رومیاندر زمان یونانیان، پس از این‌که اسکوتوها در این شهر مستقر شدند، نام این شهر به اسکوتوپولیس تغییر یافت و یکی از شهرهای مهم فلسطین گردید. [۴۹]
Pauly، ج۱۲، ص۹۴۸.
[۵۰]
دباغ، مصطفیٰ مراد، بلادنا فلسطین، ج۶، ص۴۶۳، عمان، ۱۹۵۷م.
این شهر در ۶۴ق‌م و در دورۀ رومیان، یکی از شهرهای ۱۰گانه (دکاپولیس) به‌شمار می‌آمد. [۵۱]
Glueck, N, The River Jordan, London, ۱۹۶۸، ج۱، ص۱۷۴.
[۵۲]
آغا، نبیل خالد، مدائن فلسطین، ج۱، ص۲۸۱، بیروت، ۱۹۹۳م.
بیسان در این زمان، خودمختار و مستقل بود و از نظر جمعیت و تجارت با قدس برابری می‌کرد. [۵۳]
Glueck, N, The River Jordan, London, ۱۹۶۸، ج۱، ص۱۷۴.
[۵۴]
آغا، نبیل خالد، مدائن فلسطین، ج۱، ص۲۸۱، بیروت، ۱۹۹۳م.
[۵۵]
Elston, R, The Traveller’s Handook for Palestine and Syria, ۱۹۲۹، ج۱، ص۲۶۵.
در ۶۹ق‌م پمپی این شهر را فتح کرد و آن را شهر آزاد امپراتوری نامید. [۵۶]
Smith, A, The Historical Geography of Holy Land, London, ۱۹۷۴، ج۱، ص۲۳۶.
[۵۷]
Karmon, Y, Israel a Regional Geography, London, ۱۹۷۱، ج۱، ص۱۷۵.
با گذشت زمان، زبان یونانی جای خود را به زبان آرامی داد.۶ - بیسان در زمان مسلمانانپس از آن‌که بیسان در عصر عمر بن خطاب به صلح فتح شد، [۵۸]
بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۱۳۸-۱۳۹، به کوشش عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
نام اسکوتوپولیس از میان رفت و بار دیگر نام بیسان رواج یافت.جغرافی‌دانان مسلمان از بیسان بسیار یاد کرده‌اند. بیسان در جنگ‌های صلیبی چندین بار میان مسلمانان و فرنگان دست به دست شد. در جنگ اول صلیبی، به دست فرنگان افتاد [۶۳]
EI۲، ج۱، ص۱۱۳۸۵.
در ۵۷۸ق/۱۱۸۲م فرخشاه ایوبی آن را به غارت داد و در پاییز سال بعد صلاح‌الدین ایوبی، خود آن‌جا را تصرف کرد. پس از جنگ حطین در ۵۸۳ق/۱۱۸۷م و ره دنبال امضای پیمان صلح، بیسان در قلمرو مسلمانان قرار گرفت. [۶۷]
عمادالدین کاتب محمد، الفتح القسی، ج۱، ص۶۱۲-۶۱۳، به کوشش محمد محمود صبح، قاهره، ۱۹۷۳م.
در ۶۱۴ق/۱۲۱۷م صلیبیان بیسان را از دست العادل ایوبی گرفتند. در عصر ممالیک، این شهر در دست مسلمانان قرار داشت [۶۹]
ابن شداد، محمد، تاریخ الملک الظاهر، ج۱، ص۳۲۵-۳۲۶، به کوشش احمد حطیط، ویسبادن،، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
و از ۹۲۲ق/۱۵۱۶م به دست عثمانیان افتاد [۷۰]
ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، ج۵، ص۱۲۹-۱۳۰، به کوشش محمد مصطفیٰ، قاهره، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
و تا ۱۹۱۸م در قلمرو این دولت باقی ماند. در این تاریخ ارتش انگلستان آن‌جا را با چند شهر اطراف تصرف کرد. [۷۱]
دباغ، مصطفیٰ مراد، بلادنا فلسطین، ج۶، ص۴۷۷، عمان، ۱۹۵۷م.
۷ - اشغال صهیونیستهادر ۱۹۴۸م شهر به دست صهیونیست‌ها افتاد [۷۲]
Britannica, micropaedia, ۱۹۷۸، ج۱، ص۱۰۳۳.
[۷۳]
آغا، نبیل خالد، مدائن فلسطین، ج۱، ص۲۸۶، بیروت، ۱۹۹۳م.
و بسیاری از مردم تحت فشار آنان به شهرهای دیگر کوچیدند [۷۴]
نحال، محمد سلامه، فلسطین ارض و تاریخ، ج۱، ص۲۴۷، عمان، دارالجیل للنشر.
[۷۵]
عارف، النکبة، ج۱، ص۳۱۲، بیروت، ۱۹۵۶م.
