زمان تقریبی مطالعه: 32 دقیقه
 

محمود پسیخانی





پسیخانی، محمود، معروف به محمود عجم، بنیادگذار آیین نقطوی است.

فهرست مندرجات

۱ - معرفی پسیخانی
۲ - تأسیس نقطویه
       ۲.۱ - جدا شدن محمود از حروفیه
       ۲.۲ - اندیشه‌ها و آرای محمود مدیون فضل الله
       ۲.۳ - محمود در استراباد
       ۲.۴ - تجرد بالاترین درجه روحانی مذهب محمود
       ۲.۵ - آثار نقطویان
       ۲.۶ - مهمترین کتاب آیینی محمود
       ۲.۷ - نسخه‌های موجود کتاب میزان
       ۲.۸ - آثار دیگر محمود
       ۲.۹ - جنبش پیروان محمود در روستای انجدان
       ۲.۱۰ - برخی شاعران نقطوی
       ۲.۱۱ - فعالیت نقطویان در دوره سلطنت شاه طهماسب
       ۲.۱۲ - شاه عباس باعث رشد نقطویان
       ۲.۱۳ - خطر جنبش نقطویان برای شاه
              ۲.۱۳.۱ - پیش بینی جلال الدین منجم یزدی
       ۲.۱۴ - سلطنت یوسف الهام بخش آثار ادبی
       ۲.۱۵ - قتل نقطویان
       ۲.۱۶ - فتنه نقطوان در قزوین
       ۲.۱۷ - بینوایان شهری پیروان نقطویان
       ۲.۱۸ - سرکوب نقطویان در سده های دهم و یازدهم
       ۲.۱۹ - تأثیر اندیشه های فرهنگی اجتماعی این دوران بر شاعران
       ۲.۲۰ - وجود بقایای نقطویان بعد از زوال صفویه
       ۲.۲۱ - پیروان محمود در هند
       ۲.۲۲ - تأثیر نقطویان در اندیشه ایرانی
       ۲.۲۳ - ادامه حیات فرقه‌ای نقطویان در هند
       ۲.۲۴ - ایجاد آیین الهی
       ۲.۲۵ - نقطویان بعد از مرگ اکبرشاه
۳ - فهرست منابع
۴ - پانویس
۵ - منبع

۱ - معرفی پسیخانی



از شاگردان فضل الله حروفی بنیانگذار حروفیه.
در نوشته های حروفی، مردی را به همین نام از نزدیکترین یاران و رازداران فضل الله می‌شناسیم، اما نمی‌دانیم که او همین محمود پسیخانی بوده است یا محمود دیگری.
[۱] محمدصادق کیا، واژه نامه گرگانی، ج۱، ص۲۶، تهران ۱۳۳۰ ش.

شاید او خواجه محمد راشانی (دشنانی) باشد که در علم و حکمت صاحب تألیف و تصنیف بوده است.
[۲] محمدصادق کیا، واژه نامه گرگانی، ج۱، ص۲۸۹، تهران ۱۳۳۰ ش.

تاریخ تولد و آغاز زندگی محمود روشن نیست و‌ به‌طور کلی دانسته های ما از زندگی او کم است؛ تنها می‌دانیم که او در پسیخان رشت متولد شد و در سال ۸۰۰ طریقت خود را بنا نهاد.
[۳] کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۲۷۳، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
[۴] میرعبدالرزاق اورنگ آبادی، مآثرالامراء، ج۳، ص۲۹۰، چاپ میرزا اشرف علی، کلکته ۱۳۰۹.

محمود، دیر زمانی، در کنار رود ارس می‌زیست.
[۵] کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۲۷۷، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.

به ظن قوی، دوری گزیدن او از محل زندگی بومی اش به این دلیل بوده که پیشوای وی، فضل الله، در ناحیه شیروان/ شروان، در سواحل شمال غربی خزر که از سواحل ارس زیاد دور نیست، اقامت داشته است. محل زندگی محمود، همچنین در نزدیکی خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی بود.
در دوره او تبریز یکی از شهرهای مهم دنیای اسلام شد و با امیرنشینهای آناطولی و مراکز ارمنستان و گرجستان در قفقاز، و دولتْ شهرهای مدیترانه ای، مانند ونیز، ارتباط تجاری داشت.
میل به پیوند با چنین مراکز مهم نیز، ممکن است یکی دیگر از عوامل دوری گزیدن محمود از دیار خود بوده باشد.

۲ - تأسیس نقطویه



گفته‌اند که محمود پسیخانی، به سبب خودستایی، مردود استاد خود گشت و در مقابل حروفیه، نقطویه را پی افکند.
ازینرو به او القاب محمودِ «مردود» و محمودِ «مطرود»
[۶] تقی الدین محمدبن محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، ذیل «فضل الله استرآبادی حروفی»، نسخه خطی کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴.
[۷] محمدصادق کیا، نقطویان ، یا، پسیخانیان ،ص ۵، تهران ۱۳۳۱ ش.
و محمودِ «تبعیدی» داده شده است.
این القاب که نشانه انکار فضیلتها و قابلیتهای اوست، ممکن است بیش‌تر از آن‌که حاکی از جاه طلبیهای شخصی او باشد، از نزدیکی او به فضل الله ریشه گرفته باشد، زیرا وی را یکی از چهار نفر نزدیکان فضل الله استرابادی شمرده اند.

۲.۱ - جدا شدن محمود از حروفیه


جدا شدن محمود از حروفیه در جهان بینی و تفسیرهای او تأثیر گذارده است.
روشن نیست که جنبش محمود تا چه حد کوشش آگاهانه برای جدا شدن از فضل الله بوده است، چنانکه خود گوید: «عترت او محمود است که نقطه است که از عترت حرف آمده است»، یعنی او شاخه نقطوی را از تنه حروفی جدا ساخته است
[۸] محمود پسیخانی، میزان، ج۱، ص۸۰، نسخه خطی کتابخانه ملک، ش ۶۲۲۶.
[۹] علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «گذری بر نسخه میزان »، آینه میراث ، ص ۶۹ ،سال ۱، ش ۲ پاییز ۱۳۷۷ ب .


۲.۲ - اندیشه‌ها و آرای محمود مدیون فضل الله


به نظر می‌رسد که محمود بسیاری از اندیشه‌ها و آرای خود را مدیون فضل الله باشد.
امکان دارد که پس از کشته شدن فضل الله در ۸۰۴ به فرمان میرانشاه تیموری، محمود در معرض درگیریهایی با دیگر مدعیان رهبری حروفیه قرار گرفته باشد.
او، مانند فضل الله، خود را مهدی موعود اسلام می‌خواند.
[۱۰] محمود پسیخانی، میزان، ج۱، ص۱۲۸، نسخه خطی کتابخانه ملک، ش ۶۲۲۶.
[۱۱] کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۲۷۵، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
[۱۲] میرعبدالرزاق اورنگ آبادی، مآثرالامراء، ج۳، ص۲۹۰، چاپ میرزا اشرف علی، کلکته ۱۳۰۹.