[۷۶]
Nazzal, ص۱۷، N, The Palestinian Exodus From Galilee ۱۹۴۸, Beirut, ۱۹۷۸
صهیونیست‌ها در ۱۹۴۹م شهر بیسان را بیت‌شان (بیت شِعان) نامیدند و مهاجرانی از شمال افریقا، ایران، ترکیه و عراق را در آن‌جا سکنا دادند. [۷۷]
Judaica، ج۴، ص۷۶۵.
[۷۸]
آغا، نبیل خالد، مدائن فلسطین، ج۱، ص۲۸۷، بیروت، ۱۹۹۳م.
۸ - آثار باستانیاولین حفاری‌ها در تل‌حصن در ۱۹۲۱-۱۹۳۳م زیرنظر دانشگاه پنسیلوانیا انجام گرفت [۷۹]
The New Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land, New York, ۱۹۹۳، ج۱، ص۲۱۵.
[۸۰]
Albright, W F, The Archaeology of Palestine, London, ۱۹۶۰، ج۱، ص۴۰.
در این حفاری‌ها ۶ معبد از دورۀ کنعانیان کشف شد که ۴ معبد آن به دورۀ تسلط مصریان، و دو معبد دیگر به زمان مرگ شائول متعلق است. [۸۱]
Pearlman, M and Y Yannai, Historical Sites in Israel, Jerusalem, ۱۹۷۷، ج۱، ص۹۱.
[۸۲]
Britannica, micropaedia, ۱۹۷۸، ج۱، ص۱۰۳۳.
به علاوه، قبوری نیز کشف شده که برخی احتمالاً جایگاه خدای عشتاروت بوده است که فلسطینیان وسایل و سلاح‌های شائول را در آن‌جا قرار می‌دادند. [۸۳]
Pearlman, M and Y Yannai, Historical Sites in Israel, Jerusalem, ۱۹۷۷، ج۱، ص۹۱.
[۸۴]
Braslavi, J et al, Bet (h) ،Shean, Archaeology, Jerusalem, ۱۹۷۴، ج۱، ص۵۱.
شماری از قبرهای مصریان که به افتخار خدایان محلی ساخته می‌شد، احتمالاً به دورۀ عمارنه۴ تا حکومت رامسس سوم (قرن ۱۲ق‌م) تعلق دارند. [۸۵]
Pearlman, M and Y Yannai, Historical Sites in Israel, Jerusalem, ۱۹۷۷، ج۱، ص۹۱.
[۸۶]
Braslavi, J et al, Bet (h) ،Shean, Archaeology, Jerusalem, ۱۹۷۴، ج۱، ص۵۱.
از دیگر آثار برجای مانده از دورۀ مصریان باستان می‌توان از کتیبه‌هایی متعلق به سِتی اول نام برد [۸۷]
Braslavi, J et al, Bet (h) ،Shean, Archaeology, Jerusalem, ۱۹۷۴، ج۱، ص۵۱.
همچنین شماری تابوت سفالین که شباهت بسیاری به آثار فنیقی‌ها دارد و به دورۀ آهن (۹۰۰یا ۸۰۰ق‌م) بازمی‌گردد، [۸۸]
Elston, R, The Traveller’s Handook for Palestine and Syria, ۱۹۲۹، ج۱، ص۲۶۶.
مجسمه‌ای سنگی متعلق به رامسس سوم و برخی از سنگ‌نوشته‌ها به خط هیروگلیف از دیگر آثار برجای مانده از این دوران به شمار می‌رود. [۸۹]
Albright, W F, The Archaeology of Palestine, London, ۱۹۶۰، ج۱، ص۱۰۳.
آثاری برجای مانده از حتی‌ها در دوران حکومت رامسس سوم احتمال نفوذ آنان را در این شهر نشان می‌دهد. [۹۰]
Glueck, N, The River Jordan, London, ۱۹۶۸، ج۱، ص۱۷۴.
در دوران حکومت بیزانس، دیواری به دور شهر برپا شد. [۹۱]
The New Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land, New York, ۱۹۹۳، ج۱، ص۲۲۳.
در چند صد متری بقایای این دیوار، آثاری از یک کلیسای کهن که در آن ۲۷ ستون مرمرین وجود داشته، کشف شده است. [۹۲]
The New Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land, New York, ۱۹۹۳، ج۱، ص۲۲۳.
[۹۳]
Pearlman, M and Y Yannai, Historical Sites in Israel, Jerusalem, ۱۹۷۷، ج۱، ص۹۳.
[۹۴]
Elston, R, The Traveller’s Handook for Palestine and Syria, ۱۹۲۹، ج۱، ص۲۶۶.
از جالب‌ترین آثار برجای مانده از دورۀ رومیان تالاری است که ۵هزار صندلی سنگی داشته، و امروزه فقط دو هزار صندلی از آن‌ها باقی‌مانده است. [۹۵]
The New Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land, New York, ۱۹۹۳، ج۱، ص۲۲۶.
تالار دیگری نیز در بخش جنوبی شهر قرار دارد [۹۶]
Smith, A, The Historical Geography of Holy Land, London, ۱۹۷۴، ج۱، ص۲۳۷.