۲.۳ - محمود در استراباد


از شواهد چنین پیداست که او تا پایان یافتن نگارش یکی از کتابهایش، به نام جوازالسائرین، در استراباد می‌زیسته است.
هیچ یک از یاران و پیروان همزمان او را نمی‌شناسیم و نمی‌دانیم که آرای محمود در سده نهم چگونه و به کوشش چه کسانی گسترش یافت.
[۱۳] محمدصادق کیا، نقطویان ، یا، پسیخانیان ،ص۶، تهران ۱۳۳۱ ش.

برخی می‌گفتند که او خود را در تیزاب انداخت و نابود ساخت، و پیروان وی این را دروغ دشمنانه می‌دانستند.
[۱۴] کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۲۷۷، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.


۲.۴ - تجرد بالاترین درجه روحانی مذهب محمود


محمود تجرد را برگزید و آن را به عنوان یکی از بالاترین مرتبه‌ها و درجه های روحانی مذهب خود حفظ کرد.

۲.۵ - آثار نقطویان


او شانزده کتاب و ۱۰۰۱ رساله در توضیح اندیشه های خود نوشته و هر یک را نام جداگانه ای نهاده است.
[۱۵] کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۲۷۴ـ ۲۷۵، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
[۱۶] محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۳۱۶: ۱۷ کتاب، تهران ۱۳۱۴ ش.

محمود، همانند فضل الله، به تفسیر قرآن پرداخته و آن را سازگار با سخن و اندیشه خود وانمود کرده است.
[۱۷] کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۲۷۵، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.

پیروان وی نیز درباره عقاید خود کتابها نوشته اند.
[۱۸] اسکندر منشی ، تاریخ عالم آرای عباسی ، ج ۲، ص ۷۴۹، چاپ محمداسماعیل رضوانی ، تهران ۱۳۷۷ ش .
[۱۹] جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۱۲۱، یا، روزنامه ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ش.
[۲۰] محمدصادق کیا، نقطویان، ج۱، ص۱۱، یا، پسیخانیان، تهران ۱۳۳۱ ش.

او، بر خلاف حروفیان که بر حروف رمزی تأکید داشتند، نظامی بر اساس نقطه بنا نهاد و اسامی و اصطلاحات را با چند نقطه که به وجوه گوناگون کنار یکدیگر می‌آیند، نشان داد.
همین امر سبب شده است که از دیرباز نوشته های محمود و پیروانش نامفهوم باشد و مرموز تلقی شود.
[۲۱] کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۲، تعلیقات رضازاده ملک، ص۲۳۲، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.

در نوشته های نقطوی، محمود به نامها و صفتها و القاب گوناگون از جمله مُبین، مبین کل و کلیّات، شمس مغربی، و فاتح عرب و عجم خوانده می‌شود.
[۲۲] محمدصادق کیا، نقطویان ، یا، پسیخانیان ، ص ۷۴ـ ۷۵، تهران ۱۳۳۱ ش.
[۲۳] محمدصادق کیا، نقطویان ، یا، پسیخانیان، ص۷۷، تهران ۱۳۳۱ ش.


۲.۶ - مهمترین کتاب آیینی محمود


عنوان مهمترین کتاب آیینی محمود، میزان است که آن را در ۸۲۱ نوشته است.
[۲۴] محمود پسیخانی، میزان، ج۱، ص۲، نسخه خطی کتابخانه ملک، ش ۶۲۲۶.

این کتاب اثرپذیری نویسنده را از دیدگاههای حروفیه و اسماعیلیه، بلکه از عقاید زیدیه و امامیه نیز، نشان می‌دهد.
[۲۵] علیرضا ذکاوتی قراگزلو ، «گذری بر نسخه میزان »، آینه میراث ، سال ۱، ش ۲ ، ص۶۹، پاییز ۱۳۷۷ ب.

کتاب میزان، همانند بیش‌تر متنهای نقطوی،
[۲۶] محمود پسیخانی، رسخ البیان و فتح التبیان، ج۱، ص۱، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۳۰.
[۲۷] محمدصادق کیا، نقطویان، ج۱، ص۷۳ـ ۱۲۵، یا، پسیخانیان، تهران ۱۳۳۱ ش.
به صورت سؤال و جواب تدوین یافته است.
[۲۸] کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۲، تعلیقات رضازاده ملک، ص۲۳۳، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.

آنچه کیخسرو اسفندیار
[۲۹] کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۲۷۵، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
از کتاب میزان نقل کرده با صفحه های ۱۲۷ـ ۱۲۸ نسخه کتابخانه ملی ملک مطابقت دارد.
او در این کتاب می‌گوید که «حساب و کتاب و گفتن و شنودن و خوردن و بردن و ستاندن و هر چه لوازم حیات و ممات و حشر و نشر و قطع و فصل و ثواب و عقاب و حل و عقد و بیع و شری و ظهور و بطون و قضا و قدر است جمله بمیزان الله باید بود».
[۳۰] محمود پسیخانی، میزان، ج۱، ص۲، نسخه خطی کتابخانه ملک، ش ۶۲۲۶.


۲.۷ - نسخه‌های موجود کتاب میزان


از کتاب میزان دو نسخه موجود است: نسخه ای به شماره ۱۵۱۲ در کتابخانه امیرالمؤمنین در نجف، به خط نستعلیق در ۴۶۶ صفحه که در ۱۰۴۷ کتابت شده است؛ دیگری دستنوشتی به شماره ۶۲۲۶ کتابخانه ملک در تهران با ۳۵۳ صفحه، بدون تاریخ.
[۳۱] ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۴، ص۸۰۵، تهران ۱۳۶۴ش.
[۳۲] احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج۲، بخش ۱، ص۱۴۳۳، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش.
[۳۳] کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۲، تعلیقات رضازاده ملک، ص۲۳۳، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.


۲.۸ - آثار دیگر محمود


افزون بر کتاب میزان، آثار دیگری نیز از او در دست است: سؤال و جواب؛ رسخ البیان و فتح التبیان و مفاتیح غیوب که حاوی کلیه اصول و عقاید نقطویان است.
[۳۴] یادداشت مقدماتی سهیلی خوانساری، محمود پسیخانی، رسخ البیان و فتح التبیان، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۳۰.
[۳۵] احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج۲، بخش ۱، ص۱۰۷۰، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش.
[۳۶] احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج۲، بخش ۱، ص۱۱۷۵، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش.
[۳۷] احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج۲، بخش ۱، ص۱۴۰۱، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش.
[۳۸] احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج۲، بخش ۱، ص۱۴۳۳، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش.
[۳۹] کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۲، تعلیقات رضازاده ملک، ص۲۳۲ـ۲۳۳، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.


۲.۹ - جنبش پیروان محمود در روستای انجدان


در زمان حکومت شاه اسماعیل اول (۹۰۷ـ۹۳۰) پیروان محمود (نقطویان)، جنبشی در روستای اَنْجُدان کاشان، مرکز اصلی اسماعیلیان نزاری، پدید آوردند.
شاه طاهر حسینی دکنی، سی و یکمین امام نزاری محمد شاهی، با گردآوری نقطویان و دیگر مخالفان در انجدان، سبب خشم شاه اسماعیل گردید.
شاه طاهر را متهم می‌داشتند به این‌که ملحدان و محمودیان و زندیقان بر او گرد آمده اند.
[۴۰] محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۱۳۶، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۵ ش.

پس از او مراد، سی و ششمین امام نزاری قاسم شاهی، نقطویان و اسماعیلیان را دیگر بار در انجدان گرد آورد و جنبشی نو آغاز کرد، اما این جنبش را، در ۹۸۱، شاه طهماسب سرکوب کرد.
سپاهیان شاه طهماسب، به رهبری امیرخان موصلو، حاکم قزلباش همدان، و نیز سپاهیان بدیع الزمان، در خلال سه روز جنبش را سرکوب کردند و بسیاری از نقطویان را به قتل رساندند و خود مراد را نیز زندانی کردند.
مراد با نقشه پنهان برخی مقامات دربار طهماسب از بند رهایی یافت، اما اندکی بعد دستگیر شد و به قتل رسید.
[۴۱] احمدبن حسین منشی قمی، خلاصة التواریخ، ج۱، ص۵۸۲ ـ۵۸۳، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹ـ۱۳۶۳ش.
[۴۲] احمدبن نصرالله تتوی، تاریخ الفی، ذیل رویداد ۹۸۳، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۱۲۳۳.
[۴۳] رضاقلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، ج۸، ص۱۴۵ـ۱۴۶، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا، ج ۸ ـ۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش.
[۴۴] نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۳، ص۹۰۷، تهران ۱۳۶۴ ش.


۲.۱۰ - برخی شاعران نقطوی


در این میان، باید از شاعرانی مانند وقوعی نیشابوری، ابوالقاسم محمد کوهپایی و امری شیرازی یاد کرد.
امری را در همین دوره به اتهام الحاد دستگیر کردند و در چشمانش میل کشیدند و در شورش دیگری که در شیراز رخ نمود، او را به قتل رسانیدند.
[۴۵] مریم میراحمدی، دین و دولت در عصر صفوی، ج۱، ص۹۵، تهران ۱۳۶۹ش.

در ۹۸۴ هنوز بسیاری از نقطویان در کاشان دستگیر و زندانی می‌شدند، از جمله آنان مولاناحیاتی شاعر بود که در کاشان دستگیر شد و مدت دو سال زندانی بود.
[۴۶] میرغلامعلی بن نوح آزاد بلگرامی، خزانه عامره، ج۱، ص۱۱۲، چاپ سنگی کانپور ۱۹۰۰.
[۴۷] محمدصادق کیا، نقطویان ، یا، پسیخانیان ، ص ۵۲، تهران ۱۳۳۱ ش.


۲.۱۱ - فعالیت نقطویان در دوره سلطنت شاه طهماسب


فعالیت نقطویان، در اواخر دوره سلطنت شاه طهماسب (حک: ۹۳۰ـ۹۸۴) در شهرهای ساوه، نائین، اصفهان و بویژه قزوین شدت بیشتری یافت.
در قزوین، رهبری نقطویان را درویش خسرو به عهده داشت.
او برای فراگیری اندیشه های نقطویان به کاشان رفت و پس از بازگشت مسجدی را مرکز آموزشهای خود قرار داد و به گسترش آیین نقطوی در قزوین پرداخت و بزودی شهرت و عقاید دینی او به اطلاع دربار صفوی رسید.
فعالیت درویش خسرو در عهد محمد خدابنده کاسته شد و او در این دوران به آموختن فقه و دیگر مسائل دینی پرداخت، تا آن‌که پس از مرگ شاه و به خواسته درویش خسرو مسجدی بنا نهاده شد که بتدریج محل تجمع دراویش گردید.
او در آغاز، در آن محل و آنگاه در تکیه نزدیک آن به تبلیغات خود ادامه داد و از حمایت مردم بهره مند شد.
حدود دویست نفر در آن تکیه حاضر می‌شدند.
[۴۸] نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۷۳۵ـ۷۳۶، تهران ۱۳۶۴ ش.

بسیاری از بزرگان و شاعران، از جمله میرسیّد احمد کاشی، معروف به پیراحمد، مولانا سلیمان طبیب ساوجی، کمال اقلیدی، بریانی، شریف آملی و محمد ایازمنجم، به او پیوستند.
به رَغم کشتارها و پیگردهای متعدد پیروان نقطوی در کاشان در ۹۴۴، درویش خسرو در سراسر طول سلطنت اسماعیل دوم و خدابنده و تا اولین سالهای حکومت شاه عباس صحیح و سالم باقی ماند.

۲.۱۲ - شاه عباس باعث رشد نقطویان


تاریخنگاران صفوی و بسیاری دیگر از مورخان بعدی، بر این اندیشه بودند که شاه عباس باعث رشد و گسترش نقطویان شد تا از آنان به عنوان وسیله ای برای زیر نظر گرفتن خود آنان استفاده کند.
حقیقت این است که نقطویان در ۹۹۶ بشارت ظهور موعود نقطوی را می‌دادند و حتی شاه طهماسب را مهدی می‌خواندند.
چنین به نظر می‌رسد که نقطویان پس از سرکوب شدن در ۹۸۲ و ۹۹۴، چشم امید به شاه عباس دوختند تا او را در سلک خود درآورند.
شاه عباس مدتی با درویش خسرو در قزوین معاشرت می‌کرد.
[۴۹] رضاقلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، ج۸، ص۲۷۵، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا، ج ۸ ـ۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش.