که حمام‌هایی در نزدیکی آن وجود داشته که ۱۵ لوحۀ یونانی در آن‌ها کشف شده، و نام فرمانروایان بیزانسی مربوط به نیمۀ اول سدۀ ۶ق‌م بر روی آن نقش بسته است. [۹۷]
The New Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land, New York, ۱۹۹۳، ج۱، ص۲۲۷.
از آثار همین دوره می‌توان از میدانی بزرگ و بیضی شکل واقع در غرب تل، به طول حدود ۱۰۰ متر و عرض حدود ۵۰متر نام برد که احتمالاً درگذشته میدان اسب دوانی و یا ارابه‌رانی بوده، و امروزه از میان رفته است. [۹۸]
Elston, R, The Traveller’s Handook for Palestine and Syria, ۱۹۲۹، ج۱، ص۲۶۶.
۹ - آثار دوران اسلامیاز آثار دوران اسلامی می‌توان از مسجد جامعی که به عمر بن خطاب منسوب است، نام برد [۹۹]
شکیل، هادیه دجانی، القاضی الفاضل عبدالرحیم البیسانی العسقلانی، بیروت، ۱۹۹۳م.
همچنین قبور برخی از صحابیان مانند ابوعبیده جراح و شرحبیل بن حسنه در این محل قرار دارد. [۱۰۱]
The New Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land, New York, ۱۹۹۳، ج۱، ص۲۲۷.
[۱۰۲]
شراب، محمدمحمد، معجم بلدان فلسطین، بیروت، ۱۹۸۷م.
۱۰ - فهرست منابع(۱) آغا، نبیل خالد، مدائن فلسطین، بیروت، ۱۹۹۳م. (۲) ابن اثیر، علی، الکامل فی التاریخ. (۳) ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفیٰ، قاهره، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۴) ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. (۵) ابن شداد، محمد، تاریخ الملک الظاهر، به کوشش احمد حطیط، ویسبادن،، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۶) ابوشامه، عبدالرحمان، عیون الروضتین، به کوشش احمدبیسومی، دمشق، ۱۹۹۲م. (۷) ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لون، و ا فره، تونس، ۱۹۹۲م. (۸) برهوم محمود و محمد خروب، المیاه فی فلسطین، عمان، ۱۹۸۹م. (۹) بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م. (۱۰) دباغ، مصطفیٰ مراد، بلادنا فلسطین، عمان، ۱۹۵۷م. (۱۱) زیاده، نقولا، من الاسکندر الیٰ فتح العربی الاسلامی، موسوعۀ خاص، ج۲. (۱۲) شراب، محمدمحمد، معجم بلدان فلسطین، بیروت، ۱۹۸۷م. (۱۳) شکیل، هادیه دجانی، القاضی الفاضل عبدالرحیم البیسانی العسقلانی، بیروت، ۱۹۹۳م. (۱۴) طبری، محمد بن جریر، تاریخ. (۱۵) عارف، النکبة، بیروت، ۱۹۵۶م. (۱۶) عبید، یوسف، قصۀ مدینة بیسان. (۱۷) عمادالدین کاتب محمد، الفتح القسی، به کوشش محمد محمود صبح، قاهره، ۱۹۷۳م. (۱۸) عهد عتیق. (۱۹) مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م. (۲۰) نحال، محمد سلامه، فلسطین ارض و تاریخ، عمان، دارالجیل للنشر. (۲۱) هروی، علی، الاشارات الیٰ معرفة الزیارات، به کوشش ژ سوردل ـ تومین، دمشق، ۱۹۵۳م. (۲۲) یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان. (۲۳) یعقوبی، احمد، البلدان، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن رسته، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۱م. (۲۴) Albright, W F, The Archaeology of Palestine, London, ۱۹۶۰. (۲۵) Braslavi, J et al, Bet (h) -Shean, Archaeology, Jerusalem, ۱۹۷۴. (۲۶) Britannica, micropaedia, ۱۹۷۸. (۲۷) EI۲. (۲۸) Elston, R, The Traveller’s Handook for Palestine and Syria, ۱۹۲۹. (۲۹) Glueck, N, The River Jordan, London, ۱۹۶۸. (۳۰) Hadawi, S, Village Statistics ۱۹۴۵, Beirut, ۱۹۷۰. (۳۱) Judaica. (۳۲) Karmon, Y, Israel a Regional Geography, London, ۱۹۷۱. (۳۳) The Middle East Intelligence Handbooks ۱۹۴۳-۱۹۴۶ (Palestine and Transjordan) , London, ۱۹۸۷. (۳۴) Nazzal, N, The Palestinian Exodus From Galilee ۱۹۴۸, Beirut, ۱۹۷۸. (۳۵) The New Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land, New York, ۱۹۹۳. (۳۶) Pauly. (۳۷) Pearlman, M and Y Yannai, Historical Sites in Israel, Jerusalem, ۱۹۷۷. (۳۸) Smith, A, The Historical Geography of Holy Land, London, ۱۹۷۴. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بیسان»، شماره۵۳۷۶. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|