۲.۱۳ - خطر جنبش نقطویان برای شاه


جنبش نقطویان برای شاه، خالی از خطر نبود. در ۹۹۹ مرکز شورش نقطویان در اصطهبانات تشکیل شد و شاه عباس آن را سرکوب کرد. مناسبات شاه و درویش خسرو دو سال بعد رو به تیرگی نهاد.
با آن‌که بزرگترین کشتار نقطویان در زمان شاه عباس صورت گرفت، باز هم نقطویان او را از خود می‌شمردند.
گرایش شاه عباس به نقطویان، چه از روی کنجکاوی چه از روی مصلحت اندیشی، بر گسترش جنبش نقطوی در میان جمعیتهای شهری تأثیر گذاشت.
دستگیری سران نقطوی در ۱۰۰۲ رخ داد.

۲.۱۳.۱ - پیش بینی جلال الدین منجم یزدی


جلال الدین منجم یزدی
[۵۰] تاریخ عباسی، یا، روزنامه ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ش.
[۵۱] محمودبن هدایت الله افوشته یی ، نقاوة الا´ثار فی ذکر الاخیار: در تاریخ صفویه، ص ۵۱۷ ـ ۵۱۸، چاپ احسان اشراقی ، تهران ۱۳۷۳ش .
[۵۲] محمودبن هدایت الله افوشته یی ، نقاوة الا´ثار فی ذکر الاخیار: در تاریخ صفویه ، ص ۵۲۱ ـ۵۲۳، چاپ احسان اشراقی ، تهران ۱۳۷۳ش .
وقوع قرانی به مدت سه روز را پیش بینی کرد و گفت که نحوست آن شامل شخص پادشاه می‌شود.
برای رهایی شاه از این قران تدبیری اندیشیده شد که شاه به مدت سه روز، یعنی از تاریخ ۷ تا ۱۰ ذیقعده ۱۰۰۲، از سلطنت کناره گیری کند و شخص مجرم و محکوم به مرگی را به جای وی بر تخت بنشانند.
قرعه فال به نام یوسف ترکش دوز نقطوی افتاد. ازینرو شاه عباس از سلطنت کناره گیری کرد.
[۵۳] نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۷۳۸ـ ۷۳۹، تهران ۱۳۶۴ ش.
در پایان سه روز، شاه دوباره بر تخت خود دست یافت و یوسف به قتل رسید.
[۵۴] میرعبدالرزاق اورنگ آبادی، مآثرالامراء، ج۳، ص۲۸۷ـ ۲۸۸، چاپ میرزا اشرف علی، کلکته ۱۳۰۹.


۲.۱۴ - سلطنت یوسف الهام بخش آثار ادبی


سه روز سلطنت نمادی یوسف، الهام بخش درونمایه چند اثر ادبی در سده های بعد، بویژه نمایشنامه «ستارگان فریب خورده: حکایت یوسف شاه» از میرزا فتحعلی آخوندزاده شد.
جلال آل احمد نیز در کتاب نون و القلم به گونه ای داستان یوسف را مطرح کرده است.
شهرت او چندان است که متأخران، نقطویه را به نام شاه یوسفی می‌شناختند.
[۵۵] عبدالحسین آیتی، کتاب کشف الحیل، ج۲، ص۴، تهران ۱۳۲۶ ش.
[۵۶] علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «نقطویه در تاریخ و ادب»، ج۱، ص۳۴، معارف، دوره ۱۳، ش ۲ (مرداد ـ آبان ۱۳۷۵).


۲.۱۵ - قتل نقطویان


تعقیب نقطویان بتدریج شدت بیشتری گرفت و هر کس که متهم به نقطوی بودن می‌شد به قتل می‌رسید؛ حتی حکم قتل میرسیّداحمد کاشی در کاشان به دست خود شاه اجرا شد.
[۵۷] اسکندر منشی ، تاریخ عالم آرای عباسی ، ج ۲، ص ۷۴۹، چاپ محمداسماعیل رضوانی ، تهران ۱۳۷۷ ش .
[۵۸] عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۶۱۶، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۵۹] میرعبدالرزاق اورنگ آبادی، مآثرالامراء، ج۳، ص۲۸۸، چاپ میرزا اشرف علی، کلکته ۱۳۰۹.

پس از کشته شدن سیداحمد، در میان نوشته های وی پیمان نامه های نقطویان، از جمله نامه شیخ ابوالفضل بن مبارک علاّمی که در دربار جلال الدین اکبر می‌زیست
[۶۰] اسکندر منشی ، تاریخ عالم آرای عباسی ، ج ۲، ص ۷۴۹، چاپ محمداسماعیل رضوانی ، تهران ۱۳۷۷ ش .
، به دست آمد که اسامی بسیاری از نقطویان را فاش می‌کرد و بدین طریق عده دیگری از آنان به قتل رسیدند.
بر پایه نوشته مآثر رحیمی، مولانا محمدباقر خرده از مهلکه جان سالم به در برد.
[۶۱] عبدالباقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۳، ص۷۹۲ـ ۷۹۴، ج ۳، کلکته ۱۹۳۱.
[۶۲] عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۶۱۶ـ۶۱۷، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۶۳] محمودبن هدایت الله افوشته یی ، نقاوة الا´ثار فی ذکر الاخیار: در تاریخ صفویه، ص ۵۲۶ ـ ۵۲۷، چاپ احسان اشراقی ، تهران ۱۳۷۳ش .
[۶۴] محمدصادق کیا، نقطویان ، یا، پسیخانیان ، ص ۱۴، تهران ۱۳۳۱ ش.

دیگر از نقطویان، بوداق بیک و مولانا سلیمان ساوجی بودند که در اصطهبانات و ساوه به قتل رسیدند.
در ۱۰۱۰، که شاه عباس عازم مشهد بود، دو تن از رهبران نقطوی به نامهای درویش تراب و درویش کمال اقلیدی و تنی چند از پیروان آنان به دستور شاه در کاروانسرایی در راه خراسان به قتل رسیدند.
ملاایاز منجم آخرین فرد نقطوی است که به دستور شاه در ۱۰۲۰ کشته شد.
[۶۵] کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۲۷۶ـ ۲۷۷، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
[۶۶] نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۳، ص۹۱۰ـ۹۱۱، تهران ۱۳۶۴ ش.


۲.۱۶ - فتنه نقطوان در قزوین


در ۱۰۴۱، در دوران شاه صفی (حک: ۱۰۳۸-۱۰۵۲)، نقطویان به پاخاستند و در قزوین گرد درویش رضا جمع شدند و در محالّ قزوین فتنه برانگیختند.
[۶۷] محمدعلی گلریز، مینودر، ج۱، ص۴۹۹ ـ۵۰۳، یا، باب الجنه قزوین، ج ۱: تاریخ و جغرافیای تاریخی قزوین، (قزوین) ۱۳۶۸ ش.
[۶۸] اسکندر منشی و محمدیوسف واله اصفهانی، ذیل تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، ص۸۳ ـ ۸۵، چاپ سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۱۷ ش.

درویش رضا گاه خود را مهدی می‌نامید و نزد علمای اسلام جواب سؤالات شرعی را مطابق قاعده می‌داد. کثرت مریدان او به حدی رسید که قصد تسخیر قزوین کرد. در نبردی که روی داد او را دستگیر کردند و در ۱۰۴۱ گردن زدند.
یک سال بعد، بقایای پیروان او که انتظار بازگشتش را داشتند، گرد شاطر گمنامی که شباهتی به درویش رضا داشت فراهم آمدند.
او را نیز در ۱۰۴۲ به دستور شاه صفی به دار آویختند. بدین گونه، نقطویان به عنوان یک نیرو از میان رفتند.
[۶۹] علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «نگاهی دیگر به نقطویه»، ج۱، ص۶۱ـ۶۲، تحقیقات اسلامی، سال ۴، ش ۱ـ۲ (۱۳۶۸ ش).


۲.۱۷ - بینوایان شهری پیروان نقطویان


بیشتر پیروان آنان، بویژه مریدان درویش خسرو، بینوایان شهری و به نوشته هدایت «جمعی هرزه گردان و بی دولتان لاابالی از ترک و تاجیک» بودند
[۷۰] علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «نگاهی دیگر به نقطویه»، ج۱، ص۶۱ـ۶۲، تحقیقات اسلامی، سال ۴، ش ۱ـ۲ (۱۳۶۸ ش).
که به امید تغییر و تحول مثبتی در زندگانی خود، به دنبال هر مدعی و مخالفی می‌افتادند.
[۷۱] علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «نگاهی دیگر به نقطویه»، ج۱، ص۶۲، تحقیقات اسلامی، سال ۴، ش ۱ـ۲ (۱۳۶۸ ش).

در حدود سی سال بعد، رافائل دومان به گروهی از درویشان ژنده پوش در اصفهان اشاره می‌کند که به نام دراویش محمودی نامیده می‌شدند.
اما وجود آنان، آن اندازه بی اهمیت بود که به دستگیری و توقیف منجر نشد.

۲.۱۸ - سرکوب نقطویان در سده های دهم و یازدهم


نقطویان در سده های دهم و یازدهم سرکوب شدند و بقایای آنان در لباس درویشان می‌زیستند.
[۷۲] زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، ج۱، ص۱۸۲، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵، چاپ افست.

کسانی هم بودند که بروشنی نقطوی نبودند، اما متأثر از آن به نظر می‌آیند.
[۷۳] عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفه العالم، ج۱، ص۱۸۱.
[۷۴] علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «آیین نقطویان از نظرگاه فلسفی»، ج۱، ص۵۳، معارف، دوره ۹، ش ۳ (آذر ـ اسفند ۱۳۷۱).


۲.۱۹ - تأثیر اندیشه های فرهنگی اجتماعی این دوران بر شاعران


اندیشه های فرهنگی ـ اجتماعی سده های نهم تا یازدهم بر شاعران بسیاری اثر نهاده، به طوری که پس از سرکوب پیروان محمود، مصطلحات آنان میان اهل ادب جاذبه داشته و خاطره انگیز بوده است؛ تشبیهی کاشی منظومه ای در قالب مثنوی به نام «خورشید و ذره» داشته و در همان ایام زلالی خوانساری مثنوی «ذره و خورشید» را سروده بود که هر دو عنوان نقطویانه است.
سالک قزوینی، متولد ۱۰۲۱، با وجود این‌که تعقیب بقایای نقطویان را در دهه چهارم سده یازدهم به چشم دیده است، آشکارا نشانه های نقطوی بروز می‌دهد.
[۷۵] علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «تأویل و تناسخ و بقایای آیین نقطوی»، ج۱، ص۱۸۷، معارف، دوره ۱۵، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ آبان ۱۳۷۷ الف).
[۷۶] علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «تأویل و تناسخ و بقایای آیین نقطوی»، ج۱، ص۱۸۹، معارف، دوره ۱۵، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ آبان ۱۳۷۷ الف).


۲.۲۰ - وجود بقایای نقطویان بعد از زوال صفویه


گواهی بر وجود بقایای نقطویان بعد از زوال صفویه، و این‌که آنان به بابیه پیوستند و آنان را در ساختن آیین باب یاری دادند، فقراتی است که محمد علی ناظم الشریعه همدانی در کتاب حدیدة مُحْماة آورده است.
بر اساس نوشته وی، تنی چند از کارپردازان باب، هنگامی که او در جبل ماکو زندانی بود، آرای محمود پسیخانی را انتخاب کردند و با نظریات باب در کتاب بیان تلفیق کردند.
[۷۷] علیرضا ذکاوتی قراگزلو ، «نگاه تازه ای به منابع نقطویه »، تحقیقات اسلامی ، ص ۳۸، سال ۲، ش ۲ (۱۳۶۶ ش )؛


۲.۲۱ - پیروان محمود در هند


پس از کشتار نقطویان در دوره شاه عباس، بقایای آنان ــ که نتوانستند حکومتی دلخواه بر سر کار آورند ــ روی به هند نهادند.

۲.۲۲ - تأثیر نقطویان در اندیشه ایرانی


تأثیر نقطویان در اندیشه ایرانی وسیع بود، به گونه ای که شمار زیادی شاعر و نویسنده به آن دیار مهاجرت کردند.
از جمله این مهاجران، می توان از اینان نام برد: حیاتی کاشانی، علی اکبر تشبیهی، دخلی اصفهانی، زمانی یزدی، کوثری اردبیلی، علی اکبرخان ثانی هروی، حکیم عبادالله کاشانی، فهمی کاشانی، محمد مؤمن ادائی، ملاصبوحی مازندرانی و عبدالله یزدی
[۷۸] میرغلامعلی بن نوح آزاد بلگرامی، خزانه عامره، ج۱، ص۱۹۲، چاپ سنگی کانپور ۱۹۰۰.
[۷۹] امین احمد رازی، هفت اقلیم، ج۲، ص۴۷۸، چاپ جواد فاضل، تهران ۱۳۴۰ش.
[۸۰] محمدطاهر نصرآبادی، تذکرة نصرآبادی، ج۱، ص۲۹۱ـ۲۹۲، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۶۱ش.
[۸۱] احمد گلچین معانی، کاروان هند، ج۱، ص۲۲۱ـ۲۲۳، مشهد ۱۳۶۹ش.
[۸۲] علیرضا ذکاوتی قراگزلو ، «نقطویه در تاریخ و ادب »، معارف ، ص ۳۸ـ۴۱، دوره ۱۳، ش ۲ (مرداد ـ آبان ۱۳۷۵).


۲.۲۳ - ادامه حیات فرقه‌ای نقطویان در هند


اینان، پس از آن‌که جنبش پیروان محمود در ایران عهد شاه طهماسب و شاه عباس سرکوب شد، به حیات فرقه ای خود در هند ادامه دادند
[۸۳] علیرضا ذکاوتی قراگزلو ، «گذری بر نسخه میزان »، آینه میراث ، ص ۶۹، سال ۱، ش ۲ پاییز ۱۳۷۷ ب .

آنان اکبرشاه را موعود خود خواندند و دربار او را مکان مناسبی برای مناظره و مباحثات ادیان مختلف و نمایندگان آنان یافتند.
شریف آملی مهمترین شخصیتی است که به دربار اکبرشاه راه یافت.
او برای برانگیختن اکبرشاه به پذیرش آیین نو، از نوشته های محمود پسیخانی گواه می‌آورد و می‌گفت که وی پیشگویی کرده است که در ۹۹۰ مردی می‌آید که براندازنده باطل و برافروزنده دین حق است
[۸۴] عبدالقادربن ملوک شاه بدائونی، منتخب التواریخ، ج۲، ص۲۸۷، کلکته ۱۸۶۵ـ ۱۸۶۹.
[۸۵] محمدصادق کیا، نقطویان ، یا، پسیخانیان، ص ۱۰، تهران ۱۳۳۱ ش.


۲.۲۴ - ایجاد آیین الهی


اکبر انجمنی نوزده نفری گرد آورد، و اینان «آیین الهی» را که ترکیبی از اسلام و هندوئیسم و ادیان ایرانی بود ایجاد کردند
[۸۶] علیرضا ذکاوتی قراگزلو ، «نگاهی دیگر به نقطویه »، تحقیقات اسلامی ، ص ۶۱، سال ۴، ش ۱ـ۲ ۱۳۶۸ ش .
و اکبرشاه را در یک دین گذاری جدید یاری نمودند و به او القا کردند که موعود رأس هزاره هجری، خود اوست
[۸۷] محمدصادق کیا، نقطویان ، یا، پسیخانیان ، ص ۴۸، تهران ۱۳۳۱ ش.
[۸۸] علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «نگاه تازهای به منابع نقطویه »، تحقیقات اسلامی، ص ۳۳ـ۳۴، سال ۲، ش ۲ (۱۳۶۶ ش ).


۲.۲۵ - نقطویان بعد از مرگ اکبرشاه


بعد از مرگ اکبرشاه در ۱۰۱۴ و سختگیری دوران جهانگیر، حمایت دربار هند از نقطویان بتدریج رو به کاهش نهاد تا این‌که سرانجام به خصومت آشکار اورنگ زیب در نیمه سده یازدهم انجامید.
سرمد کاشانی، شاعر و صوفی مشهور، یکی از مهمترین طرفداران نقطویان بود.
او طرف توجه شاهزاده مغول هند، داراشکوه، بود اما پس از چندی، به سبب عقاید خود، کشته شد.

۳ - فهرست منابع



(۱) میرغلامعلی بن نوح آزاد بلگرامی، خزانه عامره، چاپ سنگی کانپور ۱۹۰۰.
(۲) عبدالحسین آیتی، کتاب کشف الحیل، تهران ۱۳۲۶ ش.
(۳) اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۷۷ ش.
(۴) اسکندر منشی و محمدیوسف واله اصفهانی، ذیل تاریخ عالم آرای عباسی، چاپ سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۱۷ ش.
(۵) ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، تهران ۱۳۶۴ش.
(۶) محمودبن هدایت الله افوشته یی ، نقاوة الا´ثار فی ذکر الاخیار: در تاریخ صفویه ، چاپ احسان اشراقی ، تهران ۱۳۷۳ش .
(۷) امین احمد رازی، هفت اقلیم، چاپ جواد فاضل، تهران ۱۳۴۰ش.
(۸) تقی الدین محمدبن محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه خطی کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴.
(۹) میرعبدالرزاق اورنگ آبادی، مآثرالامراء، چاپ میرزا اشرف علی، کلکته ۱۳۰۹.
(۱۰) عبدالقادربن ملوک شاه بدائونی، منتخب التواریخ، کلکته ۱۸۶۵ـ ۱۸۶۹.
(۱۱) محمود پسیخانی، رسخ البیان و فتح التبیان، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۳۰.
(۱۲) محمود پسیخانی، میزان، نسخه خطی کتابخانه ملک، ش ۶۲۲۶.
(۱۳) احمدبن نصرالله تتوی، تاریخ الفی، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۱۲۳۳.
(۱۴) محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران ۱۳۱۴ ش.
(۱۵) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «آیین نقطویان از نظرگاه فلسفی»، معارف، دوره ۹، ش ۳ (آذر ـ اسفند ۱۳۷۱).
(۱۶) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «تأویل و تناسخ و بقایای آیین نقطوی»، معارف، دوره ۱۵، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ آبان ۱۳۷۷ الف).
(۱۷) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «گذری بر نسخه میزان»، آینه میراث، سال ۱، ش ۲ (پاییز ۱۳۷۷ ب).
(۱۸) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «نقطویه در تاریخ و ادب»، معارف، دوره ۱۳، ش ۲ (مرداد ـ آبان ۱۳۷۵).
(۱۹) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «نگاه تازه ای به منابع نقطویه»، تحقیقات اسلامی، سال ۲، ش ۲ (۱۳۶۶ ش).
(۲۰) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «نگاهی دیگر به نقطویه»، تحقیقات اسلامی، سال ۴، ش ۱ـ۲ (۱۳۶۸ ش).
(۲۱) عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفه العالم.
(۲۲) و، ذیل التحفه، چاپ صمد موحد، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۲۳) زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵، چاپ افست.
(۲۴) عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۲۵) نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۲۶) محمدصادق کیا، نقطویان، یا، پسیخانیان، تهران ۱۳۳۱ ش.
(۲۷) محمدصادق کیا، واژه نامه گرگانی، تهران ۱۳۳۰ ش.
(۲۸) کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
(۲۹) احمد گلچین معانی، کاروان هند، مشهد ۱۳۶۹ش.
(۳۰) محمدعلی گلریز، مینودر، یا، باب الجنه قزوین، ج ۱: تاریخ و جغرافیای تاریخی قزوین، (قزوین) ۱۳۶۸ ش.
(۳۱) محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۵ ش.
(۳۲) جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، یا، روزنامه ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ش.
(۳۳) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش.
(۳۴) احمدبن حسین منشی قمی، خلاصة التواریخ، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹ـ۱۳۶۳ش.
(۳۵) مریم میراحمدی، دین و دولت در عصر صفوی، تهران ۱۳۶۹ش.
(۳۶) محمدطاهر نصرآبادی، تذکرة نصرآبادی، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۶۱ش.
(۳۷) عبدالباقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج ۳، کلکته ۱۹۳۱.
(۳۸) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا، ج ۸ ـ۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش.

۴ - پانویس


 
۱. محمدصادق کیا، واژه نامه گرگانی، ج۱، ص۲۶، تهران ۱۳۳۰ ش.
۲. محمدصادق کیا، واژه نامه گرگانی، ج۱، ص۲۸۹، تهران ۱۳۳۰ ش.
۳. کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۲۷۳، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
۴. میرعبدالرزاق اورنگ آبادی، مآثرالامراء، ج۳، ص۲۹۰، چاپ میرزا اشرف علی، کلکته ۱۳۰۹.
۵. کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۲۷۷، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
۶. تقی الدین محمدبن محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، ذیل «فضل الله استرآبادی حروفی»، نسخه خطی کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴.
۷. محمدصادق کیا، نقطویان ، یا، پسیخانیان ،ص ۵، تهران ۱۳۳۱ ش.
۸. محمود پسیخانی، میزان، ج۱، ص۸۰، نسخه خطی کتابخانه ملک، ش ۶۲۲۶.
۹. علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «گذری بر نسخه میزان »، آینه میراث ، ص ۶۹ ،سال ۱، ش ۲ پاییز ۱۳۷۷ ب .
۱۰. محمود پسیخانی، میزان، ج۱، ص۱۲۸، نسخه خطی کتابخانه ملک، ش ۶۲۲۶.
۱۱. کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۲۷۵، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
۱۲. میرعبدالرزاق اورنگ آبادی، مآثرالامراء، ج۳، ص۲۹۰، چاپ میرزا اشرف علی، کلکته ۱۳۰۹.
۱۳. محمدصادق کیا، نقطویان ، یا، پسیخانیان ،ص۶، تهران ۱۳۳۱ ش.
۱۴. کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۲۷۷، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
۱۵. کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۲۷۴ـ ۲۷۵، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
۱۶. محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۳۱۶: ۱۷ کتاب، تهران ۱۳۱۴ ش.
۱۷. کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۲۷۵، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
۱۸. اسکندر منشی ، تاریخ عالم آرای عباسی ، ج ۲، ص ۷۴۹، چاپ محمداسماعیل رضوانی ، تهران ۱۳۷۷ ش .
۱۹. جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۱۲۱، یا، روزنامه ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ش.
۲۰. محمدصادق کیا، نقطویان، ج۱، ص۱۱، یا، پسیخانیان، تهران ۱۳۳۱ ش.
۲۱. کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۲، تعلیقات رضازاده ملک، ص۲۳۲، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
۲۲. محمدصادق کیا، نقطویان ، یا، پسیخانیان ، ص ۷۴ـ ۷۵، تهران ۱۳۳۱ ش.
۲۳. محمدصادق کیا، نقطویان ، یا، پسیخانیان، ص۷۷، تهران ۱۳۳۱ ش.
۲۴. محمود پسیخانی، میزان، ج۱، ص۲، نسخه خطی کتابخانه ملک، ش ۶۲۲۶.
۲۵. علیرضا ذکاوتی قراگزلو ، «گذری بر نسخه میزان »، آینه میراث ، سال ۱، ش ۲ ، ص۶۹، پاییز ۱۳۷۷ ب.
۲۶. محمود پسیخانی، رسخ البیان و فتح التبیان، ج۱، ص۱، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۳۰.
۲۷. محمدصادق کیا، نقطویان، ج۱، ص۷۳ـ ۱۲۵، یا، پسیخانیان، تهران ۱۳۳۱ ش.
۲۸. کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۲، تعلیقات رضازاده ملک، ص۲۳۳، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
۲۹. کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۲۷۵، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
۳۰. محمود پسیخانی، میزان، ج۱، ص۲، نسخه خطی کتابخانه ملک، ش ۶۲۲۶.
۳۱. ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۴، ص۸۰۵، تهران ۱۳۶۴ش.
۳۲. احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج۲، بخش ۱، ص۱۴۳۳، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش.
۳۳. کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۲، تعلیقات رضازاده ملک، ص۲۳۳، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
۳۴. یادداشت مقدماتی سهیلی خوانساری، محمود پسیخانی، رسخ البیان و فتح التبیان، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۳۰.
۳۵. احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج۲، بخش ۱، ص۱۰۷۰، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش.
۳۶. احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج۲، بخش ۱، ص۱۱۷۵، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش.
۳۷. احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج۲، بخش ۱، ص۱۴۰۱، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش.
۳۸. احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج۲، بخش ۱، ص۱۴۳۳، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش.
۳۹. کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۲، تعلیقات رضازاده ملک، ص۲۳۲ـ۲۳۳، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
۴۰. محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۱۳۶، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۵ ش.
۴۱. احمدبن حسین منشی قمی، خلاصة التواریخ، ج۱، ص۵۸۲ ـ۵۸۳، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹ـ۱۳۶۳ش.
۴۲. احمدبن نصرالله تتوی، تاریخ الفی، ذیل رویداد ۹۸۳، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۱۲۳۳.
۴۳. رضاقلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، ج۸، ص۱۴۵ـ۱۴۶، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا، ج ۸ ـ۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش.
۴۴. نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۳، ص۹۰۷، تهران ۱۳۶۴ ش.
۴۵. مریم میراحمدی، دین و دولت در عصر صفوی، ج۱، ص۹۵، تهران ۱۳۶۹ش.
۴۶. میرغلامعلی بن نوح آزاد بلگرامی، خزانه عامره، ج۱، ص۱۱۲، چاپ سنگی کانپور ۱۹۰۰.
۴۷. محمدصادق کیا، نقطویان ، یا، پسیخانیان ، ص ۵۲، تهران ۱۳۳۱ ش.
۴۸. نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۷۳۵ـ۷۳۶، تهران ۱۳۶۴ ش.
۴۹. رضاقلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، ج۸، ص۲۷۵، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا، ج ۸ ـ۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش.
۵۰. تاریخ عباسی، یا، روزنامه ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ش.
۵۱. محمودبن هدایت الله افوشته یی ، نقاوة الا´ثار فی ذکر الاخیار: در تاریخ صفویه، ص ۵۱۷ ـ ۵۱۸، چاپ احسان اشراقی ، تهران ۱۳۷۳ش .
۵۲. محمودبن هدایت الله افوشته یی ، نقاوة الا´ثار فی ذکر الاخیار: در تاریخ صفویه ، ص ۵۲۱ ـ۵۲۳، چاپ احسان اشراقی ، تهران ۱۳۷۳ش .
۵۳. نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۷۳۸ـ ۷۳۹، تهران ۱۳۶۴ ش.
۵۴. میرعبدالرزاق اورنگ آبادی، مآثرالامراء، ج۳، ص۲۸۷ـ ۲۸۸، چاپ میرزا اشرف علی، کلکته ۱۳۰۹.
۵۵. عبدالحسین آیتی، کتاب کشف الحیل، ج۲، ص۴، تهران ۱۳۲۶ ش.
۵۶. علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «نقطویه در تاریخ و ادب»، ج۱، ص۳۴، معارف، دوره ۱۳، ش ۲ (مرداد ـ آبان ۱۳۷۵).
۵۷. اسکندر منشی ، تاریخ عالم آرای عباسی ، ج ۲، ص ۷۴۹، چاپ محمداسماعیل رضوانی ، تهران ۱۳۷۷ ش .
۵۸. عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۶۱۶، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۵۹. میرعبدالرزاق اورنگ آبادی، مآثرالامراء، ج۳، ص۲۸۸، چاپ میرزا اشرف علی، کلکته ۱۳۰۹.
۶۰. اسکندر منشی ، تاریخ عالم آرای عباسی ، ج ۲، ص ۷۴۹، چاپ محمداسماعیل رضوانی ، تهران ۱۳۷۷ ش .
۶۱. عبدالباقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۳، ص۷۹۲ـ ۷۹۴، ج ۳، کلکته ۱۹۳۱.
۶۲. عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۶۱۶ـ۶۱۷، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۶۳. محمودبن هدایت الله افوشته یی ، نقاوة الا´ثار فی ذکر الاخیار: در تاریخ صفویه، ص ۵۲۶ ـ ۵۲۷، چاپ احسان اشراقی ، تهران ۱۳۷۳ش .
۶۴. محمدصادق کیا، نقطویان ، یا، پسیخانیان ، ص ۱۴، تهران ۱۳۳۱ ش.
۶۵. کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۲۷۶ـ ۲۷۷، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
۶۶. نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۳، ص۹۱۰ـ۹۱۱، تهران ۱۳۶۴ ش.
۶۷. محمدعلی گلریز، مینودر، ج۱، ص۴۹۹ ـ۵۰۳، یا، باب الجنه قزوین، ج ۱: تاریخ و جغرافیای تاریخی قزوین، (قزوین) ۱۳۶۸ ش.
۶۸. اسکندر منشی و محمدیوسف واله اصفهانی، ذیل تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، ص۸۳ ـ ۸۵، چاپ سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۱۷ ش.
۶۹. علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «نگاهی دیگر به نقطویه»، ج۱، ص۶۱ـ۶۲، تحقیقات اسلامی، سال ۴، ش ۱ـ۲ (۱۳۶۸ ش).
۷۰. علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «نگاهی دیگر به نقطویه»، ج۱، ص۶۱ـ۶۲، تحقیقات اسلامی، سال ۴، ش ۱ـ۲ (۱۳۶۸ ش).
۷۱. علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «نگاهی دیگر به نقطویه»، ج۱، ص۶۲، تحقیقات اسلامی، سال ۴، ش ۱ـ۲ (۱۳۶۸ ش).
۷۲. زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، ج۱، ص۱۸۲، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵، چاپ افست.
۷۳. عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفه العالم، ج۱، ص۱۸۱.
۷۴. علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «آیین نقطویان از نظرگاه فلسفی»، ج۱، ص۵۳، معارف، دوره ۹، ش ۳ (آذر ـ اسفند ۱۳۷۱).
۷۵. علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «تأویل و تناسخ و بقایای آیین نقطوی»، ج۱، ص۱۸۷، معارف، دوره ۱۵، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ آبان ۱۳۷۷ الف).
۷۶. علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «تأویل و تناسخ و بقایای آیین نقطوی»، ج۱، ص۱۸۹، معارف، دوره ۱۵، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ آبان ۱۳۷۷ الف).
۷۷. علیرضا ذکاوتی قراگزلو ، «نگاه تازه ای به منابع نقطویه »، تحقیقات اسلامی ، ص ۳۸، سال ۲، ش ۲ (۱۳۶۶ ش )؛
۷۸. میرغلامعلی بن نوح آزاد بلگرامی، خزانه عامره، ج۱، ص۱۹۲، چاپ سنگی کانپور ۱۹۰۰.
۷۹. امین احمد رازی، هفت اقلیم، ج۲، ص۴۷۸، چاپ جواد فاضل، تهران ۱۳۴۰ش.
۸۰. محمدطاهر نصرآبادی، تذکرة نصرآبادی، ج۱، ص۲۹۱ـ۲۹۲، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۶۱ش.
۸۱. احمد گلچین معانی، کاروان هند، ج۱، ص۲۲۱ـ۲۲۳، مشهد ۱۳۶۹ش.
۸۲. علیرضا ذکاوتی قراگزلو ، «نقطویه در تاریخ و ادب »، معارف ، ص ۳۸ـ۴۱، دوره ۱۳، ش ۲ (مرداد ـ آبان ۱۳۷۵).
۸۳. علیرضا ذکاوتی قراگزلو ، «گذری بر نسخه میزان »، آینه میراث ، ص ۶۹، سال ۱، ش ۲ پاییز ۱۳۷۷ ب .
۸۴. عبدالقادربن ملوک شاه بدائونی، منتخب التواریخ، ج۲، ص۲۸۷، کلکته ۱۸۶۵ـ ۱۸۶۹.
۸۵. محمدصادق کیا، نقطویان ، یا، پسیخانیان، ص ۱۰، تهران ۱۳۳۱ ش.
۸۶. علیرضا ذکاوتی قراگزلو ، «نگاهی دیگر به نقطویه »، تحقیقات اسلامی ، ص ۶۱، سال ۴، ش ۱ـ۲ ۱۳۶۸ ش .
۸۷. محمدصادق کیا، نقطویان ، یا، پسیخانیان ، ص ۴۸، تهران ۱۳۳۱ ش.
۸۸. علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «نگاه تازهای به منابع نقطویه »، تحقیقات اسلامی، ص ۳۳ـ۳۴، سال ۲، ش ۲ (۱۳۶۶ ش ).


۵ - منبع



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «پسیخانی»، شماره۲۷۷۱.    



آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.